Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Reja

Sanamning ishqida tinmay yurib, ovvora Mashrabman,
Ko'zi yoshlig', qadi xamlig', dili sadpora Mashrabman.
Avvalo tahlil uchun kalit vazifasini o'taydigan tushunchalar va tushunilishi qiyin so'zlar ma'nosini bilib olamiz. Sanam — bu yor, istilohga ko'ra esa Olloh ekanligi ma'lum; xamlig' — egilgan, bukilgan; sadpora — yuz pora deganidir. Mashrab shoirning taxallusi bo'lishi bilan birga ilohiy ishqdan mast bo'lgan Haq oshig'i ma'nosiga ham ishoradir. Lirik qahramon (shoir) ishqi ilohiydan shu qadar beqarorki, u biror makonda sokin bo'lolmaydi, ishq shiddati ko'nglini o'rtashidan ko'zi yoshli, ayriliq dardining og'irligidan qadi bukilgan, dunyodan kelgan ozorlar tufayli dili yuz pora bo'lib parchalangan. Baytda tadrij san'ati bor. Tadrij holat yoki tasvirni birin-ketin darajalab rivojlantirish demakdir. "Ovvora", "ko'zi yoshlig'", "qadi xamlig'", "dili sadpora" ifodalarida tasvirdagi tadrij yaqqol ko'zga tashlanib turibdi. Yaratgan ishqidagi beqarorlik lirik qahramonni jahon ovvorasi qildi, lekin bu ovvoralik ishq shiddatini pasaytirmadi, shundan uning "ko'zi yoshlig'" bo'ldi. Ko'z yosh to'kish "qadi xamlig'"ga ulandi va bundan ham dardga darmon topmagach, dili sadpora bo'ldi.
Ko'ngulda zarracha dunyoni mehri bo'lmayin menda,
Seni deb ikki olamdin kechib, bezora Mashrabman
Haqqa oshiqlikning belgisi — bu ko'ngilda zarracha bo'lsin dunyoga mehr bermaslik. Dunyoga mehr berildimi, u ko'ngilda endi ilohiy ishqqa joy qolmaydi. Ikkinchi misrada tadrij davom etadi: dunyoga ko'ngil bermaslikning o'zi kamlik qiladi, oshiq haqiqiy Yor uchun ikki dunyodan — ham bu, ham jannat ma'volari va'da qilingan narigi dunyoni ko'zga ilmaydi, bu ikki dunyo uchun qilinayotgan da'vo-yu g'avg'olardan bezor bo'lgan.
O'lib ketsam, lahad ichra so'ngakdin ketmagay darding,
Jahonda topmadim choraki, men bechora Mashrabman.
Mazkur misralar ishqning lirik qahramon butun borlig'iga qanchalar singib, ham ruhi, ham vujudining o'zagiga aylanib ketganligini ifoda etadi. Har qanday darddan inson o'lib qutilishi mumkin, lekin Mashrabdagi ishq dardi vujudi o'lib, tanasi chirib ketganda ham suyaklarida qolib azob beraveradi. O'ylab ko'ring, o'lib ham qutilish mumkin bo'lmagan dardga bu dunyoda chora topish mumkinmi? Yo'q, albatta. Shu bois oshiq bechora (chorasiz).
Anodin qay kuni bo'ldum, sening ishqingda oh urdum,
Muhabbat dashtida yurgan bo'lub ovvora Mashrabman.
Bu o'rinda ishqning ibtidosi tilga olingan. Agar ular, yodingizda bo'lsa, "Farhod va Shirin"dagi Xusravning "Qay chog'din o'ldung ishq aro mast?" so'rog'iga Farhodning "Ruh ermas erdi tanga payvast" javobini bergan edi. Shuningdek, Qaysda ham tug'ilmasdan oldin ishqqa payvast bo'lganlik holati borligini esga oling. "Ovvora" so'zi ikkinchi marta qofiyada ishlatilmoqda. Odatda bu nuqson sifatida qaraladi. Lekin she'rda bu so'z ikki o'rinda boshqa-boshqa vazifa bajarmoqda: matla'da qalandarlarning bir joyda qo'nim bilmay, sargashta yurishini, to'rtinchi baytda ishqdagi o'rtanishlar darajasini ifodalamoqda. Demak, bu so'z avval jism harakatini, keyingi baytda ruh holatini berish uchun xizmat qilgan.
Muhabbat jomidin may tuttilar, ichmasga choram yo'q,
Ko'zumdin qon yoshim tinmay oqar, xunbora Mashrabman.
"Muhabbat jomidin may tuttilar..." Bu jumla ilohiy ishq Yaratganning o'zi tomonidan berilishini ta'kidlamoqda. "...ichmasga choram yo'q", ya'ni oshiqlik kishi ixtiyoridagi, o'zi xohlab kasb etadigan holat yoki martaba emas. Oldingi baytda aytilganidek, "Anodin qay kuni bo'l”gan lahzalardan boshlab ishqida oh ura boshlaydi. Homilalik davridan oh chekkan oshiq bu dunyodagi hayotlik davrida to Parvardigoriga yetishmas ekan qonli ko'z yosh to'kishdan o'zini to'xtata olmaydi.
Boshimga ming balo kelsa, tilarman vaslin, ey zohid,
"Tilim kessang, to'yorim yo'q", - degan diydora Mashrabman.
Baytni o'qigan odamda Xudoning vaslini tilagan odamga nima uchun ming balo keladi, ayniqsa, Mashrab zamonida? nima uchun zohidga murojaat qilmoqda? kabi savollar tug'ilishi mumkin. Bu yerda Mansur Halloj, Nasimiy taqdiriga ishora bor. Vahdat ul-vujud maqomiga ko'tarilib, dunyoni, o'zligini unutib, Yaratgandan boshqa hech narsani idrok etmay, his etolmay qolganligidan "anal haq" iborasi qalb tubidan o'zidan o'zi jazba bilan otilib chiqqan bu zotlar boshiga ming balo yog'dirganlar. Zohidlar fatvosiga ko'ra Mansur dorga osilgan, Nasimiyning tiriklayin terisi shilib olingan. Vahdat ul-vujud o'ziga xos vasl ko'rinishi bo'lib, xos ishq egalariga nasib bo'ladi. Mashrab tasavvufdagi salaflari kabi agar tilimni kessalar ham Uning diydoriga to'ymasligimni aytishdan, ya'ni "anal haq"ni tildan qo'ymayman, deya bong urmoqda. Oshiqlikning oliy maqomini bilmagan xaloyiq (ishqdan bebahra johillar) uni yomon deb haydaydilar, tosh otib quvadilar.
Xaloyiqlar meni quvlar, yomon deb har shahar borsam,
Ajab mardud, ajab mahrum, ajab sangsora Mashrabman.
Aslida Haqning xalq orasida ixfo (yashirin) gavhari ekanligini bu gumrohlar sezmaydilar.
O’zumni xalq aro ixfolig’imni hech kishi bilmas,
Dil-u jonim fido aylab, ajab ayyora Mashrabman.
Maqta'da shoir boshqalardek ro'za, namoz bilangina o'ralashib, cheklanib qolgan emasman, balki Yaratganning o'zi va muhabbati bilan bandman, deydi. Kim nimaga ko'ngil qo'yib, u bilan band bo'lsa, boshqa narsa qulog'iga kirmaydi, hayoliga kelmaydi.
Meni devona Mashrabg’a muhabbatdin bayon aylang,
Namoz-u ro’zadin forig’ bo’lub sayyora Mashrabman.


 Tayanch tushunchalar:

Xunbora Mardud sangsora ixfo

forig’ gul sadpora xamlig’

 Savol va topshiriqlar:

1. Mashrabni mutasvvuf shoir deyilishiga sabab nima?

   
   

2. "Kuya-kuya kul bo'lib biryona bo'lgan" holatda bo'lsa ham shoir nima uchun bu dardning davosini izlamaydi?

   
   

3. “Ibrohimdin qolg'on ul eski do'konni na qilay?!” deganda shoir nimani nazarda tutyapti.

   
   

4. “Muhabbat jomidin may tuttilar, ichmasga choram yo'q”deganda-chi?

   
   

5. Mashrabning yana qanday g’azallridan bilasiz?

   
   

 Adabiyotlar:

1. B.Jаlilоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. T-2006

   
   

2. B.Qоsimоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. 10-sinf uchun dаrslik. T.-2001

   
   

3. S.Matjon, Sh.Sariyev. O’zbek adabiyoti. T., 2007

   
   

4. B.To’xliyev. Adabiyot . T., 2005