Amaliy va nazariy tafakkurni qiyoslash

Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining psixologik qarashlarini “Tayr” (qush), “Xayy ibn Yaqzon” (Uyg’oq o’g’li Tirik) kabi qissalarida ifodalab, borliqning mohiyatini chuqurroq tushunish uchun odamlarni ilmiy-mantiqiy bilishga da’vat etadi. Chunki bu ilm kishi didini o’stiradi, fikr doirasini kengaytiradi. Ibn Sino bu haqda shunday deydi: “Farosat ilmi foydasi naqd ilmlardandir. Bu ilmni bilib olsang, u senga kishilarni pinhoniy fe’l-atvorini bildiradi. Farosat ilmidan bahramand bo’lsang, juda o’tkir bo’lib ketasan”. Mantiqiy fikrlashni o’stirish haqida yozar ekan, alloma “Mantiq ilmini egallasa, kishi Bahri muhitda cho’kmaydi” deydi. Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaviy qarashlari yuksak insoniylik tamoyillariga, ulug’ insonparvarlik g’oyalariga tayanar edi.
Psixologiya ilmi o’tmish olimlari va o’tkazilgan qator ilmiy tadqiqotlarga tayanib, bevosita tafakkur qilish jarayonining mahsullarini o’rganishgan va fanda ularga tushunchalar, hukmlar va xulosa chiqarish kiritish qabul qilingan (21-rasm).
Tushunchalar – tafakkurning shunday mahsuliki, unda narsa va hodisalarga xos bo’lgan eng umumiy va xarakterli xususiyatlarni o’z aksini topadi. Ular umumiy va juz’iy, konkret yoki mavhum bo’lishi mumkin. Masalan, “ong” tushunchasini oladigan bo’lsak, uning eng muhim va boshqa tushunchalardan farq qiladigan jihatlarini ajratishimiz kerak: faqat insonga xoslik, oliy darajadagi aks ettirish, olamni bilish mexanizmi ekanligi va hokazo.





^{21-rasm. Tafakkur qilish jarayonining mahsullari}


Hukmlarda – atrofimizdagi narsalar va hodisalar o’rtasidagi bog’liqlikni aks ettiradi. Masalan, “Inson ongli mavjudot” degan hukm – fikr “odam, inson”, “ong” va “mavjudot” tushunchalari o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalab turibdi. Ana shunday hukmlar bizning nutqimizda har kuni juda ko’p ishlatiladi va ular tabiatan turli bog’liqliklarni tasdiqlaydi yoki inkor qiladi yoki rost va yolg’on bo’ladi. Shaxsning insoniyligi aslida u ishlatadigan iboralarning qanchalik mantiqqa, hayotiy haqiqatlarga to’g’ri kelishi, argumental ekanligi bilan baholanadi. Doimo to’g’ri, mantiqan fikr yuritgan odamni biz “bama’ni, gapida jon bor, haqiqatgo’y” deb ta’riflaymiz.
Xulosalar – mantiqiy tafakkurning yana bir mahsuli bo’lib, ular fikrlar, hukmlar va tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishdan yangi bir fikrlarni keltirib chiqarishni nazarda tutadi. Masalan:
1- hukm: O’zbekiston – mustaqil davlat.
2-hukm: Qirg’iziston – mustaqil davlat.
3-hukm: Qozog’iston – mustaqil davlat.
4-hukm: Turkmaniston – mustaqil davlat.
5-hukm : Tojikiston – mustqil davlat.
Demak, Barcha Markaziy Osiyo davlatlari – mustaqildir.
Shunga o’xshash biz ba’zan ayrim fikrlardan umumiy bir fikr keltirib chiqaramiz (bu – induktiv xulosa chiqarish), ba’zan esa, aksincha, umumiydan juz’iy – alohida fikr chiqaramiz (fikrlashning bunday harakati deduksiya deb ataladi).
Foydalanilgan Adabiyotlar


V.Karimova, O.Hayitov, F.Akramova, N.Lutfullayeva. PSIXOLOGIYA: Nopedagogik va nopsixologik oliy o’quv yurtlari uchun darslik // V.M.Karimovaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent. T.: TDIU, 2007. – 435 b