A`meliy jumis №13 iri paxalli ósimlikler morfologiyasi jumıstın` maqseti

A`MELIY JUMIS №13
IRI PAXALLI ÓSIMLIKLER MORFOLOGIYASI
Jumıstın` maqseti:Iri paqalli eginlerdiń morfologiyasın uyreniw.
Ko`rgizbe materiallar: Qamis paqali,japiragi.
Metodikalıq materiallar- tarqatpa materiallar, oqıw qollanbalar

Iri paxallı ósimlikler azıqlıq gruppalarına júdá joqarı toyımlı bolmaǵan, biraq salıstırmalı túrde ónimdarlı esaplanǵan bir qansha ósimlikler kiritilgen.

Selew.(Aristida karelini R) Qumlı sahralarda keń tarqalǵan. Ádette tıǵızlasabaslaǵanyamasakóshiwsheńqumlardaósedi, boyı 35-80 sm(suwret-1).

1-suwret.Selewdin (Aristida karelini) morfologiyaliq korinisi

Aprelde kógeredi, iyunniń baslanıwınan aqırına shekem qurıydı.Tamırı qaptal átirapına jaqsı tarqalǵan. Tamırdıń ústinde qum dáneshelerinen «tógilgen qabıqshası» da boladı. Jemniń azıqlıq bahası onshelli joqarı emes. Erte báhárde endi ǵana kógergen jas shaqaları jaqsı jelinedi, bul waqıtta 27,7 mg % karotin bolsa, tuxım pisken pállede onıń muǵdarı 1,8 mg % ten aspaydı. Ónimdarlıǵı 7-8 c/ga.Qısta jaqsı jelinedi.100 kg jemde 34,5-50,1 azıq bir­ligi hám 1,7-2,0 kg ańsat sińiwshi belok bar. Pishenniń jeliniwsheńligi 2-3 jıl saqlanǵanda bir qansha jaqsılanadı.

Karrak(Conziniazesinosa Z.) –quramalı gúllesler tuqımlasına tiyisli eki jıllıq ósimlik, boyı 50-75 sm, úlken, uzın japıraqlı hám tikenli.Paqali jasil,nishter siyaqli,gul toplami sayaman(zontik) Oylı-bálentliklerde keń tarqalǵan.Tez ósiw hám rawajlanıw dáwiri marttan iyunǵa shekem. Paxal hám japıraqları tikenli bolǵanlıǵı sebepli vegetaciya dáwirinde derlik jelinbeydi.Azıqlıq bahası aytarlıqtay joqarı kórsetkishlerge iye emes: jeminiń quramı kóp muǵdarda (40-50%) kletchatka saqlaydı, protein muǵdarı pisiw fazasında 8-9% átirapında. 100 kg jemde ortasha 20,5 azıq birligi boladı.Hasili gektarinan ortasha 15-20 centnerdi quraydi.Qarakólshilikte iri pishen tayarlanatuǵın áhmiyetli istochnik bolıp esaplanadı.Pishen tayarlawdıń eń qolay múddetleri may-iyun` ayları (ósimliktiń gúllew fazası). Onnan tayarlanǵan pishenniń jáne bir abzallıǵı sonda, bir neshe jıl jaqsı saqlanıp, usı processte jeliniwsheńligi jaqsılanıwı múmkin.Ádette qoy hám túyelerge karrakpisheni arnawlı maydalanıp hám basqa túrler menen aralastırılıp hám ıǵallanıp berilse, jaqsı nátiyje beredi hám jeliniwsheńligi artadı.
Ápiwayı qamıs –Phragmites communis.(2-súwret) biyik boylı, tamır paxallı, iri hám qattı. Japıraqlı shóp.Hámme jerde óse beredi.Respublikamız jerlerinde de ósedi,biraq paxalı jińishke, boyı pás boladı.

2-súwret.Ápiwayı qamıstıń kórinisi
Ádette, basqa shópler menen birge óspeydi. Kópmuǵdarda (20-30t) azıqberedi.Qamıstıpishentayarlawushınsipseshıǵaramandegengeshekemorıwkerek.
Qamıstıńtoyımlılıǵıjaslıqdáwirindejoqarıboladı.Buldáwirde at hámqaramallarjaqsı, qoy, eshkihámtúyelerjamanıraqjeydi.Qamıspaxalıtezqatayıpqaladıhámjaylawdaonıhaywanlarjaqsıjemeydi.
Chalov( Stira hohenackeriana Z.) urıqshóptuwısınıńurıqshóbihámtúkliurıqshóptúrleritábiyǵıyotlaqlardakópushıraydı. Paxalıjińishke, gedir-budırjapıraqlarıjińishkebolıp, qattı, túbinińastıńǵıbólimindeboladı(suwret-3). Urıqshópkserofilósimlikbolıp, shóllerdetiykarǵıot-shóplikósimligiesaplanadı.Ádettequrǵaqjerlerde–Qazaqstanshóllerindeósedi, toyımlılıǵıjoqarıemes, sebebipaxalhámjapıraqlarıqattıbolǵanlıǵıushınjeliniwsheńligijamanıraq, ósimliktińjaslıqdáwirinde (bas shıǵarabaslaǵanǵashekem) atlarjaqsıraq, qoyhámqaramallaronnankemirek, túyelerolardandakemirekjeydi.

3-suwret.Chalov morfologiyaliqkorinisi

Urıqshóp, tiykarınan, jaylawósimligiesaplanadı.Azıqlıǵıjaǵınanlessingurıqshóbiáhmiyetliesaplanıp, oltıǵıztúpli, boyı 30-50 smǵálletárizlishóp. Bas shıǵarǵanǵashekemjeliniwsheńligijaqsı, toyımlılıǵıjoqarıboladı, gúllewbaslanǵannankeyinhaywanlaronıjemeydi.Túkliurıqshóp-jaylawlardabáhárdehaywanlartárepinenjaqsıjelinedi, biraqrawajlanıwdıńkeyingifazalarındahaywanlarǵaúlkenzıyanberedi, dániqoyhámeshkilerjúnineoralıphaywandenesiishinekiripketedi.