Amir Temur va temuriylar davlatchiligi

Amir Temur va temuriylar davlatchiligi

Reja

1. 
   Amir Temur va uning mustaqil davlat tuzish uchun olib borgan faoliyati
   
2. 
   Temur davlati boshqaruv tashqiloti
   
3. 
   Temuriylar davrida saltanatda siyosiy vaziyat
   
4. 
   Temuriylar davlatining uziga xos xususiyatlari
   
5. 
   Boburiylar saltanatida davlat boshqaruvi
   

XIV asrning 2-yarmi va XV asr Vatanimiz tarixida vokealarga nixoyatda boy tarixiy davr xisoblanadi. CHunki bu davrda mugullar xukmronligi va feodal tarqoqlik tugatilib, mugullar davrida turgunlik xolatiga tushib kolgan mamlakatimiz uz mustaqilligini kayta tiklashga kirishdi. Bu diyorda Amir Temur boshchiligidagi yagona bayrok ostida markazlashgan, kuchli va mustaqil feodal tashqil topdi. Markaziy Osiyo xalklari xayotida yuz bergan bu tarixiy vokeada shubxasiz Amir Temurning roli bekiyosdir. Uz davlatining kuch-kuvvatini oshirib, uni mustaxkamlash uchun avvalambor u xarbiy va iktisodiy isloxot utkazdi. YAxshi kurollangan muntazam kushin tuzdi. Davlat boshqaruv tizimini xarbiy strategiya va taktikasini ishlab chikdi va kattik sinovlardan utkazdi.

Amir Temur bu davrda Movorounnaxr va Xorazmga mustaqil tazyik utkazib to’rgan Oltin Urda xoni tuxtalishga karshi bir necha bor kushin tortdi. Uralda Kunduzcha, Kavkazda Terek daryolari buyida bulib utgan ikki shiddatli jangda Temur dushman ustidan galaba kozonib, Oltin Urdaga kaxshatkich zarba berdi. Buyuk jaxongir tarix takozosi va urta asrlarning udum va taomimga asosan uz davlati chegaralarini kengaytirishga xarakat qildi. U Xindiston, Urta va YAkin SHark mamlakatlariga bir necha bor xarbiy yurishlar uyushtirdi. Ankara shaxri yakinida Turkiya sultoni Boyazid Yildirim kushinlari ustidan galaba kozonib butun Evropani xayratga soldi.

Buyuk sarkardaning Xorazm va Oltin Urdaga karshi kurashib ularni engishi, eron, Ozarbayjon, Irok, Xindiston, Suriya va Turkiyaga qilgan yurishlari Temur davlatining kudratini oshirdi. Amir Temur 27 mamlakatni uziga buysundirib, uz davlatini jaxonning buyuk imperiyalari katoriga kutardi. Uning xukumronligi davrida Movorounnaxr dunyo taraqqiyoti bilan bevosita boglanib, jaxonning ilgor mamlakatlaridan biriga aylandi. Buyuk ipak yuliningkatta qismi Temur davlati nazorati ostiga utdi.

Urta asrlarning bu ulkan davlatini idora etishda Amir Temur feodal boshqaruv tizimining asosiy qonun-koidalari – “tuzuklar” ni yaratdi. Islom dini mafkurasi va axkomlariga su yanib, u uz “tuzuklar”i asosida el-yurtni boshqardi va mamlakatni obod etdi.

Amir Temur saltanatni idora qilishda 12 ta tartib-koidaga amal qildi. Bu tartib koidalar asosini davlatni amaldagi qonun koidalar asosida, ulamolar va shariat peshvolari maslaxatiga amal qilga xolda boshqarish, davlat ishlarida odillik va insoflilik qilish fukarolar axvolidan doimo xabardor bulib turish, ulamo va ilm kishilarini izzat-xurmat qilish va boshqa goyalar tashqil qilgan.

Amir Temur uz “Tuzuklar”ida davlat asosan 4 muxum omilga: saltanat, xazina, sipox, raiyatga tayanishi lozimligini ta`kidlagan. Darxakikat saltanatning ustuvorligi kup jixatdan mana shu turt omilga boglikdir.

Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda u e`tiborni songa emas, sifatga karatdi. Temur davlatini bor-yugi etti vazir boshqargan. Amir Temur vazirlik mansabiga ishbilarmon, insof-diyonatli kishilarni tayin qilgan.

Devonlar va boshqa davlat muassasalarida va saroyda arzbegi, axtabegi, a`lam, bakovunboshi, bitikchi, daftardor, otalik, mushrif, muxtasib, eshik oga boshi, kozikalon, kushbegi kabi katta – kichik mansabdorlar xizmat qilgan. Amir Temur uzining ulkan imperiyasi (Movorounnaxrdan tashkari erlarni) turtta ulusga bulib idora qilgan. Kobul, /azna va Kandaxorni to Sind daryosigacha bulgan erlar bilan kushib, katta ugli amirzoda Jaxongirga, uning vafotidan (1376) keyin esa, Jaxongirning ugli Pirmuxammadga, Forsni ikkinchi ugli Umarshaxyga, /arbiy eron bilan Ozarbayjonni turtinchi ugli Mironshoxga va Xurosonni kenja ugli SHoxrux Mirzoga berdi. Ulus xokimlarining xak-xukuki qisman cheklangan bulsada, ularning xam uz devoni, kushini, xazinasi bulgan. Ular markaziy xokimiyatga, ya`ni Temurga buysunganlar.

Viloyat va tumanlarda esa xokimiyat dorugalar, kalontarlar, omillar va kurboshilar kulida bulgan. Amir Temur maxalliy xokimlardan karovsiz kolgan etarli obod qilish, kupriklar, karvonsaroylar kurish, fukorolarning xavfsizligini ta`minlash, shaxar va kasabalarni obod qilishni doimo talab qilgan.

Kushinni boshqarishda amirlarning roli katta bulgan. Kushin asosan, un, yuz, ming va tumanlarga bulingan. Ularga unboshi, yo’zboshi, mingboshi va nuyonlar kumondonlik qilgan. Xarbiy boshliklar Temur davlatiga tobe davlatlarda istikomat qilayotgan 40 ta kabilaning 12 tasi ichidan tanlab olingan. YA`ni amirlar jami 12 ta bulgan. Ularning xar biriga bir tuman lashkar berilgan. Amirlardan turttasi beklarbegi deb atalgan. Ularga katta imtiyozlar, xadyalar va suyurgoyalar berilgan. SHu tufayli xam amirlar sidkidildan xizmat qilganlar.

Temur davlati xazinasi asosan, axolidan yigiladigan soliklar, bosib olingan shaxar va mamlakatlardan undiriladigan ulkan, davlatga karashli erlar xamda boshqa mol-mulkdan kelib turadigan daromad xisobiga tuldirilgan.

Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga karaganda urta asrlarda utgan feodal davlatlarda bulganidek, Temur va temuriylar davlatida xam axoliga xiroj, molu-jixat, ixrojot, tagor, tamga, boj, sari shumor, alafa, shilon puli, peshkash va sovrin kabi solik va jarimalar solingan.

Temur davrida erga egalik qilishning beshta asosiy kurinishi bulgan:

1. Suyurgol erlar. Bu erlarning egalari xar kanday soliklardan ozod edilar. Ular er egasi sifatida dexkonlarni ishlatib er soligi xiroj olgnalar.

2. Tarxon erlar. Xususiy mulk bulgan bu erlar odamlarga biror bir aloxida xizmatlari uchun berilgan.

3. Ushr erlar. Sayyid va xujalarga mansub bu erlarning egalari olgan daromadlarining undan bir qismini davlatga tulaganlar.

4. Vakf erlar. Machit va madrasalar, xonakox va mozorlarga karashli erlar.

5. Askarlarga va ularning boshliklariga ajratib beriladigan erlar.

Saroy davomida er ishlari, soliklar, boj yigish, mirshablik yumushlari bilan shugullanuvchi vazir bulgan. Amir Temur davrida asosiy solik daromad soligi – xiroj bulib, u etishtirilgan maxsulotlarning uchdan biriga teng bulgan. Amir Temur mamlakat obodonchiligiga juda katta e`tibor berdi. Movorounnaxrning dexkonchilik voxalarida unlab sugorish tarmoklari kurildi, sugoriladigan erlar kengaytirildi. YAngi shaxar va kishloklar barpo qilindi. eski va qadimiy shaxarlar Kesh va Samarkand gullab-yashnagan. Movorounnaxr shaxarlarida, ayniksa poytaxt Samarkandda xunarmandchilik va savdo-sotik rivojlandi. Amir Temur Osiyo va va Evropa davlatlari xukmdorlariga murojaat qilib, xalkaro savdo alokalarini rivojlantirishga aloxida e`tibor berdi. Markaziy Osiyo orqali utadigan Buyuk ipak yulida karvonlarning xavfsizligi ta`minlanadi.

Temur va tkmuriylar davrida xam oila, mol-mulk, meros kabi masalalarni, shuningdek davlat bilan fukoro urtasidagi uzaro munosabatlarni tartibga solib va boshqarib to’rgan qonunlari bulgan. Bu qonunlar asosida fukoro va jamiyatni ximoya qilib kelgan idora (Devoni kozi, Devoni mushrif) va kozi, mushrif, muxtasib, yasovul, mirshab kabi mansabdorlari bulgan. Tarixiy manbalarning guvoxlik berishicha, Temur va temuriylar davrida uch toifa kozi: SHariat kozisi (shariat buyicha ish kuruvchi), Axdos kozisi (mavjud urf-odatlar buyicha ish kuruvchi) va kozi askar (xarbiy sud’ya) bulgan. Kozilar uz faoliyatida fakat shariat kursatmalari va mavjud urf-odatlarga suyanib kolmay, yirik musulmon qonunshunoslari tomonidan yozilgan maxsus asarlardan xam foydalanganlar. SHu bilan birga «Temur tuzuklari» kitobi xam xukmdorlarning ish faoliyati, odob-axloki, burch va vazifalari, jamiyatdagi urni xakidagi risola bulgan. «Temur tuzuklari» davlat va kushinni, mamlakat va jamiyatni idora qilish xususidagi qimmatli bir qonunnimadir..

Amir Temur: «Xar kanday davlat dinu oyin asosida kurilmas ekan, unday saltanatning shukuxi, kudrati va tartibi yukoladi, bunday saltanat yalangoch odamga uxshaydikim, uni ko’rgan odam undan nazarini olib kochadi» deb ta`rif bergan.

«Tuzuklar» da podshoxdan tortib to oddiy fukorogacha xammaning xukuk va vazifalari belgilab berilgan. Qonun barchaga-vazir uchun xam, amir uchun xam, xokim uchun xam, fukoro uchun xam barobar bulgan. Bu xakda manbalarda juda kup misollar uchraydi. Bu ma`lumotlardan shunday narsa ma`lum buladiki, Amir Temur uz zamonasiga nisbatan markazlashgan, qonun asosida boshqariladigan kudratli davlatga asos solgan. Bu davlatni jaxon tanidi va tan oldi.

Amir Temur vafotidan keyin uning tasarrufidagi uluslar uziga xos mustaqil davlat bulib koldi. Uluslarning mutaqilligi Sulton Abu Said vafotidan keyin, ayniksa Sulton Xusayn Boykaro xukmronligining 2-yarmida yanada kuchaydi.

XV asrning 70-yillarida Movorounnaxrning uzi uch mustaqil davlatga bulinib, Sulton Xusayn Boykarogv Xuroson va erongina tobe bulgan xolos. Lekin bu erlar xam uning ugillari urtasida taksimlangan edi.

Temuriylar davrida xam davlat boshqaruv shakli Amir Temur davlatidagi kurinishda, deyarli uzgarishsiz davom ettirilgan. Viloyat va tumanlarda xokimiyat markaziy xukumat yoki ulus xukmdorlari tomonidan tayinlangan mansabdorlar yoki dorugalar kulida bulgan. Markaziy xukumatni asosan uch bosh davlat muassasasi (devon), devoni oliy (oliy ijroiya organi), devoni mol (moliya ishlari boshqarmasi) idora qilgan. Din va shariat bilan boglik masalalar, shuningdek sud ishlari kozisi va shayxulislom kulida bulgan.

Mamlakatni ulus tizimi bilan idora qilish xamda mutassil davom etgan uzaro feodal urushlar natijasida temuriylar davlatida feodal tarqoqlik kuchayib, markaziy xokimiyat zaiflashgan. XVI asr boshida kuchmanchi o’zbeklar SHayboniyxon boshchiligida Urta Osiyo va Xurosonga bostirib kirdi va temuriylar davlatini tugatdi.

Amir Temur va temuriylar davlati vatanimiz xududida tashqil topgan davlatlar ichida aloxida muxim urin tutadi. Temur uzok davom etgan mugullar istibdodiga barxam berib, Movorounnaxrda mustaqil kudratli davlatga asos soldi va o’zbek milliy davlatchilik an`analarini kayta tiklab uni takomillashtirdi. –Amir Temur va temuriylar xukmronligi davrida butun saltanatda ijtimoiy-iktisodiy va madaniy xayotda misli kurilmagan taraqqiyot yuz berdi. Mamlakat xar jixatdan taraqqiy etdi. Bu davlat uz davriningkudratli davri darajasiga erishdi. Saltanatda ayniksa ilm, fan, madaniyat gullab yashnadi. Ular tomonidan butun olam ilm-fani taraqqiyotiga bebaxo xissa bulib kushilgan kuplab asarlar yaratildi. Ayniksa, tabiy fanlar soxasida yaratilgan asarlarning kadr-qimmati bekiyos. Madaniyat, xususan me`morchilik soxasida amalga oshirilgan ishlar dikkatga sazovordir. Saltanatning yirik shaxarlarida –Samarkand, Buxoro, Kesh, shuningdek Xirot va Mashxadda Temuriylar davrida unlab ulkan obidalar yaratildi. Bu obidalar bugunga kadar uz kurki – tarovatini yukotgani yuk.

SHu jixatlar bilan xam temuriylar davlati o’zbek davlatchiligi tarixida juda katta axamiyat kasb etadi. Temur va temuriylar davlatchiligi an`analari keyingi davrlarda xam boshqa sulolalar va davlatlar tomonidan davom ettirib kelindi.