Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Ichaklar shirasi ajralishining boshqarilishi, to‟g‟ridan-to‟g‟ri oziqlar 
aralashmasining ichaklarning shilliq pardasi bilan aloqasi tufayli amalga oshadi va 
1) mexanik hamda 2) kimyoviy qo‟zg‟atuvchilar (yog‟lar istisno) tomonidan 
reflektor holda shira ajralishi ichakning ma‟lum qismlaridan ajratiladi. Adashgan 
nervni qo‟zg‟atilishi ichaklar shirasining ajralishini va undagi fermentlar miqdorini 
ko‟p bo‟lishini ta‟minlaydi. Adashgan nerv, kesilganida esa ichaklarning mahalliy 
qismlarida shira ajralishi saqlanib qoladi, chunki mexanik va kimyoviy 
qo‟zg‟atuvchilar ichaklar devorida saqlanib qoladi. Bu esa ichaklar shirasini 
ajralishi maxalliy reflekslar yo‟li bilan ajraladi degan xulosa qilish imkonini 
beradi. Ichaklar shirasining ajralishi morfokinetik yo‟l bilan amalga oshiriladi 
(G.K.Shligin).

---

Tabiiy sharoitlarda mexanik qo‟zg‟alishlari ozuqa massalari bilan amalga 
oshiriladi va bu paytda ko‟plab shilliq modda ajraladi. 
Bunday sharoitlarda kimyoviy qo‟zg‟atuvchilarni me‟da shirasi, oqsillar 
hazmi mahsulotlari, uglevodlar, sovun va boshqalar chaqiradi. Kimyoviy 
qo‟zg‟atuvchi sifatida me‟daosti bezining shirasi katta ahamiyatga ega, ya‟ni 
ichaklar shirasi tarkibidagi fermentlar miqdorini, ayniqsa entrokinaza fermentini 
ko‟p ajralishini chaqiradi. Kimyoviy qo‟zg‟atuvchilar ta‟sirida ajralgan shira 
tarkibi quyuq va suyuq moddalarni kamligi bilan ajralib turadi. 
Ingichka ichaklar qismida joylashgan brunner bezlari sekresiyasi o‟n ikki 
barmoqli ichak shilliq pardasida xlorid kislota ishtirokida hosil bo‟luvchi duokrinin 
garmoni tomonidan gumoral yo‟l bilan boshqariladi. Odamlar, maymunlar, sigir, 
cho‟chqa va itlarning ingichka va yo‟g‟on ichaklar shilliq pardasida ichaklar 
shirasining ajralishini qo‟zg‟atuvchi endokrinik gormoni saqlanadi. 
Yo‟g‟on ichaklarda shira doimiy ravishda, lekin uncha katta bo‟lmagan 
miqdorda ajraladi. Tinimsiz ajralayotgan shiraning miqdori mahalliy mexanik va 
kimyoviy ta‟sirotchilar ta‟sirida ortishi mumkin. 
Ingichka ichaklarda, ayniqsa uning yo‟g‟on qismida juda katta miqdorda 
mikroorganizmlar saqlanadi. Chiritish jarayonini chaqiruvchi mikroblar avvalo 
me‟da shirasi va o‟t suyuqligi bilan zararsizlantirilsa, ikkinchidan ayrim 
mikroorganizmlar tomonidan ham bu ish amalga oshiriladi. Ichaklarda limfoid 
to‟qimalarning jamlanishi himoya funksiyasini bajarishda juda muhim ahamiyatga 
ega. Odamlarda mikroorganizmlar uglevodlarni parchalanishida ham ishtirok etadi. 
Yo‟g‟on ichaklarda chirish va bijg‟ish jarayonlari tufayli hosil bo‟ladigan 
gazlar va organik kislotalar u yerda joylashgan reseptorlarni qo‟zg‟atadi.