Amaliy yadro fiziкasi

1п¹ sm
850k gacha o·zgaradi.
т-

2. 
   -§. Vavilov-Chc1·eлkov nuгlanishi
   

S.1. Yavilov ral1barligida elektro111agлit 1шrlar1isl1larniлg modda­ ga ta'siri11i o'rga11ayotgaл yosl1 olim Р.А. Chereлkov 1934-yilda ra­ diy ga111ma-11ш·lari la'sirida s11yuqliklarлiлg alohida \ur 1шrlaлishga ega Ьо' lisl1i11i aпiqladi. Btmday 11ш·laлishlami11g lюsil bo'lishi boshqa zaпalar, masalan elektro11lar ta'siгida ham vt1judga kelisl1i a11iqlandi.
S.I. Vavilov bu rш·dagi лurlaлishlarлiлg maлbai gamma-nurlami vu­ jшlga keltirayotgaл katta \ezlikdagi elektroлlar bo'lishi kerak degaл xu­ losaga keldi. Bu hodisaga Ya,,ilov-Cl1erenkov eflekti deb лоm berildi. Usl1bu lюdisaлi 1937-yilda 1.У. Тап1111 va 1.М. Fгa11klar klassik elektro­ di11amik asosida лazariy ttJslшntirib berisl1di. Usl1b11 kashfiyot uchur1 1958-yilda Р.А. Cl1ere11ko,,. 1.У. Ta111m ,,а 1.М. Fraпklar Nobel muko­ fotiga sazovor bo·Jisl1di. V.L. Gi11zburg 1940-yilda Ьн e/fekt11i11g kvant 11azariyasini yaratgaл bo•Jib. Ьш1dа ham klassik elektrodiлamik asosida olingaл 11atijalar kelib cl1iqdi.
Ma'lшпki, nшhitclagi yoп1g'likлiлg \arqalish tezligi q11yidagi Гor­ mula bila11 aniqlanadi:
с¹ =с! п (3.20)
Ьн yerda п - 11111l1i1лi11g siлdi1·isl1 ko·rsalkichi.
Agar л> 1 Ьо·lsa, 11 holda katta cлergiyaga ega Ьо·lgan zarra _11111- hitdagi yorнg'likning tarqalish tezligidaл ham katta tezlikda harakatla- 11isl1i m1m1kiл. Btmda zarracha to'g'ri cl1iziqli tekis harakatlansa ham

115

nurlanisl1 lюsil bo'\adi. Klassik e\ek1rodi11amikaga asosan tezlanishsiz o·zgaпnas tezlikda harakatla11ayo1ga11 zam1cl1a elek1ю111agni1 to·Jqinlar (yoki nurla11isl1la1") cl1iqar111aydi. Ammo bu e/fcktda zа1та tezlaпish­ ga ega bo'lmasa ham 1шrlanishlar cl1iqmoqda. Bu yerda clekt.-oшagnil to'lqi11laming 111ul1itdagi tarqalisl1 tezligi пazarda ltllilmoqda. NisЬiylik nazariyasiga asosan zaiтani11g tezligi elektromagnit to'\qinlarniпg va­ kt1umdagi ta1-qalish tezligid:111 katta bo'lishi 111ш11kin emas. А1111110 yo­ rug'likпing sl1a!Гofmul1itda tarqalisl1 tezligi vakL1u111dagi tarqalisl1 tezli­ gida11 kicliik, ya'ni с/11 bo·ladi. Masalan. yoп1g'lilшi11g su,,da tarqalisl1 tezligi -2,3·10 ⁸ m/s, уа'пi yorug;lilшiпg vakuu111da tai-qalish tczligi­ niпg 75 % ni tasl1kil qiladi. Slш sabaЫi elektro11 yoki p1·oto11 l1ar·akat­ la11ayotgaл muhitdagi tezligi mazkш· mlll1itdagi yo1·ug·lik11iпg tar-qalisl1 tezligidaп katta bo'lisl1i mшnkin.
Zarra tomonida11 cl1iqa1·ilayotgan Vavilov-Cl1ei·e11kov n111·la11isl1lar to'lqi11 froпti egiluvcl1i sfe1·ik to'lqiп l1is0Ыa 11ad i. Bu to·Jqiп ti·onti (m 11·­
/a11ishlai-) faqat za11·a tezligi yo1·ug•Jikniпg mazkш· 111t1hi1dagi 1arqalisl1 tezligidan katta bo'lgandagina yt1zaga keladi. Bu 11ш·la11isl1lar zarтa liat­ to tekis l1arakatlasa 11am hosil bo'lai· ekan. Bll уе1·dап Э<с/п bo·Igaпda Cl1ereпkov 11urlanishlar yuzaga kelmas еkап. Ushb11 11ш·lanishlar cl1iqa­ yotgan II burchakni 3.2-ra.m,dagi А VO uchb11гcliakda11 topish 111u111kin:

АВ с
cosB = - - = ­
AO .9п

(3.21)

Yavilov-Cl1e1·enkov 11urlanisl1ida qisqa to·Jqiпlar ko·p bo'lgш1i uclшn u l1avora11g bo'lib ko'rinadi.
Ko·pcl1ilikda okeaпning juda chuqш· joylaгida tim qoroпg'ilik (zi­ mistoп) bo'ladi, sababi yoп1g•\ik suv sirtidan juda clшqur joylaгiga ye­ tib bo1maydi degan xato fik1· sl1ak ll a11g an. Oke:111 s11vlaridagi radiш1ktiv izoto plarn ing , xususan, kal v-40 radioizotopi yemi1·ilisl1i пatijasida ,,11- judga keladigan Vavilov-Cl1ere11kov effekti hisoЬiga I,attoki o'ta cl111qur joylarda ham kucl1siz nurlaming mavj11d ekiшligi k11zatiladi. Sl11111day gipoteza mavjudki, bunga asosan ch11qur suv ostida yasl10vcl1i ma,,ju­ dotlш· b1111day kuchsiz nurlanisl1lami ko'risl1 11clшn ularniпg ko·zlari katta bo'lishi lozim. Sh1111iпgdek, уапа bi1· x11losa, bu zап·а пшlaпish hosil qilishi uсlшп u o'ziniпg kinetik energiyasini sarftagaпligi sabaЬli 11t1rla11isl1 jarayonida zaiтa tezligi kшnayad i.

116