Amaliy ekologiyaning ilmiy-nazarir asoslari

Ekologik tajribalar metodi yordamida ayrim omillarning organizm rivojlanishiga ta’siri o‘rganiladi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun odatda birorta tabiiy sistema modellashtiriladi. Masalan, chuchuk suv havzasining modeli akvarium hisobla- nadi.
Matematik modellash metodi ekosistemaning yashovchanligi va kelajagini oldindan aniqlashga yordam beradi. Bu usulni amalga oshirishda EHM (elektron hisoblash mashinalari)dan keng foydalaniladi.
Asosiy ekologik tushunchalar. Ma’lum muhitda yashayotgan ayrim turlar yig‘indisi ekosistemalarni hosil qiladi. Jamoa va ekosistema ilmiy adabiyotlarda ko‘p ishlatiladigan biotsenoz tushunchalariga mos keladi. O‘ziga xos ko‘rinishga va o‘simliklar dunyosiga ega bo‘lgan yirik regional yoki subkontinental biosistemalar biomlar deb ataladi. Yerning fizik muhiti bilan turg‘un muvozanatda, Quyosh bilan energiya almashinish holatida bo‘lgan Yerdagi hamma tirik organizmlar kompleksi biosfera yoki ekosferani hosil qiladi.
Muhit deb ayrim organizmlar, populyatsiyalar yashaydigan, ularning holatiga, rivojlanishiga, ko‘payishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan tirik va o‘lik tabiatning barcha sharoitlariga aytiladi. Tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatuvchi muhitning har qanday tarkibiy qismlari ekologik omillar deyiladi. Ekologik omillar uchta asosiy guruhga bo‘linadi:

1. 
   Abiotik omillar — anorganik tabiat sharoitining yig‘indisi. Bularga tuproq, iqlim, topografik va boshqa fizik omillar kiradi.
   
2. 
   Biotik omillar. Bunga tirik tabiat omillari (tirik organizmlarning bir-biriga va yashash muhitiga ta’siri) kiradi.
   
3. 
   Antropogen omillar. Bunga inson faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan omillar kiradi.
   

Omillarning organizmga kompleks ta’siri. Cheklovchi omillar. Tirik organizmlarga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. O‘sha omillarning ayrim organizmlarga ta’sir natijasi esa xilmaxildir. Omilning organizm hayoti uchun eng qulay darajasi — optimal daraja deyiladi. Har qanday ekologik omilning eng yuqori darajasi — maksimumi va eng quyi darajasi — minimumi bo‘ladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun ma’lum ekologik omilning o‘z maksimumi, minimumi va optimumi bo‘ladi
Tabiatday foydalanishning ekologik iqtisodiyoti bir-biriga juda yakin tushunchalardir. Iqtisodiyot (ekonomika-grekcha xujalikni boshkarish)ping asosiy masalalaridan biri resurslardan tugri va okilona foydalanishni asoslash bo’lganligi tufayli u tabiat muxofazasi va ekologiyaga juda yakin turadi. Ekologik iqtisodiyog ekologik tizimda xujalikni bir muvozanatda sharoitda amalga oshirishii taqozo etadi. Bu xolda yagona turli mikyosdagi xududiy ekologik-iktisodiy tizim vujudga keladi. Uz navbatida mazkur tushuncha xududiy «tabiiy- ekologik tizimga yakin turadi. Xududiy ekologik iktisodiy tizimda tabiiy sharoit, resurslar, ijtimoiy va ishlab chikarish ilmalari va jarayonlari bir-birlari bilan uzaro bog’lik, ishlab chikarish xududining ekologik imkoniyatlari (mavjud tabiiy resurslar) negizida rivojlanadi, ekologik meʼyor asosida ijtimoiy iktisodiy tarakkiyot amalga oshiriladi.
Xozirgi ekologiyaning bosh vazifasi fan sifatida yagona nazariy negizda uning barcha bo’limlari bo’yicha xakikiy voqealar xaqidagi materiallarni to’plash, ularni bir tizimga keltirish va tizimli taxlil qilish. Bu sayyoramizning ekologik muammosini urganish, yangi ekologik g’oya va uslubiyotni ishlab chiqish, ekologik bilimni to’g’ri tashkil qilish, tabiatdan foydalanishda amaliy faoliyatni xolms amalga oshirish uchun zarur.
Umuman xozirgi zamon ekologiyasining vazifalari ancha murakkab bo’lib, xayotning vujudga kelishi konuniyatlarini urganishda inson taʼsirini eʼtiborda tutib urganish; biologik resurslardan tengri foydalanishning ilmiy asoslarini yaratish; insonning xujalik faoliyati taʼsirida tabiatda sodir bo’ladigan uzgarishlarni bashorat kilish va insonning yashash muxitini saklashdan iboratdir.
Ekologiyaning bosh tadkikot obʼekti — ekologik tizimdir, yoki ekotizim. U maʼlum maydondan iborat bo’lib, unda tarik organizmlar va ularni yashash muxitlari majmuasi moddiy-energetik va axborotlarning uzaro taʼsiri bilan birlashgan. «Ekotizim» atamasi ilk bor ingliz botanigi L. Tensli (1935) tomonidan taklif kilingan. Ekotizim birov kattalikdagi yoki o’lchamdagi xuduyu bilan chegaralanmaydi. Shuning uchun xam uni organizmlarning xoxlagan (masalan, sunʼiy akvarium, issikxona, buddoy maydoni va boshka. ) va murakkab yashash tabiiy muxity (kul, urmon, okean) ra nisbatan kallash mumkin. Odatda kuruklik va suvli (akvatoriyali) ekotizimlar fark kiladi. Ekotizimlarni misollar yordamida tushuntiramiz: kora saksovulzorlar takirli delta tekisliklarida keng tarkalgan, daraxt-butali to’qayzorlar daryo soxillarida rivojlangan, kamishli kayir kullari va boshkalar.
Xar bir ekotizimda abiotik komponent-biotop yoki ekotop mavjud bulib, unda landshaft sharoitlari bir xilligi bilak ajralib turadi. Shuningdek , ekotizimda biotik komponent-turkum yoki biotsenoz mavjud bulib, unda yashovchi barcha tirik organizmlar jamlangan. Biotop lamma turkum aʼzolarining yashovchi makoni xisoblanadi. Biopenoz kup turdagi usimlik, xayvonot olami va mikroorganyzmlar vakillaridan iborat bulgan guruxlar makonidir. Xar bir tur, turli jins va yoshdagi zotlardan iborat ekotizimda mavjud bulib, populyatsiya axoli) ni vujudga keltiradi. Turkum aʼzolari makonda bir- birlari bilan juda inok, yashashadi va uzaro boglikdir. Shuning uchun biotop va biotsenoz bir-biridan ajralmaydi va ular bir nom bilak, yaʼni biogeotsenoz, deb ataladi. Biogeotsenoz-elementar tabiiy ekotizim, u tabiiy ekotizimlarning asosiy yashash shaklidir. Biogeotsenoz uchun maʼlum usimlik turi xos. Shunta karab bir xil biogeotsenozlarni u yoki bu ekologik turkumga oidligi anik,lanadi (archazorlar, tukayzorlar, saksovulzorlar va boshk.).
Ekotizimda tarik organizlar urtasida murakkab uzaro taʼsir mavjud. Аvvalo yashil bargli usimliklar (avtotroflar) fotosintez jarayonida uglerod ikki oksidni kabul kilib kislorod ishlab chikaradi. Ekotizimda tayyor organik moddalar xisobiga kupchilik xayvonlar oziklanadilar ( geterotroflar), masalan, kuen tayyor utni isteʼmol kiladi. Yana bir xodisa, kuchli xayvon turi uzidan kuchsiz bulgan xayvon xisobiga oziklanadi. Chunonchi, kuyon xisobiga chiya buri xayot kechiradi, uz navbatida u boshka kuchli xayvonga ozuka buladi va xokazo. Xullas, shu tarika ozik-ovkat zanjiri vujudga keladi. Bu xodisa ekotizimni uz vaktida uz-uzidan tabiiy щl bilan tozalanib turishiga olib keladi. Shuningdek, ekotizimda usimlik va xayvonot turlarining (maydon nuktai nazaridan) bir maromda mikdoriy jixatdan teng bulishi ekologik muvozanatni barkaror bulishini taʼminlaydi.
Ekotizimda atmosfera xavosi, suv, tuprok, usimlik, xayvonot olami, ishlab chikarish va boshka tabiiy omillar xamda xodisalar ishtirokida murakkab biogeokimyoviy aylanma xarakat mavjud. Bunda uglerod, azot, kislorod, fosfor va boshka elementlarning yopik aylanma xarakati muntazam sodir buladi. Bu bilan xavoning tozaligi, tuprok, xosildorligi, usimliklarning maxsuldorligi va boshka xodisalarning barkaror meʼyorda funktsional yuz berib turishligi taʼminlanadi. Biosfera Yer sharidagi eng yorik ekotizmdir. Yerning tirik organizmlar va diogen chukindi tog jinslari tarkalgan kismini rus olimi akademik V. I. Vernatiskiy biosfera (yunoncha «bios-xayot, «sfera-shar), deb nomlagan. Biosfera sayyoramizdagi «xayot kobigi xisdblanib, tarik organizmlarning o’zaro chambarchas aloka, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizmlar majmuini tashkil etadi.
V.I. Vernadskiy tushunchasiga kura, biosferaga xozirgi vaktda fakatgina yerning kobigida tarkalgan ttsrik organizmlar kirib kolmay, balki uning tarkibiga kadimgi DavrLarda organizmlar ishtirokida xosil bulgan litosferaning kismi xam kiradi.
Biosfera tushunchasi biologiyaga J. Lomark, geologiyaga esa E. Zyuss tomonidan kiritilgan bo’lsada, uning moxiyati tugrisida ular biror anik fikr bildirmaganlar. Shu tufayli biosfera tugrisidagi taʼlimotning asoschisi V.I. Vernadskiy xisoblanadi. Sayyoramiz kiyofasining geologik davrlar mobaynida uzgarib kelganligi kadimda fakat fizik-kimyoviy jarayonlar natijasi, deb karab kelingan.
V.I. Vernadskiy birinchi bulib tarik organizmlarning geologik roli tugrisidagi taʼlimotni yaratdi va yer pustining uzgarishida tirik organizmlar faoliyati bosh omil ekanini kursatdi. Biosfera Kuyosh energiyasi taʼsirida uzok biokimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan yerning uziga xos kobigidir. Biosfera tarkibiga; Аtmosferaning kuyi katlamlari, yaʼni 15-20 km balanlikkacha bulgan troposfera va stratasferaning pastki kismi, Dunyo okeanining eng chukur botik, lari 11 km, litosferaning yakori yer yuzasidan 4,5 km gacha bo’lgan chukurlik kismlari kiradi. Bu chukurlikdagi neftь katlami suv tarkibida xamda yukorida ozon ekranigacha bulgan chegaralar oraligida tirik mikroorganizmlar uchraydi. Inson xam biosferaning tarkibiy kismidir.
Biosfera mavjudligining asosi unda modda va energiya almashinuvidir. Unda organizmlar va ularning xayot muxiti o’zaro bog’lanishda bulib, bir butun organik xarakatdagi tizimni vujudga keltiradi.
Biosferaga xos xususiyatlar kuyidagilar; tarik moddalarning katnashishi, suyuk xoldagi kup mikdordagi suvning mavjudligi, kuchli kuyosh energiyasi okimi xamda moddalarning kattik, suyuk, va gaz xolda uchrashidir.
Biosfera rivojlanishi koinotga bevosita bog’lik. Chunki, Epra zarur energiya okimi keladi. Yerga keladigan energiyaning asosiy ma abai quyoshdir. Ushbu energiya kuyidagilarga sarflanadi:
• atmosfera, gidrosfera va metosferadagi sodir buladigan fizik va kimyoviy jarayonlarga;
• xavo massalarining aralashuviga;
• suvning buglanishiga;
• gazlarning ajralishi va singishiga;
• moddalarning erishiga.
Umuman Yerdagi xar qanday jarayonlarning manbai va boshlanishi quyosh energiyasi xisoblanadi.
Energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bobik. Moddalar kichik (biologik) va katta doiralarda (geologik) aylanadi. Biologik kuruklikda tuprok bilan organizm urtasida, gidrosferada esa organizm bilan suv urtasida sodir buladi. Geologik modda aylanishi kuruklik bilan Dunyo urtasidagi jarayondir. Demak, biosfera yaxlit, bir butun xosila ekanligi ravshan.
Inson Yer yuzasidagi xayot rivojlanishi (biogenez) ning navbatdagi boskichi bulib, eng kuchli tabiiy omildir. U nafakat Yer sayyorasi, balki Koinotni uzgartirishga xam kodir. Xozirda biosferani noosfera (fikrlovchi kobik)ga aylanishi kuzatilmokda. V. I. Vernadskiyning fikricha noosfera biosferaning konuniy rivojlanishi natijasi bulib, inson bilan tabiatni uzaro ongli aloka munosabatlaridan iboratdir.
Ekologik omillar. Tarik organizmlarni urab turgan fizik kurshov yoki tevarak atrofdagi uzaro bog’lanishlardagi shart-sharoitlar va taʼsirlar majmui muxit, deb ataladi. Odatda tabiiy va sunʼiy muxitlar ajratiladi, ularning o’zaro bog’likligini ekologik muxit tushunchasi ifodalaydi. Tarik opganizmlar asosan turtta muxitda: suv, xavo, tuprok, organizm (muxit sifatida) larda yashashga moslashgan. Suv va xavo ulik, tuprok oralik, organizm tirik muxitlardir. Muxitning tarik organizmlarga tugridan tugri taʼsir etuvchi tarkibiy kismlari ekologik omillar, deb ataladi.
Xozirda ushbu omillarning kelib chikish vakti buyicha muxitga, xarakteriga, taʼsir etish xususiyatlariga karab abiotik(ulik tabiatning taʼsiri), biotik(tarik organizmlar bilan boglik, taʼsir) va ontrapogen(inson faoliyati natijasida taʼsir) omillarga bulinadi.
1. Аbiotik omillar organizmlarga muxitning fizik va kimyoviy jixatlari orqali taʼsir kursatadi. Ularga kuyidagilar kiradi:
a) Iklim, yoruglik, xarorat, xavo, namlik va b.;
b) Tuproqning fizik-kimyoviy tarkibi, xossalari va b.;
v) Relʼef sharoiti-joyning baland-pastligi va b.
2. Biotik omillar organizmlarning turli shakllaridagi uzaro munosabatlari natijasidagi taʼsiridir. Ular kuyidagicha ruy beradi:
a) Fitogen-birgalikda yashayotgan usimliklarning bevosita va bilvosita taʼsirlari;
b ) Zoogen-xayvonlarning oziklanishi, payxon kilinishi, changlatishi, meva va uruglarini tarkatishi, muxitga taʼsir etish kabi taʼsirlari;
v) Mikrobiogen va mikogen-mikroorganizm va zamburuglarning taʼsiri orkali. Umuman biotik omillar kuyidagi xollarda:
1. Usimliklarni usimliklarga;
2. Xayvonlarni usimliklarga;
3.X,ayvonlarni xayvonlarga;
4. Mikroorganizmlarni usimlik va xayvonlarga;
5. o’simlik, xayvon va mikroorganizmlarning uzaro bir-biriga taʼsirida yakkol namoyon buladi.
3. Аntropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chikadigan taʼsirdir. Bu omil yashash muxitining uzgarishiga, ekotizimlarning tarkibiy kismlaridagi boglanishlarning buzilishiga, inkiroziga xatto biotsenozlarning butunlay yukolishiga sababchi bulishi mumkin. Аntropogen omil deyilganda insonning atrof-muxitni uzgartirishdagi taʼsiri tushuniladi. Uning tirik organizmlarga bevosita kursatadigan taʼsiri antropik omil deyiladi.
Inson xozirgi vaktda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri xisoblanib, abiotik va biotik sharoitlarni xam uzgartirmokda. Аyniksa, uning salbiy taʼsirlari asoratlari biosferadagi ekologik muvozanatning barkarorligiga putur yetkazmokda.
Ekologiya va iqtisodiyot: uzaro bog’liklik va taʼsir
Tabiat bilan iktisodiyot orasida uzaro bogliklik kishilik jamiyatining ilk boskichlaridan maʼlum. Chunki, tabiat insonni ozik-ovkat, kiyim-kechak, uy-joy va boshka zaruriy moddiy neʼmatlar bilan taʼminlaydi. Inson tabiatdan estetik zavk oladi, unda va uning taʼsirida sogligini tiklaydi. Xullas, xayot uchun barcha zaruriy moddiy neʼmatlarni bevosita va bilvosita yullar bilan oladi, baxramand buladi. Moddiy neʼmatlardan foydalanish jarayonida odamlar avvaliga istaganicha va undan ortik mikdorda foydalangan bulib, albatta isrofgarchilikka yul kuygan. Pekin vakt utishi va ishlab chikarish kurollarining takomillashuvi, eng muximi odamlarning fikrlash kobiliyati, ongining usishi bilan noz-neʼmatlardan foydalanishda extiyotkorlik belgilari xam shakllanib borgan. Bu xodisa ularni ov ishlari baroridan kelmagan vaktlarda yaxshi sezilib turgan bulishi mumkin. Demak, xujalik yuritishni odamlar juda kadimdan egallay boshlashgan.
Аxolining moddiy isteʼmol extiyoji dunyo miqyosida karalsa cheksiz. va kondirib bulmaydigan darajada. Chulki, axoli sonya muttasil ortib bormokda. Lekin tabiiy resurslar, yaʼni extiyojni kondiradigan vositalar chegaralangan va noyob. Binobarin, talab, extiyoj va moddiy neʼmatlar urtasyda juda katta fark mavjud. Bu bir tomondan, makroiktisodiyot bilan makroekologiyani birlashtiradi, yaʼni xujalikni nixoyatda bilib va okilona tashkil kilish zarurligiga undaydi, ikkinchi tomondan, birlamchi tabiiy resurslarning urnini bosa oladigan (almashtira oladigan) sunʼiy materiallarni izlash va amalda kallash ishtiyoki kuchayib boradi. Bu bilan tabiiy resurslarni-tejash, ikkilamchi boyliklardan keng mikyosda foydalanish, eng muximi tabiiy resurslarning urnini bosa oladigan maxsulot (material)larni ishlab chikarish va amalda kallash goyasini xayotga tobora tezrok tadbik kilish jadallashib boradi. Bu muammoning kuyilishi, yechimi jarayonida va amalda tadbik, kilinishida iktisodiyotning axamiyati bekiyosdir.
Iqtisodiyot tarrakkiyogi ko’p xollarda tabiiy resurslarga boklik. Turli resurslarning mavjudligi xalk xujaligi tarmoklarini muttasil rivojlantirib borishga imkon beradi. Bu barada ekologik tabiiy resurslarning xam uz urii bor. qishloq xo’jaligi, xususan sug’orma dexqonchilik maxsulotlari, lalmi dexqonchilik va yaylov chorvachiligi yetkazib beradigan oziq-ovkat, texnik xomashyolar va boshkalar xalk xo’jaligining o’sishida taʼsiri yetarli darajada yukori. Dunyo bo’yicha yalpi ichki maxsulotning jami 32 % ini ekologik soxa resurslari yetkazib berishi maʼlum. Bizningcha, ekologik soxa resurslarining iqtisodiyotni tarakkiy etishidagi roli istikbolda yana ortib borishi kutiladi. Chunki, axoli sonining ortib borishi chorvachilik va dexkonchilik maxsulotlarini mikdor jixatdan kupaytirishga taʼsir etadi (don, chorvachilik maxsulotlarini jon boshiga meʼyoriy kursatkichlarda yetkazib berilishini takozo etadi) .
Iktisodiyotning tabiiy resurslar bilan taʼminlanganligi ko’p vaqt mobaynida tabiat qonunlari, xususan ekologik qonuniyatlar va qonunlarga bog’likligi tan olinmadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va fan yutuqdarini sanoat xamda kishlok xo’jaligi soxalarida keng ko’llanilishi natijasida tabiat boyliklarining joylashuvi, ularning potentsial imkoniyatlari, karta tiklash qobiliyatlari, uz-uzini tozalash darajalari yagona tabiat, shu jumladan, ekologik konunlarga boglik,ligi keyinchalik mutaxassislar tomonidan asoslana boshlandi. Iqtisodiyotdagi «eng kam xarajat sarflab yukori daromadga erishish tamoyiliga asoslangan barakasiz (ekstinsiv) rivojlanish pirovard natijada ekologik inqirozga duch keldi. Uning salbiy oqibatlari xavo va suvning ifloslanishi, tuproklarning kashshoklanishi xysobiga ishlab chikarilgan maxsulotlar sifatida, daromadlarning pasayishida, kishilar salomatligining yomonlashuvi, mexnat unumdorligining pasayishi, xosildorlikning kamayishi orqali iqtisodiyotda tanglikni sodir eta boshladi. Аniklanishicha, tuprok unumdorligining bir foizga kamayishi natijasida xosildorlikning urnini to’ldirish uchun 10% sarf-xarajat kilish zarur ekan. Maʼlum bulishicha, tabiiy urmonni kirkish tufayli urnida vujudga kelgan ikkilamchi fmonning maxsuldorligi birlamchi urmonga mos kelmaydi, mutaxassislarga bu oldindan maʼlum bulgak. Аtlantika okeanida baliklarning xujasizlarcha tutilishi tufayli bir necha balik zotlari yukoldi, natijada balok tutish rejalari bajarilmay koldi, sifatsiz balik, maxsulotlari bozorda utmay koldi. Buning uchun balik, turlari zotlarining populyatsiyasi ekologiyasi urganilishi zarur buldi. Yevropa va Аmerikadagi bir necha mamlakatlar xamda balikchilik bilan shug’ullanadigan kompaniyalar bunday tadkikotlar uchun katta mablag ajratdilar. Korroziya natijasida metallarning beshdan bir kismi va neft jixozlarining 77%i yukotilishi biokorroziya bilan boglik, ekan, ular mikroblar faoliyati bilan, tushuntiriladi. Rossiyada xar yili urmonlarning 20 mln. kismi zamburug kasaliga duchor buladi va xasharotlarning ommaviy kupayishi sababli kuriydi. Bunday misollarni kuplab- keltirish mumkin. Fakattina xar yilgi dunyo buyicha kishlok xujalik ekinlarining yukumli kasalliklar bilan xastalanishi va zararli xasharotlar taʼsirini kamaytirish;maksadida 2,5 trln. dollarlik mablag sarflanadi, bu jaxonning jami byudjetini 10% ini tashkil kilishini aytib utishning uzi ekologiyaning iktisodiyotga kanchalik salbiy taʼsir etishini tushunishga imkon beradi. Mutaxassislarning xisob-kitob kilishicha XX asrning ikkinchi yarmida insonning xujalik faoliyati taʼsirida tabiiy muxitga yetkazilgan zarar va u orkali axoli salomatligiga yetkazilgan putur jaxonning yillik byudjetidan ziyod.
Shuni aloxida taʼkidlash kerakki, yer kaʼridan olingan tayyor maxsulotning bir birligiga bir necha, baʼzan 10 va undan ko’p birlikda chikindilar vujudga keladi. Tarkib topgan chikindilar odatda iqtisodiyotda baxoga ega emas. Chunki, ulardan xo’jalikda foydalanilmaydi, boz ustiga chikindilar at- rof-muxitni ifloslaydi, yaylovlar maydonini egallab turadi, inson xayotini xavf ostida koldiradi. Kanchalik ko’p yalpi milliy maxsulot ishlab chikilsa, shunchalik chikindilarning umumiy xajmi ko’p bulishi maʼlum. Lekin, davlat ushbu chikindilarning atrof muxitni ifloslashi tufayli axodi; salo- matligi yomonlashuvining oldini olish va ularning yeogligini tiklash maqsadida qayg’uradi va buning uchun maʼlum mablag’ ajratadi. Bu sarf-xarajatlar yalpi milliy maxsulot xisobidan amalga oshiriladi. Birok, atrof muxit ifloslanishining kiymati xisob-kitob kilinmaydi. Yangi kurilib ishga tushirilgan korxona uning raxbariga yiliga maʼlum daromad keltiradi, lekin korxona atrof muxitga turli chikindilarni chikarib xavo, suv tuprokni bulgaydi, qishlok, xo’jalik ekinlai xamda yaylovlarga ziyon yetkazadi, axoli sog’ligi yomonlashadi. orxonaning tulagan arzimagan soligi eʼtiborga olinmasa,. uning yetkazgan zarari yetarli darajada kup, uning bir yillik kiymati xisoblansa yillik daromadga yetib koladi, baʼzi xollarda undan xam ziyod bulishi mumkin. Gap shundaki, korxonaning atrof muxitga yetkazgan ziyoni obʼektiv xisob-kitob qilinmaydi. Kuning uchun xam joylarda ekologik vaziyat murakkablashib bormoqda.
Iqtisodiyotning ekologiyaga taʼsiri maʼlum, lekin ekologiyaning iqtisodiyotga taʼsiri ancha murakkab kechadi. Bu kupincha tabiatning jamiyatga aks taʼsiri bilan tushuntiriladi. Xududlarning tabiiy resurslari xujasizlarcha foydalanganda kashshoklashadi, degradatsiyalashuv kuchayadi, boyliklarning mikdor uzgarishlari sifat uzgarishlariga olib keladi. Bu ekologik va iktisodiy uzgarishlar xududning iqtisodiy potentsialini kambagallashtiradi, eng muximi ijtimoiy-iqtisodiy axvol ogirlashadi, resurslar maxsuldorligining keskin pasayib ketishi sugorma dexqonchilik va yaylov chorvachiligining izdan chikishiga sabab buladi, sanoat korxonalarining sifatli xomashyolar bilan taʼminlanishi buziladi.
Koraqalpog’iston Respublikasida Orol dengizi satxining 1961 yildan boshlab tushib borishi, Аmudaryo xavzasida suv tankisligining jiddiylashuvi va sifatining yomonlashuvi, delʼta tuqayzorlarini suv bilan muntazam taʼminlashning ishdan chikishi, tuzlar tuplanishi va boshi nomaʼkul xodisalar ulkada antropogen cho’llashish rivojlanishiga sabab bulmoqda. Cho’llashish odatda cho’l sharoitida biologik maxsuldorlikning keskin kamayib ketishi bilan boglik. Xakikatdan xam xududda yaylov, sug’orma yerlar, suv xavzalarining meʼyordagi biyulogik maxsuldorligi 60-yillardan boshlab keskin pasayish yunalishiga uydi. Bu uz navbatida iqtisodiy samaradorlikning eng kuyi kursatkichlargacha tushib ketishiga olib kelmokda. Boz ustiga Orol dengizining kurigan kismidan shamol taʼsirida tuz kukunlarining betuxtov yogilib turishi (xap ra maydonga 100-1000 kg), Аmudaryo suvi orkali tuzlarning dalalarga yogizilishi (xar ga maydonga 9-24 t gacha), suv tankisligi, axolining ichimlik suvi bilan taʼminlash darajasining kamligi, turli kasalliklarning keng tarkalganligi va boshkalar tabiatning jamiyatdan «uch» olayottanini bildiradi. Chunki, Orol dengizi va Orol buyida ming yillar davomida barkaror bulgan ekologik muvoeanat buzilgan. Buning okibatida endilikda tabiat maromi ishdan chikkanligi tufayli uning resurslari xam degradatsiyaga berildi, avvalgi qulay ekologik vaziyat xozirda jiddiy va tang joylar (Muynok tumani) da falokatli vaziyatlar bilan almashdi. Bu noxush tabiiy antropogen xodisa ulka iktisodiy nogentsialini xam kambagallashtirdi, xar yilgi iktisodiy zarar xajmi bir necha yuz million sumin tashkil kilmokda. Buni ekologik xolatning yoki tabiatning jamiyatdan olaetgan kayta uchi, deb xisoblash lozim.
Bu xududiy noxush xodisani tuxtatish va avvalgi boy ekologik resurslarni apfra tiklash xamda qulay xayotiy vaziyatni bunyod etish ancha murakkab masala. Bu borada amaliy ishlar boshlangan, pekin ularning mikyosi va kulami talabga tula javob bermaydi. Chunki, muammo keng kamrovli, majmuali, yirik xududni kamrab olgan. Bu esa yarasha tizimli taxdil yondoshuvidan foydalanishni takozo etadi. Bir necha maxsus boskichlar davomida kup yillarga (2002-2030) muljallangan chet el sarmoyasi asosida majmuali apik, tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Birinchi, eng ustuvor nazifa, ulkada suv muammosi ijobiy xal kilinmogi zarur, suv bilan taʼminlashning kafolatlanishi yangi ekologik muvozanatning tiklanishiga imkon beradi. Ikkinchi, enk ustuvor vazifa, sug’oriladigan mintakada meliorativ tadbirlar negizida tuproqlarning suv-tuz balansida barkaror ravishda manfiy ko’rsatkichga erishilsa, iktisodiy samaradorlik xam kugarilish yunalishiga ega buladi. Chunki, ekinlar xosildorligi orta boradi, yerdan foydalanish koeffitsienti optimal kursatkichga yetadi, almashlab ekish chizmalarini to’la tadbik kilish uchun kulay imkoniyatlar vujudga keladi. Binobarin, iktisodiy potentsial ko’lami ancha ortadi, xujaliklarning rentabelligi sezila boshlaydi. Uchinchi, eng ustuvor vazifa, ulkaning iklimi uzgarayochtani va suv tankisligini xisobga olgan xolda qishlok, xo’jalik ekinlarining shu xududga mos keladigan turlarini joylashtirish chizmasi, chorvachilika balikchilikni tubdan rivojlantirish yo’llarini asoslash eng dolzarb masala xisoblanadi. Bu bo ada boshka ishlar satori chuqur iqtisodiy taxlil va xisob- yumushlari bajarilishi maksadga muvofik.
Demak, yukoridagilardan shunday xulosa chikarish mumkin: ekologiya bilan iqtisodiyot o’rtasida juda xam yakinlik mavjud bulib, ular bir — birlarini taqozo etadilar. Ekologiya xujalikni yuritish uchun resurslar va kulay tabiiy sharoitlarni taʼminlab beradi, iqtisodiyot o’z navbatida mavjud boyliklar va sharoitlarni eʼtiborga olgan xolda iqtisodiyotni rivojlantirish yullarini ilmiy asoslangan xolda tarakkiy kilishini taʼminlashi zarur. Bu uzaro taʼsir doirasida iktisodiyotga kup parsa bog’lik, yaʼni eng muximi tabiatdan resurslarni meʼyorga extiyojga qarab xalk xujalik muomalasiga kiritish, isrofgarchilikka chek kuyish, atrof - muxitni chikindilar bilan bulgamaslik, resurslardan foydalanganlik uchun xak to’lash tartibini joroy etish va unga amal kilishni taʼminlashi maksadga muvofik. Resurslardan kanchalik oqilona foydalanilsa, atrof-muxitning shunchalik toza va ozoda bo’lishi uchun imkoniyat yaratiladi. Bundan iqtisodiyot va axoli salomatligi katta foyda kuradi.
Tabiat bilan jamiyat urtasidagi uzaro munosabatlar, uning keskinlashuv sabablari va oqibatlari
Inson Yer sharining ustki kismida sifat jixatdan farklanuvchi (litosfera, atmosfera, gidrosfera), ammo bir-biri bilan uzviy alokada va o’zaro taʼsirda bulgan xamda o’zida murakkab tabiiy geografik jarayonlar va organik xayotni mujassamlashtirgan geografik qobik-biosferaning maxsulidir.
Tabiatning rivojlanishi uning komponentlari (tok jinslari, xavo, suv, usimlik va xayvonot dunyosi) ning uzaro taʼsiri va alokadorligi, ular urtasidagi modda va energiya almashinuvi asosida ruy beradi. Tabiat bir buton va yaxlit xosiladir. Uning biron komponentы uzgarsa, boshka komponentlarida xam uzgarishlar sodir bulishi zarrar. Barcha ijtimoiy xaer, ishlab chikarish, inson va uning ongi tabiiy borlik, asosida mavjud va tabiat konunlariga amal kiladi. Tabiat va jamiyat bir butun materiyaning uzaro chambarchas alokadagi ikki kismi bulib, ular rivojlanishida umumiylik va uziga xos xislatlar mavjud. Tabiat kishilarning moddiy va maʼnaviy extiyojlarini kondiruvchi yagona manbadir. Inson nafakat jismonan, balki kalban xam tabiatsiz kun kechira olmaydi. Jamiyat esa tabiatning bir bulagi va doimo uning kurshovida. Tabiat bilan jamiyatning xayot muxiti urtasida chegara utkazish juda murakkab. Sayyoramizda tirik organizmlarning vujudga kelishi, yaʼni jonsiz tabiat bilan jonli tabiya urtasidagi munosabatlarning yuzaga kelishi Yer taraqqiyotida muxim voqea buldi. Аyniksa, odamzodning paydo bo’lishi biosferaning rivojlanishiga sezilarli taʼsir etib, yangicha munosabatlarning shaklla- nishiga sabab buldi. Natijada, biosferada modda va energiya amashinuvining tabiiy polati uzgardi. Ushbu uzaro munosabatlar bora-bora geografik kobikning rivojlanishida xal kiluvchi kuchga aylana bordi.
Inson uz extiyojlari uchun zarur barcha narsalar (ozik- ovkat, kiyim-kechak, kurilish materiallarn sa b. ) ni tabiatdan oladi. Insonning turmush faoliyati uchun kerakli bulgan xar kanday maxsulotlar tabiiy resurslar asosida yaratiladi. Insoniyat uchun yashash vositasi bulib xizmat kiladigan va xujalikda foydalaniladigan tabiat unsurlarining barchasi tabiiy resurslar xisoblanadi. Ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanishi resurslardan foydalanish kulamining ortishiga olib kelishi tabiiy xol. Tabiat bilan jamiyat urta- sidagi uzaro munosabatlar zaminida xam ana shu tabiiy resurslardan foydalanish yogadi. Kalin o’rmonlarni uziga makon bilgan kadimgi odam (paleontrop)lar asta-sekin urmonsiz yalangliklarga chikib, nisbatan mul ozuka manbalariga ega bula boshlagan. Ular tabiiy buyumlar: tosh va yogochdan foydalanganlar, ayrim sunʼiy kurollarni yasaganlar, olovdan foydalanishni bilganlar. Аsosan usimliklarning ildiz va mevalarini yigish, ov va balok, tutish bilak shugullanganlar. Shubxasiz, ular tabiatta sezilarli taʼsir kursatmaganlar. «Ekologik taxlil —, deb yozadi rus olimi B. F. Porshnev: paleontrop uz atrofidagi xayvonot dunyosi" bilan gnoyat zur boglanishda bulganligini kursatadi paleontrop... barcha xayvon va kushlar uchun mutlako xatarsiz bulgan, u xech nimani uldirmagan» Shuning uchun bulsa kerak u balik, tungiz bilan bemalol «tillasha» olgan, yovvoyi-yir- tkichlarni xonakilashtira boshlagan.
Zamonaviy odamlarga ancha yakin bo’lgan neandertal odamlar bundan 100-300 ming yil avval asosan Yevropa, Аfrika va Osiyoda yashaganlar. Ulardagi mexnatga layokat inson evolyutsiyasiga katta taʼsir kursatgan. Ibtidoiy mexnat jamoalarining vujudga kelishi mexnat qurollarini takomillashti rishni, tabiiy resurslardan foydalanish ( mevalar terish, balik tutish, ov) qulamini orttirishni, chorvachilik va dexkonchilikni rivojlantirishni takozo etgan.
O’rmonlarga o’t qo’yish, yerlarni yoppasiga xaydash, yaylovlarda uy xayvonlarini tartibsiz bokish, okar suvlarga tuyunlar kurib okimni uzgartirish kabi insonlarning tabiatga taʼsiri tufayli usimlik va xayvon turlarining kamayishi, ayrimlarining yukolishi tezlasha boshlagan. Natijada inson faoliyati bilan boglik, nomakbul uzgarishlar nafakat tabiat, oalki kishilarning xayot faoliyati uchun xam xatar keltira boshlab, kadimgi odamlarni boshka joylarga kuchishga majbur eta boshlagan. Odamzod yaratgan ilk madaniyat namunalari yukori paleolitga mansub bulib, uning iqtisodiy asosi ovchilikdir. U o’zidagi takomillashgan qurollari bilan yorik xayvonlar (mamont) ni xam o’ldirishga kodir bulgar. Paleolit davrining oxirgi yuz yilliklari mobaynida xayvonlar soni sezilarli darajada kamaya boshlaydi. Pleystotsenning oxiriga kelib tugilish koeffitsienti ancha past bulgan yirik xayvonlar (xususan mamont) bugunlay yukotiladi. O’rtacha kengliklarda yashagan bunday xayvonlarni butunlay yuk bo’lib ketishini bir olimlar iklimdagi o’zgarishlar oqibati desalar, yana bir guruhlari buning sababini ibtidoiy ovchilik faoliyati natijasi, deb xisoblaydilar.
Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning kupol tarzda buzilishi jamiyatda sinflarning vujudga kelishi bilan boshlandi. Sinfiy jamiyatning sunggi pogonalarida ushbu munosabatlar yanada chukurlashib, murakkab tusga kirdi. Tabiat bilan jamiyat «urtasidagi uzaro munosabatlarning keskinlashish sababi boilik ketidan kuvish, «oltin sarobi (vosvasasi), mustamlaka tuzumining vujudga kelishi bilan xamnafasdir. Bunday jamiyatda inson ishchi kuchi, tabiat xomashyo- manbaiga aylanib, tabiatga kirshin keltira boshlaydi. Yevropa bozorlari talabini qondirish maksadida minglab fil, sher, yulbars, karkidon kabi xayvonlar ayovsiz kirib yuboriladi. XIX asr sungigacha yiliga 60-70 ming fillar fakat qimmat baxo so’yaklari uchun ovlangan. Kadimgi Gretsiya va Rim davlatlarida yorik xarbiy istexkomlar va kemalar ish uchun urmonlarni jadal kesilganligidan Yevropaning o’rta dengiz atrofidagi tokari batamom yalangliklarga aylantirilgan. Okibatda eroziya kuchaydi, yaylovlar yaroksizlandi, katta maydonlar unumdor tuprok, katlamidan bugunlay maxrum buldi. Markaziy Аmerikaning Savanna va tropik o’rmonlaridagi Mayya va boshka Аborigen xalklarga mansub shaxarlarning xarobaga aylanishida ispan istilochilarining kirginli.yurishlaridan tashkari katta maydonlardagi urmonlarning kesib yuborilishi, tuprok, unumdorligining pasayishi, cho’llashish jarayonlari kabi kishilar faoliyati bilan boglik xodisalar muxim rolь uynagan.
Аrxeologlar Markaziy Osiyo chullarida sug’oriladigan yerlar umumiy maydoni kadimda xozirgidan ancha katta bulganligini taʼkidlaydilar. Xozirgi chullardagi kadimgi bepoyon voxalar va shaxarlar nafakatturliurushlartufayli, balki kishilarning chul tabiatiga ongsizlarcha munosabati natijasida tuproklarda vujudga kelgan ikkilamchi shurlanish va kum bosish okibatidir. Yerning tabiiy-meliorativ xususiyatlari xisobga olinmay sugorilishi okibatida sugoriladigan dalalarda maʼlgum vakt utib (odatda 2-3 yil) shurlanish va botkoklashish boshlangan. Bu yerlar kishlok, xujaligiga yaroksiz xolga kelib, tashlandik yer sifatida foydalanishdan chikib kolgan. Аmudaryoning Okchadaryo, Sarikamisholdi delʼtalaridagi xozirgi kuruk uzanlar: Daryolik, Dovdan, Uzboy atroflaridagi, Buxoro va Korakul voxalari atrofidagi, Paykent xududidagi katta maydonlardagi shurxoklar, shurtob takirli yerlar xamda kuchib yuruvchi kumliklar usha xodisalarning jonsiz guvoxi xisoblanadi. Tog’ va tog’ yon bag’irlaridagi kalin urmonzorlarning utin, «pista» kumir, kurulish materiallari tayyorlash maksadida ayovsiz kesilishi okibatida toglar yalangochlandi, kurgokchilik kuchaydi, pastki mintakalarda xam usimliklar siyraklashdi, yonbag’irlarda suv eroziyasi kuchaydi, tuprok, grunti yuvildi, sel xodisasi ortishidan jarliklar paydo buldi. Yozma maʼlumotlarga kura XIX asr oxirlarida Zarafshon daryosida xap yili Turkiston va Zarafshon toglaridan Samarkandga 26400 ta archaxodasiokizilgan. Fakatgina Uzbekiston xudidagi kadimiy shaxarlar (Toshkent, Buxoro, Samarkand, Shaxrisabz va boshk.) kurilishida kuplab imoratbop archa daraxtlari ishlatilgani nazarda tutilsa, kancha-kancha daraxtlarga kirgin kelganini tasavvur etish kiyin emas. Usha davrlardayok tabiat bilan jamiyat urtasidagi uzaro munosabatlar sezilarli darajada uzgara bordi.
Sanoat revolyutsiyasi tufayli inson tabiatga taʼsirini juda kuchaytirdi. Ular urtasidagi o’zaro munosabatlar tubdan o’zgardi, tabiiy resurslardan foydalanish xajmi keskin ortib ketdi.
XVIII-XIX asrlarda texnik tarakkiyot tabiiy resurslardan, kazilma boyliklar, yer-suv resurslari, balik zaxiralaridan foydalanish va yovvoyi xayvonlarni ko’plab ovlashning kuchayishiga imkon yaratdi. Sanoat ishlab chikarishda avval bug mashinalari, keyinchalik ichki yonuv dvigatellariga utilishi, shaxarlar va sanoat markazlarining usishi kuplab zararli chikindilar mikdorining ortishiga sabab buldi. Daryolar- san foydalanish, suv xavzalari, atmosfera xavosi va tuproklarning sanovit chikindilari va kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi sezila boshladi.
Texnik tarakkiyogda salbiy omillarning zararli taʼsirlariga eng avvalo Yevropaning g’arbidagi sanoatlashgan va urbanizatsiya darajasi yukori bulgan mamlakatlar (Аngliya, Frantsiya, Belʼgiya, Gollandiya va b.) duchor buldilar. Birok, bu davrda tabiatni vayron kilish Shimoliy Аmerikada Yevropadan ancha jadal tus olgan edi. Fan-texnika tarakkiyoti, ishlab chikarish kuchlarining rivojlanishi, axoli sonini tez surʼatlarda usib borishi insonning tabiatga taʼsir doirasini kengaytirib yubordi. Аyniksa, Sanoatning kislorodga bulgan extiyoji o’rta borayotgan bir paytda, sayyoramiz o’simliklari ishlab chikarayotgan kislorodning chorak kismiga yakini inson tomonidan yuborilmoqda.
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   https://fayllar.org/pars_docs/refs/91/90648/90648.pdf
   

2. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari
3. EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH ASOSLAR
4. UMUMIY EKOLOGIYA

5. "Экология" китоби, Ҳусан Турғунович Турсунов