A`meliy jumis №1 jem turleri hám olardiń klassifikaciyasi jumıstıń maqseti`

Haywan qaldıqlarınan tayarlanǵan azıqlar.Sút hám sút sanaatı shıǵandıları.Sharwashılıqta sút sanaatı shıǵındılarıkeń qollanıladı.Qaymaǵı alınbaǵan sút-jas mallardı baǵıwda eń toyımlı azıq esaplanadı,sebebi onıń quramında barlıq azıq zatlar hám vitaminler bar.Qaymaǵı alınǵan sút-belokqa bay,biraq mayı kem boladı.Ádette bul sút shoshqa hám buzawlarǵa ishiriledi. Gósh hám balıq sanaatıshıǵındıları-qan unı quramında 80-90% belok boladı.Ósimlikten tayarlanǵan azıqlarǵa talap qılınǵanda qosıladı.Gósh-súyek unıquramında 50% belok hám shama menen 20-23% kúl boladı.Bul azıq fosforǵa bay boladı.Balıq unı balıqshılıq kárxanalarında balıq shıǵındılarınan tayarlanadı.Quramında 55% belok hám 22-32% kúl,fosfor,kaltsiy boladı.Balıq unı barlıq haywanlarǵa beriledi.
Aralas (omixta) jem. Aralas jem hár túrli azıq aralaspası bolıp quramında belok, mineral zatlar, vitaminler, toqıma, kúl hám basqa hár túrli qosılmalardıń salıstırma salmag’ı bir qıylı bolmaydı, bul baǵıwǵa mólsherlengen sharwa túrine hám jasına baylanıslı boladı hám baǵılatuǵın haywannıń biologiyalıq hám fiziologiyalıq talabın qandırıwı kerek.Aralas jem sanaat kárxanalarında tayarla-nadı.Sharwashılıqtı joqarı sapalı toyımlı jem menen ta’miyinlewde arnawlı recep boyınsha omixta (aralas) jem tayarlanadı. Onın’ quramında belok, may, karbon suwları mineral zatlar salıstırmalı tu’rde talap da’rejesinde rejelestiriledi.Awıl xojalıg’ı zatlarının’ tu’rine, jasına qarap,recepler har qıylı boladı (ma’mleket standartları boyınsha 70 ten artıq recepler bar).Omixta jemlerdin’ tiykarg’ı quramı da’nli (60-90 payızı) ha’m sobıqlı eginlerdin’ da’ninen ibarat. Omixta jem azıq awqat shıg’ındısı, kepek,da’n qabıg’ı, ma’kke pochatkası,gunjara,pishen unı, melassa aralaspasınantayarlanadı. Bular maydalanıp, tazalanadı ha’m belgilengen mug’darda keptirilip, aralastırıladı. Talap etilgen halda az mug’darda vitaminlermikroto’ginler, duz qosıladı.Jemnin’ quramı ha’m sapası birdey bolıwı ushın bular jaqsılap aralastırılıwı za’ru’r.Tayarlang’an omixta jem a’piwayı shashılg’ısh, danadarlastırılg’an(granula) ha’m tıg’ızlandırılg’an (briketlendirilgen) formag’a keltiriledi. Omixta jemnin’toyımlılıg’ı onın’ quramınaqosılg’an jemlerdin’ toyımlılıg’ına baylanıslı. Bunı1-kestede ko’riw mu’mkin.Shigit gunjarası qosılg’anda onın’ quramındag’ı gossypol mug’darı 0,06 payızdan aspawı kerek. Biraq mallardın’ tu’ri ha’m jasına qarap bul sheklew 7 payızg’a ko’teriledi.Óndiris hám azıq-awqat shıǵındıları. Un tartıw sanaatı shıǵındıları ximiyalıq quramı hám toyımlılıǵıboyınsha hár qıylı boladı.Dán eginlerinińkepegi (kóbinese biyday hám qarabiyday) awıl xojalıq haywanları ushın joqarı toyımlı azıq bolıp esaplanadı.Kepek toyımlılıǵı boyınsha dánnen tómen turadı.Kepek aralas jem hám ashıtqı tayarlawda qollanıladı.Saban,tamırmiywe hám basqa azıqlarǵa aralastırıp mallarǵa beriledi. Quslardı baǵıw ushın paydalanıladı.Puwlanǵan halda shoshqalarǵa hámde qaramallarǵa beriw múmkin.May islep shıǵarıw kárxanalari shıǵındıları.Tiykarǵı shıǵındılar bul gúnjara hám gúnjara talqanı.Bul azıqlar belok, karbon suwları hám fosforǵa bay boladı. Mallarǵa ayǵabaǵar, zıǵır, gúnji, shigit gúnjarası kóp qollanıladı. Shigit gúnjarası toyımlılǵı boyınsha tómen boladı, sebebi shigit qattı qabıq penen oralǵan.Soya gúnjarası hám talqanı quramında belok kóp boladı (43-45%),ańsat sińedi, barlıq túrdegi mallarǵa beriledi. Ulıwma gúnjaranıń toyımlılıǵı joqarı boladı: zıǵır gúnjarası 0,7kg, ayǵabaǵardıń gúnjarası 0,9, soyanıń 0,8 hám shigittiń 0,8kg. bir azıq birligine teń.


Jem - dep kelip shıgıwı ósimlik, haywanat biologiyalıq hám minerallıq zatlarga baylanıslı bolgan awıl xojalıq mallarınıń awqatı ushın paydalanılatwgın zatlarga aytıladı. Jemler óziniń quramında mal organizmine zıyan etpey, jaqsı sińdiriletugın azıq zatlarına iye bolıwları kerek.
Jemlerdiń 5 túri boladı.

1. 
   Ósimliklerden alınatwgın jemler (kók shópler, bede, silos, senaj, tamır tuynekliler, túynek jemisliler, baw-baqsha, palız eginleriniń ónimleri, dán hám.t.b.)
   
2. 
   Mallardan alınatwgın jemler (sút, gósh, súyek,balıq, mal hám balıq súyeklerinen, qanlarınan tayarlangan un h.t.b.)
   

3. Minerallıq jemler (karbamid, por, rakushka unı, duz, jem fosfatı h.t.b.)

4. 
   Biologiyalıq aktiv preparatlar (vitaminler, antibiotikler, biostimulyatorlar h.t.b.)
   
5. 
   Kombikorma
   

Ósimliklerden alınatugın jemler tómendegidey gruppalarga bólinedi.
1. Kók jem (bir hám kóp jıllıq ósimliklerdiń kók massası)

2. 
   Shireli jemler (tamır túynekliler, túynek jemisliler, baw-baqsha, palız eginleriniń miyweleri, silos )
   

3. Iri jemler (bede, pishen, shóp unı)
4. Konsentirli (dán gúnjara)

5. 
   Ósimlik ónimlerin qayta islewdegi óndiris shıgınları(gúnjara, kepekler h.t.b.)
   

Jemlerdiń sapasına baha beriw ushın olardıń quramın biliw kerek`

1. 
   Mallardıń paydalangan azıqlıq zatlarınıń quramında qurgaq zatlardıń ulıwma mugdarı, procent esabında.
   
2. 
   Protein, belok aylanasında jemniń anıqlawshı kriteriya.
   
3. 
   May hám azotsız ekstrakt zatlar (AEZ)-bul energetikalıq zat retinde esaplanadı.
   

1. 
   Kletchatka - bul sińimliligin anıqlawshı zat.
   

2. Mineral zatlar (Sa, R.).
3. Vitaminler (karotinlar).
Hár qıylı shóplerdiń, ulıwma azıqlıgın salıstırıp ólsheytugın ólshem birlik, jem birligi dep atalıp, ol 1 kg sulınıń azıqlıq bahasına teń yaki 0,6 kg kraxmalga teń.
Evropa, Afrika, Aziya ellerinde jemlerdiń azıqlıq bahası O.Kel`nerdiń kraxmal ekvivalenti menen bahalanadı.
Kraxmal ekvivalenti - maldıń may toplawı ushın jumsalatug’in 100 kg jemdegi kraxmal mugdarına teń boladı.
Quramında proteini kóp jemler beloklı, qantı kóp jemler uglevodlı jemler dep ataladı.