Amaliy yadro fiziкasi

3.4-т.т,. Si1,x1·otro11 n11rlallishlm·11i11к /юsil Ьо '/is/1i.

Sinxrotron nurlanisl1larni11g tibblyotda qo'\lanilishiga misol qi­ lib ulaming rentgen sol1asida qo'llanilishini keltirisl1 nш 111k in. Bizga ma'lum bo' lgan re11tge11 trнbkalar·da lюsil qilinayotgiш rentgen nur­ lar yorda111ida tashxis qo'yisl1 metodi keng qo'lla11ilishiga qaramasdan mazkur metod ayriш kшncl1iliklardan holi emas. Bi1· i11c l1ida11, reпtgen nurlari y01·dam ida olinga11 rasш lш· sifati (kontrasti) l1ш11111а vaqt 1111111 vrachlami qo11iqtinnaydi.

Teksl1irilayotga11 obyekt11i11g tiniqlik darajasi. 1miпg zicl1ligi \'а atom og"irligi fш-qi orqali aniqlaпiladi. Biologik to·c1i111alш· uch1111 b1111- day farq nisbat:ш katta e111as. Masal:in, insor1 01·gaпiz111ida o•simtalш· lюsil bo•\isl1ini erta bosqichida :шiqlasl1 oson ешаs. lkki11cl1idan p11x­ ta teksl1irisl1da 11urlanisl1 dozasi ye ta1·licl1a kalla bo' lisl1i va ir1son or­ ganizimiga salbiy ta'sir ko'1·satisl1i 111111nkin. Bunga sabab, oddiy rent­ gen trubkasida lюsil bo'lgan 1111rlaпisl1ning e11e 1·ge tik spekt r· i uzlнksiz bo' \is\1i dir . P11xta teksl1irish uchun esa monoxro111a1ik fo1011lar kerak bo'\adi. Obyekt11i11g qalingligi va zic\1\igiga mos lюldagi encrgiyaga ega bo'lgaп 1110noxromatik fotoпlar yorda111idagi1ш sitatli (ko11trasti yaxshi bo'lgan) rasmlar olish mum k in. Reпtgen tп1bkasi Ьi\ап nurla11ti­ rilganda fotonlarning ko·pcl1iligi «befoyda» ketadi va nш·\anisl1 dozasi­ ni oshiradi. Bu 11шa111molar11i 0s011 l1al qilish yo'li bu sinxrotoron nurla­ nishlarning rentgen sohasidan foydalan is hdir . 1-loz irgi kunda Ь11 lasl1xis metodi tibbiyotda kcпg qo' llaп il111o qda .
120

2. 
   -§. Zaгy:1dla11ga11 zнгi-:1laг11i11g ka11allashishi.
   

Kaiiall:1sl1isb shai·ti. Li11dxaгtl bu,·chagi
Zaryalll:mgrш zarralar k11cl1siz taniЫangaп qattiq obyektga kelib tusl1ga11da ular11i11g socl1ilisl1i 111а·1ш11 Ьi1· darajada xaotik bo'ladi. 81111- ga sabab, 11lar alohida atomlar Ьilап to·q1шsl1adi. Agar zaryadlangan zarralar пozik dastasi 111a'l11m Ьir b11rcl1ak ostida kristallga kelib tush­ sa. u holda alol1ida atomlarda socl1ilisl1 koopeгativ ef·Гektga olib kela­ di, уа·пi аtошlщ· zaпjiri yoki tekisliklari tomo11ida11 zaп-alar harakati yo·11alti1·iladi (ka11allasl1tiriladi). Monokristall icl1ida atoшlar pai·allel qatoгi yoki tekisliklari lюsil qilga11 «kaпallar» bo'ylab zaryadlangaп zar1·alaп1i11g l1araka1iga zaryadla11ga11 zarralamiпg kanallasl1isl1i de­ yiladi. Zaryadlш1ga11 zштаlашiпg k1·istallai·da ka11allasl1ish lюdisasi 1961-yilda М.Т. RolJi11so11 va O.S. Оеп to111011idan oldi11da11 aytilgan bo'lib, u 1963-yilda tajribada k11zatildi. Zшyadlaпgaп zarralar11ing b11nday ka11allasl1gan lш1·akati 11lan1i11g krista\l icl1iga cl111q11r kiritJ bo­ гisl1iga i111ko11 beradi. Kristalldagi asosiy k1·istallografik yo·пalishlar ho·ylab atoшlar qatorlari (zaпjiri) sl1akllaпtirga11 kaпallari 3.5-rasmda ko'rsatilgaп.


3.5-rа.ш,. Kristalldagi CLfosiy kristallagr{lfik уо '11alis/1lar bv ),/аЬ atomlar qatorlari (=иnjiri) s/юklla111i1·ga11 kanallar.
K1·istall11i11g si111111et1·iya tekisligi bo'ylal, harakatlanayotgaп zaryad­ laпgan zштalar odatdagidaп bosl1qacharoq ho'ladi. ya'ni 11lar alol1ida (vakka) atoшlar Ьila11 о·zш·о ta'sirlasl1masda11, balki аtош tekisliklari yoki qatorlari Ьila11 o·zaro ta'sirlaslшdi. Kristallarda zaryadlanga11 zar­ ralarniпg kanallashisl1i zarralaming Ьir-biriga parallel bo·lgan atoшlar

121
qatorlari lюsil qilgan «karшllar»dagi harakati

z•_•

111azkur kanallarda usl1lab tшнvcl1i ato111lar qatorlari bilш1 si1·pant1vchi (sirg'anнvcl1i) (i111puls deyarli o'zgarшaydi) to'q11asl1ishlaп1i ((bosl1idan

kecl1iradi» (3.6-гаsт).
_{• • •} ^{8 8}4j _агга

.. .
_. .

• • ^•

.,,..,,
_• •_• •_........^-----_•^-•
• •^•

^{•• •}••

....... _{• • • • •}
.........

..-.-
• ^{• •} • • ^•