Amaliy ish 1 Mavzu: Klassik shifrlash algoritmlarini ishlash tartibini o‘rganish. Bajardi: Xusanov Maxmud Tekshirdi: Murodov M. Toshkent 2022 Mavzu: Klassik shifrlash algoritmlarini ishlash tartibini o‘rganish

Т₀= XUSANOV MAXMUD
К = 4х4;

X	N	A	D
U	O	X	*
S	V	M	*
A	M	U	*

Т₁=XNAD_UOX*_SVM*_AMU*

Birinchi bo‘lib, shifrlash jadvalidan (XIV asrning oxirlarida) diplomatik munosabatlarda, xarbiy sohalarda axborotni muhofazalashda foydalanilgan.

Kalit yordamida o‘rin almashtirish. Oddiy o‘rin almashtirish usulidan tashqari kalit yordamida o‘rin almashtirish usuli ham mavjud. Shifrlash jadvalidan kalit orqali foydalaniladi.
Bu usulda kalit simvollariga mos holda ochiq matnning uzunligidan kelib chiqib NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T₀) ustun bo‘yicha joylashtirilib chiqiladi. So‘ngra kalit simvollari alfavit tartibida tartiblanib, ustun bo‘yicha o‘rin almashtiriladi, qator bo‘yicha o‘qilib shifrlangan matnga (T₁) ega bo‘linadi va bloklarga bo‘linadi.
Т₀= XUSANOV MAXMUD ;
К =HARF;
Matnda 13-ta va kalitda 4-ta harflar borligi uchun 4x4 jadval tuzamiz.

X	N	A	D
U	O	X	*
S	V	M	*
A	M	U	*

Matnda 13-ta va kalitda 4-ta harflar borligi uchun 4x4 jadval tuzamiz.

H	A	R	F
7	1	17	5
X	N	A	D
U	O	X	*
S	V	M	*
A	M	U	*

Raqamlarni o‘sish tartibida joylashtirib ustunlarni o‘zgartirib chiqamiz.

A	F	H	R
1	5	7	17
N	D	X	A
O	*	U	X
V	*	S	M
M	*	A	U

Qator bo‘yicha 4 tadan bloklarga bo‘lib, simvollar ketma-ketligidagi shifrlangan matnni olamiz. Shuni e’tiborga olish kerakki, agar qatorda ketma-ket ikkita bir xil harf kelsa, chap tarafdan kelayotgan harf birinchi raqamlanadi, keyin esa ikkinchisi raqamlanadi va shifrlangan matn hosil qilinadi.

Т₁= NDXAO*UAV*SMM*AU

Shifrni ochishda teskari jarayon amalga oshiriladi. Shifrlanish jarayoni qadamma - qadam amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Ikki tomonlama o‘rin almashtirish usuli. Bu usulda kalit sifatida ustun va qatordagi harflar tartibidagi sonlardan foydalaniladi. Avvalam bor kalit simvollariga qarab jadval tuziladi va ochiq T₀ matn qator shaklda joylashtirilib chiqiladi, so‘ngra esa raqamlar navbatma - navbat tartiblanib, avval qator, so‘ngra esa ustun o‘rni almashtiriladi va jadvaldagi ma’lumot qator bo‘yicha o‘qilib T₁ga ega bo‘linadi.
Masalan: «XUSANOV MAXMUD» ochiq matni shifrlash talab etilsin. Bu yerda kalit bo‘lib 1342 va 2314 xizmat qiladi. Yaxshiroq izohlanishi uchun K₁=1342 qator sifatida va K₂=2314 ustun sifatida belgilab olamiz.
4x4 jadval yaratib T₀ qator bo‘yicha yozamiz

	2	3	1	4
1	X	N	A	D
3	U	O	X	*
4	S	V	M	*
2	A	M	U	*

Endi qator va ustunlar tartib bo‘yicha o‘rinlari almashtiriladi.

	2	3	1	4
1	X	N	A	D
2	A	M	U	*
3	U	O	X	*
4	S	V	M	*

	1	2	3	4
1	A	X	N	D
2	U	A	M	*
3	X	U	O	*
4	M	S	V	*

Oxirgi jadvalga asosan shifrlangan matnni olish uchun qator bo‘yicha yozamiz.

Т₁ =AXNDUAM*XUO*MSV*

Vernam va Vijiner shifrlash algoritmi

Xozirgi vaqtda axborotlarni himoyalashni ta’minlashning qandaydir biror texnik usuli yoki vositasi mavjud emas, ammo ko‘p xavfsizlik muammolarini yechishda kriptografiya va axborotlarni kriptoo‘xshash almashtirishlari ishlatiladi.

Vernamning shifrlash usuli. Vernamning shifrlash tizimi modul qiymati m=2 bo‘lgan Vijiner shifrlash tizimining bir qismi hisoblanib, 1926-yilda bu usulning aniq ko‘rinishi ishlab chiqiladi. Gilbertom Vernam AT&SShA firmasi xomiyligi ostida kiruvchi matn sifatida ikkilik sanoq sistemasidan foydalandi. Shifrlashda birinchi Ingliz alfavitidagi(A,B...Z). Matnning xar bir xarfi 5-bit bo‘lakli (b0,b1…b4) Bado raqami bilan kodlanadi. Ixtiyoriy ketma-ketlikdagi ikkilik kalitlar k0,k1,k2, avval kitobsimon lentaga yoziladi. Quyidagi rasmda uzatilayotgan axborotni Vernam usuli orqali shifrlash ko‘rsatilgan (2.1- rasm).

2.1- rasm. Vernam usuli orqali shifrlash
Kiruvchi matnni shifrlashda x-kiruvchi matn ikkilik ko‘rinishiga o‘tkaziladi va ikkilik modul ostida ikkilik ketma-ketlikdagi k-kalit bilan shifrlash amalga oshiriladi. U shifrlangan yozuv:

Shifrni ochishda yozuvdagi har bir ikkilik modul ostidagi belgilar k-kalit ketma-ketligi bilan tuziladi.

А	0	00000
В	1	00001
C	2	00010
D	3	00011
E	4	00100
F	5	00101
G	6	00110
H	7	00111
I	8	01000
J	9	01001
K	10	01010
L	11	01011
M	12	01100
N	13	01101
O	14	01110
P	15	01111
Q	16	10000
R	17	10001
S	18	10010
T	19	10011
U	20	10100
V	21	10101
W	22	10110
X	23	10111
Y	24	11000
Z	25	11001
#	26	11010
!	27	11011

@ 28 11100
? 29 11101
_ 30 11110
* 31 11111

32=2⁵ ga yani 5 betli ikkilik sanoq sistemasi uchun

Misol: “XUSANOV” so‘zi shifrlansin.

T₀= XUSANOV; K=MAXMUD;


X M=10111 01100=11011=>!
U A=10100 00000=10100=>U
S X=10010 10111=00101=>F
A M=0000 01100=01100=>M
N U=01101 10100=11010=>Z
O D=01110 00011=01101=>N
V M=10101 01100=11001=>Z


T₁= !UFMZNZ;


Vernam ishlab chiqqan bu tizimni aylanali lenta yordamida tekshirgan, uzatgich (перидатчик) va qabul qilgichlarni (прёмник) ko‘rishda bir xil yoki shunga o‘xshagan kalit ketma-ketligidan foydalangan. Vernam shifrlash tizimining kamchiligi uzatuvchi orqali qabul qilish tomoniga kalit ketma-ketligini qanday uzatish edi. Chunki dushman kalitni olsa, u yuborgan shifrlangan matnni bemalol ochib o‘qiy oladi. Shuning uchun ham Vernamning shifrlash tizmi etarli emasligi sababli buni hal qilish uchun shifrlashni gammalashtirish usuliga o‘tilgan.