Amaliy ish mavzu: Paxta tolasining standart me’yorlari rst 604-2016

Paxta tolasining navi bo’yicha ko’rsatkichlari
2.5-jadval

Tipi	Navlar bo’yicha pishib etilganlik koeffitsienti, kam emas
	Birinchi (I)	Ikkinchi (II)	Uchinchi (III)	To’rtinchi (IV)	Beshinchi (V)
1а, 1б, 1, 2, 3	2,0	1,7	1,4	1,2	1,2 dan kam emas
4, 5, 6, 7	1,8	1,6	1,4	1,2	1,2 dan kam emas

Paxta tolasining sinflari va sanoat navlari bo’yicha nuqsonlar va iflos aralashmalarning me`yoriy ko’rsatkichlari, %, ko’pi bilan
2.6-jadval

Sanoat navi	Oliy	Yaxshi	O’rta	Oddiy	Iflos
I II III IV V	2,0 2,5 3,0 4,5 6,5	2,5 3,5 4,0 6,0 8,5	3,0 4,5 5,5 8,5 10,5	4,0 5,5 7,5 10,5 12,5	5.5 7,0 10,0 14,0 16,0

Dunyo bozori birjalarida paxta tolasi sifatini baholashda “klassyor” usulidan ham foydalaniladi. Klassyor rangi va hidiga ko’ra paxta tolasining tipini va navini aniqlaydi.
O’zbekistonda etishtirilgan paxta tolasining shartnomaviy narxlari quyidagi tartibda xisoblanadi. Dastlab paxta tolasining bazis navi aniqlanadi, yani 4 tip “Birinchi” nav o’rta sinfdagi 36 koddagi 1 tonna paxta tolasining qiymati AQSH dollarlarida xisoblanadi.
Bazis narx "Cotton Outlook" da nashr qilingan O’zbekiston Respublikasida tayyorlangan va sotilgan “A” indeksidagi paxta tolasining o’rtacha qiymatini ko’rsatadi.
Ushbu narxdan kelib chiqib boshqa tip, nav va sinfdagi paxta tolasining narxlari aniqlanadi. (Bazis navini 6-7-jadvalda keltirilgan paxta tolasining aniq tip, nav va sinfiga bog’liq koeffitsientga ko’paytirish orqali.)


Paxta tolasining tip va ko’di bo’yicha narxini qayta xisoblash koeffitsientlari
2.7-jadval

Tola tipi	1а	1б	1	2	3		4		5		6
Uzunligi (dyum)	1,11/32	1,5/16	1,9/32	1,1/4	1,7/32	1,3/16	1.5/32	1.1/8	1.3/32	1.1/16		1.1/32
Kodi	43	42	41	40	39	38	37	36	35	34		33
Koeffitsient	1,6080	1,4699	1,4008	1,2331	1,1147		1,0000		0,9865	0,9737		0,9618

Paxta tolasining navi va sinfi bo’yicha narxini qayta xisoblash koeffitsientlari
(baza - nav "Birinchi", sinf "O’rta")
2.8-jadval

Seleksiya navi	Sinflar
	Oliy	Yaxshi	O’rta	Oddiy	Iflos
I (Birinchi)	1,050	1,040	1,000	0,965	0,925
II (Ikkinchi)	1,020	0,990	0,955	0,920	0,880
III (Uchinchi)	0,990	0,965	0,930	0,885	0,840
IV (To’rtinchi)	0,950	0,850	0,800	0,750	0,700
V (beshinchi)	0,750	0,650	0,550	0,500	0,450

3.8-jadvalda keltirilgan paxtaning 2- namunasi uchun O`z DSt 604:2016 bo’yicha tip, nav va klassini aniqlash tartibini ko’rib chiqamiz.

2.9-jadval

Paxta tolasining ko’rsatkichlari

Tip	Seleksion navi	Sanoat navi	Shtapel uzunligi	Pishib etilganlik koeffitsienti	Tolaning chiziqiy zichligi ,mteks	Solishtirma uzish kuchi sN/teks	Ifloslnganlik darajasi
4	Omad	I	33,8	2	167	26,3	2
5	An Bayaut 2	II	33,6	1,9	164	24,4	2,3

Paxta tolasining navini O`z DSt 604:2016 bo’yicha aniqlash tolaning shtapel uzunligi va chiziqiy zichligi asosida amalga oshiriladi.

Ikkala komponentdagi tolaning chiziqiy zichligi 180 mteksdan oshmaydi, shtapel uzunligi 33,2 mm dan ko’p emas. Demak ikkala komponent ham 4 tipga mansub.
Tolaning rangi va tashqi ko’rinishi bo’yicha ma’lumot mavjud bo’lmasa uning navi pishib etilganlik koeffitsienti va solishtirma uzish kuchiga bog’liq bo’ladi. Ikkala komponent ham pishib etilganligi bo’yicha I nav tola talablariga mos keladi. Solishtirma uzish kuchi bo’yicha Omad seleksiya navi I nav tola talablariga mos bo’lsa, An Bayaut 2 seleksiya navi II nav tola talablariga mosligi aniqlandi. Paxta tolasinig tanlangan komponentlari iflos aralashmalar miqdori bo’yicha “oily” sinfga mos keladi (I-nav uchun iflos aralashmalar miqdori 2%dan oshmaydi, 2 nav uchun esa 2,5%).
Shunday qilib, O`z DSt 604:2016 bo’yicha paxta tolasining taqdim etilgan namunalari 4-tip I-nav “Oily” va 4-tip II-nav “Oliy” deb baholanishi mumkin.


Hisobot rejasi:

1. 
   O`z DSt 604-2016 xujjatining asosiy ko’rsatkichlarini izohlang.
   
2. 
   Paxta tolasining xossalari bo’yicha keltirilgan ma’lumotlar asosida uning tipi, navi va sinfini aniqlang.
   
3. 
   Berilgan masalani mustaqil eching. Quyida keltirilgan jadvalni to’ldiring.
   

Masala
1. O`z DSt 604:2016 asosida -jadvalda keltirilgan ko’rsatkichlar bo’yicha paxta tolasining navi, tipi va sinfini aniqlang.
2.10-jadval

Ko’rsatkichlar nomi	Variantlar
	1	2	3	4	5	6
Paxta tolasining chiziqiy zichligi, teks	0,172	0,141	0,154	0,126	0,148	0,183
Shtapel uzunligi, mm	32,4	39,6	34,4	39,3	31,5	31,8
Tolaning solishtirma uzish kuchi, sN/teks	23,8	28,4	26,0	34,9	23,6	24,0
Pishib etilganligi	1,9	1,8	1,9	2,0	1,7	2,0
Iflos va yot aralashmalar miqdori	2,4	3,5	3,5	3,2	3,3	2,6

2. Shaxsiy topshiriqqa muvofiq, O'z DSt 604: 2016 ga asosan paxta tolasining tipi, navi va sinfini aniqlang va 10-jadvalda keltirilgan shartlarga muvofiq, 4-tip, 1-nav “o’rta” sinfdagi 1 tonna paxta tolasining narxini o'rtacha 2200 AQSh dollariga tengligini hisobga olgan holda ushbu partiya tolaning narxini hisoblang.

Paxta tolasi partiyasining narxini xisoblash uchun malumotlar
2.11-jadval

Variant	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Partiyaning xaqiqiy massasi, kg	10500	12000	8600	7200	16000	14400	18000	17200	13500	20000
Xaqiqiy namlik, %	7,0	7,5	8,0	8,7	9,2	10,0	7,3	8,2	9,5	6,5
Tolaning chiziqiy zichligi, teks	0,17	0,16	0,18	0,19	0,12	0,155	0,15	0,165	0,175	0,185
Shtapel uzunlik, mm	31,3	34,3	29,5	31,2	37,2	34,5	32,5	31,0	30,2	29,8
Solishtirma uzish kuchi, sN/teks	26,5	24,0	24,5	27,0	25,4	23,2	20,1	27,4	22,3	24,7
Pishib etilganlik koeffitsienti	1,8	1,5	1,4	2,1	2,0	2,2	1,9	1,9	1,6	1,9
Tashqi ko’rinishi va rangi	Xira oq rang	Oq	Oq	Nimrang	Oq	Tabiiy nimrang oq tusli	Och sariq dog’li nim rang	Sariq dog’li nimrang sarg’ish	Tabiiy nimrang oq tusli	Oq
Nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi, %	3,5	2,0	3,0	2,1	1,7	2,4	3,9	4,2	2,7	3,2