Amir Alisher Navoiy adabiyotshunos siyosatchi

Amir Alisher Navoiy siyosatga kirishuvining boshlanishi

Temuriylar davridagi taniqli amaldorlardan biri bo'lgan Amir G'iyosiddin Kichkinaning (Kajkane) o'g'li Amir Nizomiddin Alisher Navoiy, hijriy 844 yil (milodiy 9-fevral, 1441 yil) Ramazonning 17-kunida Hirotda tug'ilgan. U oilasi bilan Hirotda Shohrux vafotigacha (850 hijriy / 1447 hijriy) yashagan va otasining xohishiga binoan to'rt yoshida ta’lim olishni boshlagan.

(Xondamir, 1378/49), Amir Alisher Navoiyning onasi Temuriylar saroyida doya bo'lgan va shu sababli uning o'g'li Husayn Mirzo Boyqaroning ko`kaldoshi unvoniga ega bo'lib uning akasiday bo'lgan. U Hirotda doya bo'lib yashagan va ishlagan. Farohoni Monfared, 168/1381 (Zabihullo Safo Amir Alisher Navoiyning nasl - nasablari Chig`atoy turklari orasida deb sanagan).

Safo, 384/4/1364 (lekin Muhammad Rashid Dog`lat Tarixi Rashidiyda uni uyg'ur xalqining bir qismidan deb bilgan. Va u Navoiy otasining Kichkina Baxshi deb nomlanganligini yozgan. (Dog'lat, 310/1383)

Ammo Davlatshoh Samarqandiyning so'zlariga ko'ra, Amir Alisher Navoiyning otasi, Temuriylar hukumatining ulug'laridan biri bo'lgan va bu sulolaning ba'zi sultonlariga, xususan Shohruh, Abulqosim Bobur va Sulton Abu Saidga xizmat qilgan.

(Davlatshoh Samarqandiy, 369/1366) Amir Alisher Navoiy olti yoshdan oshmagan paytida, ya'ni 1447/850 yilda, Temuriyzoda Shohruxning vafoti Xuroson va Movarounnahr xavfsizligiga katta ta'sir ko'rsatib, tartibsizlik va ishonchsizlik avj olgach ular otalari bilan Ajam Iroqqa (Fors) ko'chib ketishgan.

Amir Alisher Navoiyning so'zlariga ko'ra, ayni shu damda uning hayotida tajriba orttirishning yangi davri belgilandi. Nemati Limoyi, 1393/19

Amir Alisher Navoiyning siyosiy hayotidagi eng muhim o'zgarish Sulton Husayn Boyqaro 873 hijriy / 1469 yilda Hirotda taxtga o'tirgan payt edi.

Bu haqida ma’lumotlar turlicha keladi.

Safaviylar tarixchisi Som Mirzoning so'zlariga ko'ra, Sulton Husayn Boyqaro Movarounnahrga Sulton Abu Saidning o'rnini egallab turgan Ahmad Mirzoga odam yuborib, , Samarqanddan Amir Alishir Navoiyning Hirotga qaytishiga ruxsat berishni so'rab maktub yozgan.) Som Mirzo Safaviy, 1384, 335

Amir Alisher Navoiy o'sha paytda 35 yoshda edi va umrining qolgan o'ttiz yilini Sulton Husayn Boyqaro xizmatida o'tkazdi. Ushbu o'ttiz yil ichida u siyosiy va ma'muriy ishlar bilan shug'ullangan, turkiy va fors tillarida oltmish ming baytdan oshiq she'rlar, nasr va nazmda esa o'ttiz jildga yaqin asar yaratgan.

Buni uning tirishqoqligi, turk va fors madaniyati, adabiyotiga qiziqishining yuqori ko'rsatkichi deb hisoblash mumkin. Va u eng mahoratli yozuvchilar, olimlar va notiqlardan biri sifatida tan olinishga munosibdir.

Biroq Amir Alisher Navoiyning Hirotga kelishi keng qamrovli siyosiy tadbirlarning boshlanishi edi va uning Sulton Husayn Boyqaro hokimiyatga kelgandan keyingi roli, ayniqsa, siyosiy jihatdan e'tiborga loyiq bo'ldi. Hirotga kelgandan so'ng Amir Alisher Navoiyning ta'siri va ijtimoiy - siyosiy obro'si kun sayin oshib bordi, oxir-oqibat uzoq va yaqinlardan barcha ishlar unga ishonib topshirila boshlandi.

Habib us – siyar kitobida Xondamir shunday yozadi: "Oxir-oqibat, respublikaning barcha yaqin va uzoq xorijiy rahbarlari ovoz berish huquqiga ega bo'lishdi (137|4|1380)

Amir Kabir Alisher Navoiyning xizmatlari, malakasi va tajribasini yaxshi anglagan Sulton Husayn Boyqaro uni eng muhim davlat amaldorlaridan biri etib tayinladi.

Dastlab u hukmdorning buyuk muhri qo'riqchisi, keyin esa temuriylar ma'muriy-hukumat tizimining eng muhim amaldorlaridan biri bo'lgan oliy devonning yuqori amirligi vazifasini bajargan. Ilmiy va adabiy shaxsiyatga ega bo'lgan Amir Alisher Navoiy dastlab lavozimni qabul qilishni istamagan. U Sulton Husayn Boyqaroning maslahatchisi va do`sti bo'lishga, Sulton bilan ko'proq suhbatlashishga moyil edi.

Mirxond yozadi: "Amir Nizomiddin Alisher avvaliga buni qabul qilmadi va dedi: Men hozirgi paytda Ichkiyon jirgʻasida eng quyi darajadaman va hech qanday lavozimim yoʻq, barcha amir va beklardan maqomim pastroq. Agar men qandaydir lavozimga ega boʻlsam qonunga koʻra Barlos va Irlot amirlarining ba’zilari menga “Toʻra” maqomini beradilar. Demak, bundan kelib chiqadiki, bu martabani qabul qilish menga joiz emas.

So`nggi Temuriylar davri biograflaridan biri bo'lgan Davlatshoh Samarqandiy Amir Alisher Navoiyning ta'riflab shunday yozadi:

"Bu kamtarlik bilan doimo ezgulikka intiluvchi inoyat sohibi buyuk amir bilan suhbatlashsang, uning oliyjanob tabiati va albatta, she'rlar o'qish, asarlar va yangiliklarni tinglash imkoniyatiga ega bo`larding”.

Davlatshah Samarqandiy, (1366, 369) Davlatshoh Amir Alisher Navoiyning ba'zi fazilatlarini eslatib o'tgach, uning tavsifida turk she'riyatining bir misrasini ham eslatib o'tadi.

So'nggi temuriy hamda Safaviy manbalari Amir Kabir Alisher Navoiyning xizmatlari va mahorati haqida ko'p gapirishgan. U siyosat sohasida ham, hokimiyatni boshqarish sohasida ham qobiliyatli va arzirli inson edi, shuning uchun u temuriylar siyosiy tizimida juda yuqori mavqega ega bo`ldi, ilm-fan, adabiyot hamda madaniyat sohasida o'qimishli, notiq sifatida tanildi. Ijtimoiy maydonda u maslahatgo`y, xalqparvar, islohotchi inson edi. O'z davrida amalga oshirgan xayriya harakatlari tufayli u jamiyat xotirasida "eng yaqin xayriya tashkilotlarining egasi" sifatida qoldi(Som Mirza Safaviy, o'sha yerda, 337).

Amir Alisher Navoiyning nufuzi va ijtimoiy-siyosiy qudrati shu darajaga yetgandiki, Sulton Husayn Boyqaro davrida vazirlarni ishdan bo'shatish va tayinlashda uning qo'llab-quvvatlashi samarali bo'lib borgan edi. Xondamir bu masalaga ishora qilib, Xoja Nizom al-Mulk Xofiyni vazirlikka ko'tarilishining asosiy sabablaridan biri Amir Alisher Navoiyning qo`llab – quvvatlashi bo'lganligini yozgan. Xondamir, vazirlar buyrug'i, 418