Amir Temurning Gruziyaga bosqini Amir Temur boshchiligidagi Temuriylar imperiyasining Gruziya qirolligi hududiga 1386-1403-yillarda olib borilgan qator bosqini

Amir Temurning Gruziyaga bosqini – Amir Temur boshchiligidagi Temuriylar imperiyasining Gruziya qirolligi hududiga 1386-1403-yillarda olib borilgan qator bosqini.
Kavkazdagi nasroniylar qirolligi boʻlgan Gruziya 1386-1403-yillarda Amir Temur qoʻshinlari tomonidan bir nechta halokatli bosqinlarga uchradi, Temuriylar imperiyasi hududi Hindistondan Onadoʻligacha yetdi. Ushbu toʻqnashuvlar Amir Temur va Oltin Oʻrdaning soʻnggi xoni va Temurning islom dunyosini boshqarish uchun asosiy raqiblaridan biri boʻlgan Toʻxtamish oʻrtasidagi urushlar bilan chambarchas bogʻliq edi. Temur oʻzining bosqinlarini mintaqadagi musulmon boʻlmaganlarga qarshi jihod deb eʼlon qildi. Garchi u Gruziyaga bostirib kirsa-da, u hech qachon mamlakatni musulmon qila olmadi va hatto Gruziyani nasroniy davlati sifatida tan oldi.

Sakkiz bosqining birinchisida Amir Temur Gruziya poytaxti Tbilisini qamal qildi va 1386-yilda qirol Bagrat V ni qoʻlga oldi. Gruziya qarshiligi Temuriylar qoʻshinlari tomonidan yangi hujum uyushtirilishiga sabab boʻldi. Bagratning oʻgʻli va vorisi George VII qattiq qarshilik koʻrsatdi va hukmronligining koʻp qismini (1395-1405) temuriylar bosqiniga qarshi kurashishga sarfladi. Amir Temur bosqinlarning aksariyatini Gruziya monarxini boʻysundirish uchun shaxsan oʻzi boshqargan. Garchi u Gruziya ustidan qatʼiy nazorat o'rnatolmagan boʻlsa-da, mamlakat hech qachon tiklana olmaydigan zarbani oldi. George VII Amir Temurning tinchlik shartlari va oʻlpon toʻlashga rozi boʻlgan vaqtga kelib, Gruziyaning koʻplab shahar, qishloqlari vayron boʻlgan edi[1].

Amir Temurning Kavkazda birinchi koʻrinishi 1385-yilda To'xtamishning Shimoliy Eronga Kavkaz yerlari orqali kirib borgan talon-tarojiga javob boʻldi. Bu ikki Islom monarxlari oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri dushmanlikning boshlanishini koʻrsatdi. Temur bunga javoban oʻzining paydo boʻlgan imperiyasining gʻarbiy chegarasi va Toʻxtamish xonligi oʻrtasida joylashgan kichik chegara mamlakatlariga keng koʻlamli hujumlar boshladi. Ozarbayjon va Karsni bosib olgach, Temur Gruziyaga yurish qildi. Uning hokimiyatining rasmiy tarixiy manbasi Zafarnoma, Gruziyadagi ushbu hujumni jihod sifatida ifodalaydi. Temur Karsdan yoʻl oldi va keyinchalik 1386-yilda Gruziya qirolligi tarkibidagi janubiy knyazlik Samtsxega hujum qildi. U yerdan u Gruziya shohi Bagrat V boshchiligida mustahkamlagan Tbilisiga qarshi yurish qildi. Shahar 1386-yil 21-noyabrda qulab tushdi va qirol Bagrat V asirga olindi va oʻlim qoʻrquvidan Islomni qabul qildi. Gruziya xronikasi va Metsoflik Tomas shohning murtadligini eslatib oʻtadilar, ammo buni Temurning ishonchini qozonishga imkon beradigan aqlli hiyla sifatida ko'rsatadilar. Bagratga Gruziyada oʻzini tiklash uchun 12,000 ga yaqin qoʻshin berildi, Bagrat yoʻqligida saroyni oʻgʻli George VII boshqargan. Eski qirol George bilan yashirin aloqa qildi va otasini ozod qildi.[2]
Amir Temurning Hindistonga harbiy yurishi — 1398—1399-yillarda Amir Temur tomonidan Hindistonga qilingan harbiy yurish. Oʻsha davrda Hindistonda islom diniga eʼtiqod qiladiigan davlat Dehli sultonligi mavjud boʻlgan boʻlsada, harbiy yurishning asosiy maqsadi gʻazavot hisoblangan.
Harbiy yurish 1398-yil aprel oyida boshlanadi. Pirmuhammad Mirzo qoʻshini (taxminan 30 ming otliq) Sulaymon togʻlari orqali Moʻltonga kelib, uni 6 oy davomida qamal qiladi. Amir Temur qoʻshinlari Termiz orqali Samangan tomon harakatlana boshladilar. Bagʻlon viloyatidagi Hindukush togʻlaridan oʻtgan Amir Temur qoʻshini eski Kofiriston (hozirgi Nuriston) aholisi bilan bir necha oy jang qiladi[1]. 1398-yil avgust oyida Amir Temur Andarob orqali Kobulga keladi va shu yerda boshqa davlatlarning elchilarini qabul qiladi. Avgust oyining oʻrtasida Shohrux Mirzoni Hirotga va Mirzo Ulugʻbek bilan Saroymulkxonimni Samarqandga qaytarib, oʻzi 2-avgust kuni Kobuldan chiqib, Hindiston sari yoʻl oladi[1]. Sentabr oyida Amir Temur qoʻshini Hind daryosini kesib oʻtadi va 6-oktabrda Chenab daryosining Jhelum daryosi bilan qoʻshilish nuqtasiga yetib keladi. Soʻngra oktabr oyida qoʻshin Ravi va Beas daryolarini kechib oʻtadi. Shundan soʻng Amir Temur va uning nabirasi Pirmuhammad Mirzo qoʻshinlari yagona qoʻshinga birlashadilar (daryodan kechib oʻtish paytida Pirmuhammad Mirzo qoʻshini koʻplab otlaridan ayriladi)[1]. Oktabr oyi oxirida qoʻshin Sahivalni, noyabr oyi oʻrtalarida Sirsani, kuzning oxirida esa Kaithalni bosib oladi. Dekabr oyida gabrlar va moniylik diniga eʼtiqod qiluvchilar yashaydigan Panipat shahrini egallab oladilar. Soʻngra Dehli yaqinida Amir Temur qoʻshini 30 ming kishilik qoʻshin toʻplagan Dehli sultonligining lashkarboshisi Malluxonning qarshiligiga duch kelishadi[2].
1398-yil 10-dekabrda Malluxon qo‘mondonligidagi qo‘shin jangda mag‘lubiyatga uchraydi[2]. Oradan bir hafta oʻtgach, 1398-yil 17-dekabrda Dehlidan taxminan 100 km shimolida joylashgan Panipat yalangligida Amir Temur qoʻshini (92 ming kishi) bilan Dehli sultoni Sulton Mahmudxon qoʻshini (10 ming otliq, 20 ming piyoda askar va 120 jangovar fil) oʻrtasida sodir boʻlgan shiddatli jang yuz beradi. Qoʻshin safi oldida harakatlanuvchi fillarning hartumlari bir-biriga bogʻlangan, fillar ustiga kajavalar oʻrnatilgan, ularda bir necha oʻqchilar joylashtirilgan. Fillar qatori yonidan toʻp otuvchilar — raʼdandozlar oʻrin olgan. Qoʻshinlar oʻzaro yaqinlashgan chogʻda Amir Temur oʻz qarorgohi Baholi doʻngligidan atrofni kuzata boshlaydi. Jang doʻmbira va nogʻoralar ovozi, karnay-surnay sadosi ostida boshlanadi. Amir Temur askarlari fillarga nayza sanchadi, kajavada joylashgan merganlarni oʻqqa tutadi. Yarador boʻlgan fillar filbonlarni uloqtirib, orqaga qochgan, bu bilan hind qoʻshiniga katta talafot yetkazgan[3]. Biroq, shunga qaramay sulton qoʻshini qarshilik koʻrsatishni davom ettirgan. Amir Temur qoʻshini sulton askarlarini qurshovga olib, fillarni oʻlja qilgan. Sulton Mahmudxon ozgina otliq guruhi bilan jang maydonini tark etib, lashkarboshisi Malluxon bilan Dehliga yashiringan, kechasi esa ular shahardan qochishgan[4]. 18-dekabr Dehlining buzurglari, sayyidlari, qozilari, aʼyonlari kelib Amir Temurdan shahar aholisi uchun omonlik tilaganlar[5].

Biroq yurish shu bilan tugamaydi. 1399-yil 7-yanvarda Amir Temur gabrlar yashaydigan Meerut shahrini egallab oladi. Sharqqa qarab yurishni davom ettrigan Amir Temur qoʻshini Gang daryosiga yetib keladi va uning qirgʻogʻida gabrlarni yoʻq qiladi. Fevral oyida Amir Temur qoʻshini Jamna daryosidan kechib oʻtadi.

Amir Temurning Dehliga qilgan harbiy yurishida taxminan 100 mingdan 200 minggacha odam halok boʻlgan[6][7]. Harbiy yurishdan soʻng Amir Temur Samarqandga katta boylik va mohir humarmandlar bilan qaytib keladi[8].

Anqara jangi- Amir Temur va turk sultoni Boyazid I Yildirim oʻrtasida 1402-yil 20-iyul kuni Anqara yaqinidagi Chubuk mavzeyida boʻlib oʻtgan jang. Jang Amir Temurning gʻalabasi bilan yakunlangan va natijada Usmoniylar imperiyasida taxt uchun kurash boshlangan, shuningdek Vizantiya imperiyasi poytaxti Konstantinopol yana 50 yil yashagan.
Unda Amir Temurning taxminan 200 ming, Turkiya sultonining 160 ming askari qatnashgan. Ushbu jangning sodir boʻlishiga asosan quyidagi omillar sa-bab boʻlgan: Iroq, Shom, Dashti Qipchoq, Xuroson, Hindiston, Jeta singari mamlakatlarni oʻziga itoat ettirishga muvaffaq boʻlgan Amir Temur oʻz saltanatining janubi-gʻarbiy hududlariga yaqin joylashgan Bolqon yarim orol va Kichik Osiyoda barpo etilgan qudratli Usmonlilar davlatining kuchayib ketayotganligidan xavotirda edi, chunki Gʻarbiy Yevropa risarlaridan tashkil topgan katta armiyani tor-mor etgan, Bolqon davlatlarini egallagan usmoniy turklar Amir Te-murga taalluqli viloyatlarga ham tahdid sola boshlagan edi. Tarixning guvohlik berishicha, Amir Temur oʻz qoʻshini bilan Sharqiy Anadolu sarhadlariga 1386 yil qadam qoʻygan va Arzinjon shahri yaqinida turklarning katta harbiy kuchlarini magʻlub etgan. 1395 yil Sohibqiron bu oʻlkalarga ikkinchi bor yurish qiladi, Sivosni qoʻlga kiritadi. Amir Temur Anqara jangiga qariyb ikki yildan ortiq tayyorlanadi: 1399 yil Rumga yuzlanadi va Boyazid tomonidan fath qilingan Kamoh qal’asini qamal qiladi. Kamoh fath etilgach, koʻp fursat oʻtmay Amir Temur Anqarani qamal qiladi. Sohibqironning bu harakati aslida taktik tadbir boʻlib, tajribali sarkardaning asosiy maqsadi Boyazidni asosiy kuchlarini shahar mudofaasiga tashlashga majbur etib, soʻng unga qaqshatqich zarba berish edi. Toʻqat shahri yonida asosiy harbiy kuchlari bilan tur-gan Boyazid I Sohibqiron askarlarining Anqarani muhosara qilganligidan xabar topadi va qamaldagilarga koʻmak berishga oshiqadi. Amir Temur Anqara qamalini bekor qiladi va raqibini kutib olish taraddudini koʻradi. Qoʻshin qismlarini janggohning (Chibukobod degan yerda) qulay yerlariga joylashtiradi. Lashkargoh atrofida xandaklar qazilib, xavfsizlik choralari koʻriladi. Natijada Boyazid I qoʻshini oʻzi uchun oʻta noqulay shart-sharoitda jangga kirishga majbur boʻladi. Sulton qoʻshini ayniqsa, suv tanqisligi tufayli vujudga kel-gan tashnalikdan qattiq azob chekadi. Sohibqiron qoʻshini oʻzining an’ana-viy jangovar tartibi – yasodda harakat qiladi. Qoʻshinning qirq qismdan tashkil topgan markazi – qoʻliga Amir Te-mur bevosita rahbarlik qiladi. Soʻl qoʻl – juvangʻarga Shohrux mirzo va Xalil Sulton mirzo, juvangʻar hiravuli – ilgʻoriga Sulton Husayn mirzo, oʻng qoʻl – barangʻarga Mironshoh mirzo, barangʻar hiravuliga Abu Bakr mirzo yetakchilik qiladi. Markaz – qoʻlning oʻng tarafida Umarshayx mirzoning oʻgʻli Ahmad mirzo, Toshtemir oʻgʻlon, Shohsuvor singari sarkardalar joylashadi. Qoʻlning chap tomonidan Jalol Islom, Tavakkal qarqara, Ali Muhammad kabi bahodirlar oʻrin oladi. Qoʻshinning saflari oldida 30 ta jangovar fil muhorabaga shay qilingan edi. Qarshi tarafda Boyazid I Rum va Farang mamlakatlaridan jamlan-gan cherikiga tartib berib, jangga hozir boʻlib turdi. Qoʻshinning oʻng qanoti – barangʻarda serb knyazi Stefan (Boyazid Ining qaynisi) 20 ming kishilik farangliklar bilan, chap kanoti – juvangarda esa Musulmon (Sulaymon) Chalabiy (Boyazid Ining oʻgʻli) Rum lashkari bilan saf tortib turdi. Sulton Boyazid Ining oʻzi 572qoʻshin markazida qolib, uch oʻgʻli Muso, Iso va Mustafolarni chagʻdavul (qoʻshin orti)ga qoʻydi. Jang Mironshoh mir-zo qoʻl ostidagi barangʻarning dushman juvangʻariga qilgan shiddatli hujumi bilan boshlandi.Boyazid I qismi amir Jahonshoh va amir Qora Usmon rahbarligidagi Geydar tomonidan qilingan hujumga bardosh bera olmay jang maydonini tash-lab qochadi. Boyazid I qoʻshini saflarida paydo boʻlgan sarosimalikni payqagan Amir Temur barcha amirzodalar, umarolar, noʻyonlarning birgalikda dushmanga hujum qilishlariga hukm qiladi. Shiddatli toʻqnashuv uzoq va keskin davom etadi. Nihoyat, Sohibqiron kuchlarining qisuviga bardoshi qolmagan sulton askarlari chekina boshlaydi. Boyazid I qoʻmondonligidagi jangchilar soʻnggi damgacha qarshilik koʻrsatadilar. Yanicharlar bitta qolmay qirib tashlangandan soʻng Boyazid I va uning ikkinchi oʻgʻli Musoni Amir Temur tomonidan 1388 yil Chigʻatoy ulusi xonligiga koʻtarilgan Sulton Mahmudxon ibn Suyurgatmish-xon asir oladi. Sohibqiron Boyazid I qoʻshinlarining qolgan-qutgan qismini ta’qib etib, Bursa, Izmirni egallaydi va Marmar dengizi sohillariga chiqadi.Amir Temur tomonidan Boyazid I qoʻshinining tor-mor etilishi Usmon-li turk saltanatining ma’lum muddatga zaiflashishiga sabab boʻldi. Konstanti-nopolning turklar tasarrufiga kirishini hamda ularning Markaziy va Gʻarbiy Yevropaga qilmoqchi boʻlgan yurishlarini birmuncha fursatga orqaga surdi.
Balx jangi Amir Temurning hokimiyat tepasiga koʻtarilishining asosiy muvaffaqiyati edi.
Bu jang 1370-yil bahor oyida Amir Temur va Balx hukmdori Amir Husayn oʻrtasida boʻlib oʻtgan. Qoʻshin Termiz yaqinidagi Biyo qishlogʻiga yetganida Sayid Baraka Amir Temurga oliy hokimiyat va saltanat ramzi boʻlgan katta nogʻora - tabl bilan yalov - bayroq tortiq qildi.Balxga yetmasdan Oʻrpuz mavzesida amir va noʻyonlar bilan mashvarat (majlis) da qadimiy qonun-qoidalarga koʻra, chingiziylar avlodidan boʻlgan Suyurgʻatmish oʻgʻlon mamlakat podsholigi taxstiga oʻtqazildi.[1]

Gʻalabadan keyin boʻlib oʻtgan Qurultoy Temurni Turonning Oliy amiri etib sayladi, chunki bundan keyin davlat Temuriylar davlati nomi bilan mashhur boʻlib, unga mamlakatda uzoq kutilgan tinchlik, barqarorlik va tartibni oʻrnatish mas'uliyatini yukladi. Balx hukmdori Amir Husaynning singlisi, Chingiziy Qozonxonning qizi Saroy mulk bilan turmush qurish Temurga oʻz nomiga „Koʻragon“, yaʼni „(xon) kuyovi“ faxriy unvonini qoʻshib olishga imkon berdi.

1347-yilda Chigʻatoy ulusi ikkita alohida davlatga boʻlindi: Movarounnahr va Moʻgʻuliston (yoki Moʻgʻuliston). 1360-yilda Movarounnahrni Tugʻluq Temur bosib oldi. 1362-yilda Tugʻluq-Temur moʻgʻulistondagi bir guruh amirlarning qoʻzgʻoloni natijasida movarounnahrni shoshilinch ravishda tark etib, hokimiyatni oʻgʻli Ilyosxoʻjaga topshirdi. Temur Kesh viloyati hukmdori va moʻgʻul shahzodasining yordamchilaridan biri tomonidan tasdiqlandi.

Xon Sirdaryo daryosidan oʻtishga ulgurmadi, chunki Ilyos-Xoʻja Amir Bekchik va boshqa yaqin amirlar bilan birgalikda Temurni davlat ishlaridan olib tashlash va iloji boʻlsa, uni jismonan yoʻq qilish uchun fitna uyushtirdi. Dushmanlar tobora kuchayib bordi va xavfli jihatga ega boʻldi. Temur moʻgʻullardan ajralib, ularning dushmani — Qazagʻon amirining nabirasi Amir Husayn tomoniga oʻtdi. Amir Husayn bilan mustahkam ittifoq tuzib, u singlisi Uljoy-Turkon ogʻaga uylanib, keyinchalik uning sevimli xotiniga aylandi[2].

1364-yilgacha amirlar Temur va Husayn Amudaryoning Janubiy qirgʻogʻida Kaxmard, Daragez, Arsif va Balx mintaqalarida yashab, moʻgʻullarga qarshi partizan urushi olib borishgan.

1364-yilda mogullar mamlakatni tark etishga majbur boʻldilar. Temur va Husayn Movarounnahrga qaytib, Chigʻatoylar oilasidan Kobul shohni taxtga oʻtqazdilar[3].

Keyingi yil, 1365-yil 22-may tongida Chinoz yaqinida Temur va Husayn qoʻshinlari oʻrtasida xon Ilyosxoʻja qoʻshini bilan qonli jang boʻlib oʻtdi, bu tarixga „Loydagi jang“sifatida kirdi. Temur va Husayn gʻalaba qozonish uchun ozgina imkoniyatga ega edilar, chunki Ilyos-Xoja armiyasi ustun kuchlarga ega edi.

Amir Temur va amir Husayn ibn Musallabning Jeta (Moʻgʻuliston) xoni Ilyosxoʻjaga qarshi jangi (Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” siga koʻra 1360-yil 16-iyunda, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma’siga binoan esa 1365-yil 22-mayda boʻlib oʻtgan). 1361-yil Amir Temur va amir Husayn moʻgʻullaristilosiga qarshi bosh koʻtarib, 3 yil davometgan janglardan soʻng, nihoyat 1364-yil oxirida ularni Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq boʻlishadi. Biroq, 1364-yil bahorida Ilyosxoʻja Movarounnahrga katta qoʻshin bilan yurish qiladi. Shunda Amir Temur va amir Husayn Toshkent bilan Chinoz oraligʻida, Chirchiq daryosi boʻyida unga qarshi lashkar toʻplaydi. Ilyosxoʻja Konibodom tomonidan ularga yaqinlashib kelgach, ikki taraflashkarlari qarama-qarshisaf tortadi. Amir Husayn qoʻshinning barangʻariga, uning qunbuliga esa arlot qabilasidan Tilonchi, hirovuliga Oʻljaytu qoʻmondonlik qiladi. Juvangʻarga Amir Temur, uning qunbuliga qipchoq qavmidan Sori Bugʻo, hirovuliga Temir Xoʻja Oʻgʻlon bosh boʻladi. Gʻulda Joku, Sayfuddin, Murod, Abbos Bahodir kabi atoqli amir va beklar jangga hozir turadi. Amir Temur va amir Husaynning birlashgan bu qoʻshini son jihatdan dushman lashkaridan ancha koʻp edi. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, shunda Ilyosxoʻja halol jangda gʻolib kelolmasligini payqab, bir hiyla ishlatadi: yadachi yada toshi yordamida kuchli jala yogʻdiradi. Natijada jang maydoni loylanib, Amir Temur va amir Husayn qoʻshini mushkul ahvolda qoladi, kiyimkechak, qurol-yarogʻlar shu darajada namiqib ketadiki, otliqning ham, piyodaning hamqimirlashgamajoli yetmaydi (shu bois bu jang tarixda Jangi loy nomi bilan mashhur). Ilyosxoʻja lashkari esa kigiz yopinib, oʻzlarini yomgʻirdan pana qiladilar. Shunday ogʻir sharoitga qaramay, Amir Temur dushmanning barangʻariga qattiq zarba beradi. Lekin, shu asnoda dushman qoʻshinining qonbuli Tilonchi yetakchiligidagi qunbuldan ustun kelib, uni amir Husayn boshchiligidagi juvangʻargacha quvib boradi. Amir Husayn askarlarisarosimaga tushib, qocha boshlaydi. Qoʻshinning oʻng qanotidagi bu xatarli vaziyatni koʻrgan Amir Temur oʻz qoʻl ostidagi navkarlar bilan dushmanning amir Shamsuddin boshchiligidagi juvangʻariga kuchli zarba berib, uni toʻzitib yuboradi. Soʻng, u amir Husaynga chopar yuborib, qoʻlga kiritilgan gʻalabani mustahkamlash uchun dushmanning asosiy kuchlariga birgalikda hujum qilish lozimligini ma’lum qiladi. Ammo, amir Husayn bunga koʻnmaydi. Ertasi ertalab yana jang boshlanib, Ilyosxoʻja qoʻshini yengiladi. Amir Temur va amir Husayn uni quvib ketayotib, amir Shamsuddin boshchiligidagi juvangʻardan ajralib qolgan moʻgʻullar toʻdasiga duch kelib, ular bilan jang qilishga majbur boʻladi. Shunda dushman parokanda navkarlarini toʻplab, qayta tartibga keltirishga muvaffaq boʻladi-da, tashabbusni oʻz qoʻliga olib, kuchli zarba bilan Amir Temur va amir Husayn qoʻshinini ikkiga ajratib yuboradi va gʻalaba qozonadi. 10 mingdan ortiq askaridan ayrilganAmirTemur va amir Husayn Keshtomon chekinadi[4].

Ayni paytda Ilyosxoʻja qoʻshini Samarqanddan madrasa oʻqituvchisi Mavlon-Zoda, hunarmand Abubakr Kalaviy va oʻq otuvchi Mirzo Xurdaki Buxoriy boshchiligidagi sarbadorlar xalq qoʻzgʻoloni tomonidan quvib chiqarildi. Shaharda xalq hukmronligi oʻrnatildi. Boy aholining mol-mulki musodara qilindi, shuning uchun ular Husayn va Temurdan yordam soʻrashdi. Temur va Husayn sarbadorlarga qarshi turishga kelishib oldilar. 1366-yil bahorida Temur va Husayn qoʻzgʻolonni bostirdilar, sarbador rahbarlarini qatl qildilar, ammo Amir Temurning buyrugʻi bilan qoʻzgʻolon rahbarlaridan biri Mavlonzodani tirik qoldirdilar, chunki u xalq orasida juda mashhur edi.

1370-yilda Temur Husaynning mulki boʻlgan Balxga hujum qilishga qaror qildi. Jangdan oldin Temur qurultoyni yigʻdi, unda Qozonxonning oʻgʻli Suyurgatmishxonni Movarounnahr xoni etib sayladi. Temur „buyuk Amir“ tomonidan tasdiqlanishidan sal oldin, unga Makka shayxi yaxshi xabarchi keldi va u, Temur, buyuk hukmdor boʻlishini tasavvur qilganini aytdi. Shu munosabat bilan u unga bayroq, shuningdek, oliy hokimiyatning ramzi boʻlgan nogʻorani topshirdi. Ammo u oliy hokimiyatni shaxsan oʻzi olmaydi, balki davlatni amalda oʻzi boshqaradi.[5]

Termiz shahri yaqinida Amudaryoni kesib oʻtgandan soʻng, uning qoʻshini Balxni oʻrab oldi. Husayn armiyasi Temur qoʻshiniga hujum qilish uchun shaharni tark etdi. Xuddi shu narsa jangning ikkinchi kunida sodir boʻldi, ammo bu safar Temur armiyasi shaharga kirishga muvaffaq boʻldi. Husayn Temur qoʻshinini shaharni tark etish uchun qoldirib, oʻzini shahar qal'asi ichiga qamab qoʻydi.

Husayn hech narsaga erisha olmasligini tushunib, Agar Temur hayotini ayamasa, Movarounnahrni tark etib, Makkaga hajga borishni taklif qildi. Temurning ushbu shartlarga rozi boʻldi, ammo Husayn unga ishonish mumkinligiga ishonmadi. Temur odamlaridan yashirishga muvaffaqiyatsiz urinishdan soʻng, Husayn qoʻlga olindi va Temurga topshirildi. Temur vaʼdasini bajarmadi, lekin Husaynni Xuttalon hukmdori Kayxusrav oʻldirdi, chunki u bilan qonli adovati boʻlgan.

Jangi loy, Loy jangi — Amir Temur va amir Husayn ibn Musallabning Jeta (Moʻgʻuliston) xoni Ilyosxoʻjaga qarshi jangi (Nizomiddin Shomiyning „Zafarnoma“siga koʻra 1360 y. 16-iyunda, Sharafiddin Ali Yazdiynit „Zafar- noma“siga binoan esa 1365 y. 22-mayda boʻlib oʻtgan). 1361 y. Amir Temur va Amir Husayn moʻgʻullar istilosiga qarshi bosh koʻtarib, 3 yil davom etgan janglardan soʻng, nihoyat 1364 y. oxirida ularni Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq boʻlishadi. Biroq, 1364 y. bahorida Ilyosxoʻja Movarounnahrga katta qoʻshin bilan yurish qiladi. Shunda Amir Temur va amir Husayn Toshkent bilan Chinoz oraligʻida, Chirchiq daryosi boʻyida unga qarshi lashkar toʻplaydi. Ilyosxoʻja Konibodom jamshid tomonidan ularga yaqinlashib kelgach, ikki taraf lashkarlari qarama-qarshi saf tortadi. Amir Husayn qoʻshinning barangʻarshta, uning qunbuliga esa arlot qabilasidan Tilonchi, hirovuliga Oʻljaytu qoʻmondonlik qiladi. Juvangʻarta Amir Temur, uning qunbuliga qipchoq qavmidan Sori Bugʻo, hirovuliga Temir Xoʻja Oʻgʻlon bosh boʻladi. Gʻulyaa Joku, Sayfuddin, Murod, Abbos Bahodir kabi atoqli amir va beklar jangga hozir turadi. Amir Temur va amir Husaynning birlashgan bu qoʻshini son jihatdan dushman lashkaridan ancha koʻp edi. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, shunda Ilyosxoʻja halol jangda gʻolib kelolmasligini payqab, bir hiyla ishlatadi: yadachi yada toshi yordamida kuchli jala yogʻdiradi. Natijada jang maydoni loylanib, Amir Temur va amir Husayn qoʻshini mushkul ahvolda qoladi, kiyim-kechak, qurol-yarogʻlar shu darajada namiqib ketadiki, otliqning ham, piyodaning ham qimirlashga majoli yetmaydi (shu bois bu jang tarixda J. l. nomi bilan mashhur). Ilyosxoʻja lashkari esa kigiz yopinib, oʻzlarini yomgʻirdan pana qiladilar. Shunday ogʻir sharoitga qaramay, Amir Temur dushmanning barangʻariga qattiq zarba beradi. Lekin, shu asnoda dushman qoʻshinining qunbuli Tilonchi yetakchiligidagi qunbuldan ustun kelib, uni amir Husayn boshchiligidagi juvangʻargacha quvib boradi. Amir Husayn askarlari sarosimaga tushib, qocha boshlaydi. Qoʻshinning oʻng qanotidagi bu xatarli vaziyatni koʻrgan Amir Temur oʻz qoʻl ostidagi navkarlar bilan dushmanning amir Shamsuddin boshchiligidagi juvangʻariga kuchli zarba berib, uni toʻzitib yuboradi. Soʻng, u amir Husaynga chopar yuborib, qoʻlga kiritilgan gʻalabani mustahkamlash uchun dushmanning asosiy kuchlariga birgalikda hujum qilish lozimligini maʼlum qiladi. Ammo, amir Husayn bunga koʻnmaydi. Ertasi ertalab yana jang boshlanib, Ilyosxoʻja qoʻshini yengiladi. Amir Temur va amir Husayn uni quvib ketayotib, amir Shamsuddin boshchiligidagi juvangʻardan ajralib qolgan moʻgʻullar toʻdasiga duch kelib, ular bilan jang qilishga majbur boʻladi. Shunda dushman parokanda navkarlarini toʻplab, qayta tartibga keltirishga muvaffaq boʻladida, tashabbusni oʻz qoʻliga olib, kuchli zarba bilan Amir Temur va amir Husayn qoʻshinini ikkiga ajratib yuboradi va gʻalaba qozonadi. 10 mingdan ortiq askaridan ayrilgan Amir Temur va amir Husayn Kesh tomon chekinadi.
Qunduzcha jangi — Amir Temur qoʻshinlari bilan Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamish qoʻshini oʻrtasida hozirgi samara bilan Chistopol shaharlari oraligʻida, Volga daryosining sharqiy sohilida joylashgan Qunduzcha (hozirgi Kondurcha) mavzeida sodir boʻlgan jang (1391.18.6); oʻrta asrlardagi eng yirik janglardan biri.

Sohibqironning Eron, Kavkazortidagi mavqei ortib borayotganini gʻarazgoʻylik bilan kuzatayotgan Toʻxtamish Amir Temurga qarshi Misr bilan ittifoq tuzishni rejalashtirgan. U Sohibqironning Erondaligidan foydalanib, hatto Movarounnahrga ham bosqinlar uyushtiradi. Amir Temur Toʻxtamishxonning gʻanimlik harakatlariga chek qoʻyish maqsadida 1391-yil unga qarshi yurishga jazm etadi va umumiy safarbarlik eʼlon qiladi. 200 ming kishilik qoʻshin Oʻtror tomon yoʻl oladi. Qozo-gʻistondagi Ulugʻtogʻ qoyalarida Sohib-qironning bu yurish haqida yozib qoldirgan xotira yozuvi saqlangan. Unda jumladan shunday deyilgan: „Tarix yegti yuz toʻqson uchta, qoʻy yil yozning ora oy Turonning sultoni Temurbek 200 ming cherik bila islom uchun Toʻxtamishxonni(ng) xonigʻa yoʻridi. Bu yerga yetib, belgu boʻlsun teb bu yoʻbani koʻpardi. Tangri nisfat ber-gay, inshaolloh, Tangri el kishiga rahmat qilgʻay, bizni duo bila yod qil-gʻay“.

Sharafuddin Ash Yazdiynnng yozishicha, Toʻxtamishxon qoʻshini Amir temurnikidan ancha koʻp boʻlgan. Qunduzcha jangida har ikki tomondan 500 mingga yaqin jangchi ishtirok etgan.

Amir Temur qoʻshinni anʼanaviy tartib — markaz, soʻl va oʻng qanot holidan oʻzgacha tartibda tuzishga ahd qiladi va jangovar tartibning yangi usulini qoʻllaydi, qoʻshin 7 qoʻlga taqsim etiladi. Markazdagi qoʻlga amalda amir Sulaymonshoh qoʻmondon boʻlgan. Uning ortidan Muhammad Sulton bosh boʻlgan qoʻl joylashgan, bu qoʻl ketidan Sohibqiron qoʻl ostida boʻlgan 20 qoʻshin (boʻluk) zaxiradagi qism sifatida borgan. Barongʻarga Mironshoh mirzo, qunbul (qanot)ga amir Xoji Sayfuddin barlos, juvongʻarga Umar-shayx mirzo, unga qunbul sifatida amir Berdibek, Saribugʻo qoʻllari joylashgan. Oʻgʻruq va zaxira qismlarga qoʻmondonlikni Amir Temur oʻz zimmasiga olgan. Uning maqomi markaz ortida boʻlib, kim yordamga muhtoj boʻlsa oʻshanga koʻmak yuborishga tayyor turgan. Keyinchalik maʼlum boʻlishicha jang taqdirini ushbu harbiy qism hal etgan.

Toʻxtamishxon qoʻshinini 5 qoʻlga taqsimlab, ularga Joʻji xonadoniga mansub shahzodalar hamda eng oliy dara-jadagi amirlarni qoʻmondon qilib tayinlaydi. Ikki tomon qoʻshini bir-birini koʻra oladigan masofaga kelganda Amir Temur dushman koʻz oʻngida oʻtov, chodirlar oʻrnatishni, gilamlar yozishni buyuradi. Bunday namoyishkorona sovuqqonlik dushman ruhiyatiga salbiy taʼsir etib, uni esankiratib qoʻyishi lozim edi.

Jang kuni erta tongda (18-iyun) Sohibqiron qoʻshini koʻz oʻngida otdan tushib Allohdan madad tilab ikki rakaat namoz oʻqigan. Bayroq va tugʻlarni koʻtargan qoʻshin nogʻora chalib, suron aytib, ulkan jang karnaylari sadolari ostida jangni boshlaydilar. Umarshayx qoʻmondonligi ostidagi soʻl qanot Toʻxtamish tomonidan berilgan zarba natijasida mushqul ahvolda qoladi, raqib qoʻshini soʻl qanotni yorib oʻtib orqa tomondan hujum uyushtirishga erishadi. Amir Temur bu paytda qipchoqlarning asosiy qismini taʼqib etmoqda edi, lekin u zaxiradagi qism bilan oʻzining soʻl qano-tiga yordamga keladi va dushman uloqti-rib tashlanadi. Shundan soʻng Toʻxtamish asosiy zarbani Shayx Temur Sulduz rah-barligidagi qismlarga qaratadi va uning favjini yakson etib oʻrtani yorib chiqadi, lekin qarshisidan Umarshayx mirzo qoʻshini chiqib muhorabaga kirishadi. Shu tariqa Hoji Sayfuddin barlos boshchiligidagi qanot qoʻshinlari gʻanimning juvangʻariga hujum qilishi boshlanadi, bu hujum dushman juvangʻari qarshiligini sindiradi. Toʻxtamish Hoji Sayfuddinga qarshi quch tashlaydi, biroq ularga qarshi amir Jahon-shoh qismi tashlanadi. Shayx Temur Sulduz qatorlarining yorib oʻtilishi ham toʻxtatilgan. Ibn Arabshohning yozishicha, Toʻxtamish qoʻshinining bir qismi ikki lashkarboshi oʻrtasida chiqqan nizo tufayli jang maydonidan qochgan. Qunduzcha jangi Sohibqiron foydasiga hal boʻlgan. Toʻxtamish qochgan, uning ketidan amirlar, sarkardalar va qolgan-qutgan qoʻshini ham ergashgan. Sohibqiron nihoyat otdan tushib Allohga hamdu sano aytgan. Amir Temur har oʻn otlikdan yettitasini dushmanni taʼqib etishga joʻnatgan. Volga daryosigacha taʼqib etilgan Oltin Oʻrda jangchilari oʻldirilgan yoxud asir olingan. Bir oyga yaqin dam olgan Sohib-qiron katta oʻlja bilan Movarounnahrga qaytgan.

Tbilisini qamal qilish Gruziya Qirolligining poytaxti Tbilisi shahrini turk qoʻmondoni Temur tomonidan muvaffaqiyatli qamal qilish boʻlib, 1386-yil 22-noyabrda yakunlandi. Uning hukmronligining rasmiy tarixi „Zafarnoma“ Gruziyadagi ushbu yurishni jihod sifatida ifodalaydi.
1386-yil kuzining oxirida Temurning katta qoʻshini Gruziyaga hujum qildi. Temur Karsdan joʻnab ketdi va 1386-yilda Gruziya qirolligi tarkibidagi eng janubiy knyazlik Samtsxega hujum qildi. U yerdan u Gruziya qiroli Bagrat V joylashgan Tbilisiga yoʻl oldi. 1386-yil 22-noyabrda shiddatli janglardan soʻng Tbilisi qamal qilindi va bosib olindi. Shahar talon-toroj qilindi, Bagrat V va uning oilasi asirga olindi. Gruziya yilnomasi va arman Tomas Metsoflik qirolning murtadligi haqida eslatib oʻtgan.
Temuriylar istilolari va bosqinlari XIV-asrning boshlarida Temurning Chagʻatoy xonligi ustidan hukmronlik qilishi bilan boshlanib, XV asr boshlarida Amir Temurning oʻlimi bilan yakun topdi. Temur urushlarining koʻlamliligi va janglarda umuman yengilmaganligi tufayli u barcha davrlarning eng muvaffaqiyatli harbiy qoʻmondonlaridan biri sifatida eʼtirof etilgan. Bu urushlar Temurning Oʻrta Osiyo, Fors, Kavkaz va Levant, Janubiy Osiyo va Sharqiy Yevropaning bir qismi ustidan hukmronlik qilishi hamda qisqa muddatli Temuriylar saltanatining shakllanishiga olib keldi[1]. Olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, uning harbiy yurishlari 17 million kishining o'limiga sabab bo'lgan, bu o'sha paytdagi dunyo aholisining taxminan 5 foizini tashkil qilgan[2].

Temur Balx jangida Chagʻatoy xonligi raxbari Amir Husaynni magʻlub etganidan soʻng Gʻarbiy Chagʻatoy xonligi (Transoksiana) ustidan hokimiyatni qoʻlga kiritdi, biroq Chingizxon tomonidan oʻrnatilgan qonunlar uning oʻzi xoqon boʻlishiga toʻsqinlik qildi. Shunday bo'lishiga qaramay Amir Temur harbiy yurishlarni boshlab yubordi va Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoning koʻp qismi ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatdi[3]. U hech qachon imperator yoki xalifa unvonini qabul qilmagan, amir unvonini saqlab qolgan[4].

Temur oʻz hukmronligi va harbiy yurishlarini qonuniylashtirish uchun Husaynning bevasi, Chingizxon avlodidan boʻlgan malika Saroy Mulkxonimga uylanadi[5]. Shu tariqa u oʻzini Temur Gurgan (Buyuk Xon, Chingizxonning kuyovi) deb atagan[6][7]. Oʻgʻli va nabirasi Shohruh Mirzo va Xalil oʻrtasidagi vorislik urushi tufayli Temuriylarning Mamluklar sultonligi, Usmonlilar saltanati, Dehli sultonligi va Oltin Oʻrda honligi Oʻrta Osiyodagi temuriylar qoʻlga kiritgan hukmronligi zaiflashdi. Biroq Hindiston yarimorolida XIX asr oʻrtalarigacha uning chevarasi Bobur asos solgan Boburiylar davlati shaklida Temuriylar davlati saqlanib qoldi[8].

Mundarija

Markaziy Osiyo
Tahrirlash
Temur Gʻarbiy Chagʻatoy xonligining amalda hukmdori boʻlgan Qoraunas shahzodasi Amir Husaynga yordam berib, barlas qabilasining (Oʻrta Osiyo qabilasi) va uning keng yerlarining boshligʻi boʻldi[8]. Tugʻlug Temur oʻz oʻgʻli Ilyosxoʻjani Movaronnahrga hokim etib tayinlashi bilan Temurning moʻgʻul vassali boʻlgan davri tugadi. Temur ham, Amir Husayn ham Ilyosxoʻjaga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar, ammo Toshkentda Xoja qoʻshini tomonidan magʻlubiyatga uchradilar[9]. Ilyosxoʻja Samarqand tomon yurdi, lekin bu yerda temuriylar qoʻshinidan yengilib, Sharqiy Chagʻatoy xonligiga chekinishga majbur boʻldi. Shu tariqa Temur Samarqand hukmdori boʻldi[9].

Janubiy Osiyo

Tahrirlash

Amir Temurning Balxga hujumi

Temur 1397—1398-yillar qishida Dehli sultonini mag'lub etishi

1370-yilda Temur Balxda Amir Husaynga hujum qilishga qaror qildi. Uning qoʻshini Termizda Amudaryodan oʻtib, shaharni oʻrab oldi[10]. Husayn qoʻshini Temurning odamlariga hujum qilish uchun shahardan chiqib, ular oʻzlarini qamal qilishganidan norozi ekanliklarini taxmin qilgandir. Jangning ikkinchi kunida ham xuddi shunday bo'ldi, ammo bu safar Temurning yigitlari shaharga kirishga muvaffaq bo'lishdi. Husayn Temurning odamlarini shaharni talon-toroj qilish uchun qoldirib, qalʼa ichida o'zini mag'lub etdi[11].

Balxdan keyin u Gʻor shahrini egallash uchun oʻzining 250 ta oltin polkini yubordi, biroq bir necha kundan keyin Abdal Gulzayning gʻuridi qoʻshini tomonidan 250 kishi oʻldirilgani haqida xabar keldi. Keyin u o'z qo'shinini qasos olishga tayyorlab, qo'shinini Forsdan G'or tomon jo'natgandan so'ng, u ham o'g'lidan G'or tomon 20 ming qo'shin yuborishni so'radi. Uning qoʻshini Gʻorga yetib, Guristonga hujum boshladi, qarshilik juda yuqori edi, u koʻp sonli askarlarini yoʻqotdi va Temur yarador boʻlib, orqaga chekindi, lekin Abdal Gulzayni gʻuridlar qoʻshiniga qarshi toʻplar yordamida yengish uchun yangi strategiya bilan qaytib keldi. qoʻshiniga qoʻshildi va Hindistonni bosib olishda Amir Temurga unga yordam berdi.

1398-yilda Temur Hindiston yarimoroli (Hindustan) tomon yurish boshladi. O'sha paytda Hindiston hukmronligi Dehli sultonligining Tug'loq sulolasi qo'lida edi, ammo u mintaqaviy sultonliklarning shakllanishi va imperator oilasi ichidagi vorislik kurashi tufayli allaqachon zaiflashgan edi. Temur qo'shinlari bilan Samarqanddan Hindistonga qarb yo'lga chiqdi. U 1398-yil 30-sentyabrda Hind daryosidan oʻtib, Shimoliy Hindiston yarimorolini (hozirgi Pokiston va Shimoliy Hindiston) bosib oldi.

Temuriylar qoʻshinlari dastlab Tulamba ni, soʻngra 1398-yil oktyabrigacha Multanni[12] talon-toroj qildilar. Temur Dehliga bostirib kirishidan avval uning nabirasi Pir Muhammad oʻz yurishini boshlagan edi. U Uch shahrini qo'lga olgan edi. Keyin Pir Muhammad Temurga qoʻshildi. Bxatner qalʼasining hokimi Bhati Rajput mag'lubiyatga uchradi va Temur qalʼa va shaharni vayron qildi[13]. U Meerut gubernatori tomonidan ham qarshilikka duch keldi, lekin u qarshiliklarga qaramay Dehliga yaqinlasha oldi, 1398-yilda Dehli sultonligining barcha muhim maʼmuriy markazlarini mag'lub etdi[13].

Mallu Iqbol[14] bilan ittifoqdosh boʻlgan Sulton Nosiriddin Tugʻloq va Temur oʻrtasidagi jang 1398-yil 17-dekabrda boʻlib oʻtdi. Hind qo'shinlari tarkibida zahar bilan zirhlangan jangovar fillar bor edi, bu esa Temuriylar qo'shinlariga qiyin vaziyatni tug'dirdi[3].Ammo oradan vaqt o'tib Temur fillar shovqindan qo'rqib, osongina vahima qo'zg'ashini tushundi. Fillarni shovqin va nog'ora ovozi bilan qo'rqitishga erishdi. Natijad Nosiruddin Tug'luq qo'shinlari orasida tartibsizliklar boshlanganidan foydalanib, oson g'alabani taʼminladi. Dehli sultoni qolgan harbiy kuchlarini bilan qochib ketdi. Jangdan keyin Temur Multan gubernatori Xizrxonni Dehliga yangi sultoni etib tayinlab, oʻz hukmronligi oʻrnatdi.

Boyazid I Temur qoʻlida. Temur Anqarada Boyazidni magʻlub etganidan soʻng musulmon olami va Yevroosiyodagi nufuzli hukmdorga aylandi.
Dehlining zabt etilishi Temurning eng katta g'alabalaridan biri bo'lib, u safarning og'ir sharoitlari va o'sha paytdagi dunyoning eng boy shahrini zabt etishga erishganligi sababli Doro Makedonskiy, Iskandar Zulqarnayn va Chingizxonni ortda qoldirdi. Dehli bu tufayli katta yo'qotishga uchradi va tiklanish uchun bir asr kerak bo'ldi[3].

G'arbiy Osiyo

Tahrirlash

Temur tarixiy Urganj shahrini qamal qiladi.

Temur bosqinlari davrida Gruziya podsholigi.

Gruziya Qirolligi, Kavkazning katta qismida hukmronlik qilgan xristian qirolligi[15][16] 1386—1403-yillarda AmirTemur tomonidan koʻp marta boʻysundirilgan[17].Bu to'qnashuvlar Temur va Oltin O'rdaning oxirgi xoni To'xtamish o'rtasidagi urushlar bilan chambarchas bog'liq edi[18]. U oʻzining bosqinlarini rasman musulmon boʻlmaganlarga qarshi jihod deb eʼlon qildi. Temur Gruziyaga ko'p marta bostirib kirgan bo'lsada, Gruziyani musulmon davlatiga aylantirishga hech qachon urinmagan[3]. Temurning o'zi boshchilik qilgan bu yurishlarning ko'pchiligi gruzin monarxini bo'ysundirish uchun edi. Gruziya qirolligi bu bosqinlar tufayli katta yo'qotishlarga uchradi va boshqa tiklanmadi. Jorj VII Temurning tinchlik shartlarini qabul qilishga va soliq to'lashga rozi bo'lishga majbur bo'lganida, u vayron qilingan shaharlar, vayron qilingan qishloqlar va parchalangan monarxiyadan boshqa narsaning ustasi edi[19].
Temur Gruziya Qirolligiga qarshi yurishni buyurdi.
Temurning Kavkazda birinchi marta paydo boʻlishi Toʻxtamishning 1385-yilda Kavkaz yerlari orqali Shimoliy Eronga bostirib kirishiga javob boʻldi[20] Ozarbayjon va Qarsni bosib olgach, Temur Gruziyaga yurish qildi. Dastlab u Gruziya qirolligi knyazligi Samtsxe atabegatega hujum qildi. U yerdan Gruziya qiroli Bagrat V mustahkamlagan Tbilisiga qarshi yurish qildi[21]. 1386-yil 21-noyabrda shahar quladi va qirol Bagrat V qo'lga olindi. Ammo Bagrat V ga Temur hukmronligi ostida Gruziyada o'zini tiklash uchun 12 000 ga yaqin askar berildi[22].

Keyingi yillarda Temur Gruziyaga ko'p marta bostirib kirdi va ko'p to'qnashuvlarda g'alaba qozondi. 1387-yil bahorida u qasos olish uchun Gruziyaga yana qaytib keldi. 1394-yilda u Toʻxtamish-Temur urushlari paytida gruzinlar tomonidan bosib olingan sharqiy viloyatlarni yana qoʻlga kiritdi.

1395-yilda umidsiz gruzinlar Shekkilik Sidi Ali bilan ittifoq tuzib, Jaloyiriylar shahzodasi Tohirni asirga oldilar. Bu voqea Temurni keyinroq 1399-yilda qaytishga undadi. U Shekkini olib, qo'shni Kaxeti viloyatini vayron qildi[23]. 1400-yil bahorida Temur Gruziya davlatini butunlay yoʻq qilish uchun ortga qaytdi. U Jorj VIIga Jaloyirid Tohirni topshirishni talab qildi, lekin Jorj VII buni rad etdi va Temur bilan Quyi Kartlidagi Sagim daryosida uchrashdi, ammo mag'lubiyatga uchradi[24]. Urushdan soʻng jang va qatagʻonlardan omon qolgan askarlarning minglab nafari ochlik va kasallikdan halok boʻldi, tirik qolgan 60 ming kish AmirTemur qoʻshinlari tomonidan qul boʻlib olib ketildi[22].

1401-yil oxirida Temur yana Kavkazga bostirib kirdi[9]. Jorj VII tinchlik uchun sulh tuzishga majbur bo'ldi va ukasini sovg'a salom va o'lpon bilan Amir Temur yoniga yubordi. Temur Jorj VII bilan sulh tuzdi, sharti Gruziya podshohi Usmonlilar imperiyasiga qarshi yurishi chogʻida unga qoʻshin yetkazib berish va musulmonlarga alohida imtiyozlar berishi kerak edi[25].Usmonlilar mag'lubiyatga uchragach, 1402-yilda Erzurum shahriga qaytib kelgan[21][22].

Jorj VII Amir Temurga katta o'lpon to'lashi kerak edi. O'lpondan keyin Temur Jorj VII bilan sulh tuzdi va nihoyat Kavkazni butunlay tark etdi. Beylagandan Trebizondgacha boʻlgan barcha hududlar Amir Temur tomonidan nabirasi Xalil Sultonga hukumronlik qilish uchun rasman berilgan[22].

Sharqiy Yevropa

Tahrirlash

Temur va uning qo'shinlari Oltin O'rda xoni To'xtamishxonga qarshi urush boshladilar.

Oltin Oʻrda asosan Sharqiy Yevropada hukmronlik qilgan Moʻgʻul imperiyasining boʻlinmasi edi[26][27].Chingizxonning toʻngʻich oʻgʻli va Oltin Oʻrda imperatori Jochi vafotidan keyin Oltin Oʻrdaning oʻzi Jochi avlodlari orasida asosan oq va koʻk qanotli koʻp qanotlarga boʻlingan[28][29].1370-yillarning oxiri va 1380-yillarning boshlarida Temur Toʻxtamishga amakisi Urusxonga qarshi birinchi navbatda Oq qanotda oliy hokimiyatni oʻz qoʻliga olishga, soʻngra Oltin Oʻrdani birlashtirishga yordam berdi[30].Temur ham uni 1382-yilda Buyuk Moskva knyazligiga hujum qilishda va Muskoviyadan o'lpon olishiga yordam berdi.

Tashkil etilgandan so'ng, 1385-yilda Temur Forsni zabt etish bilan band bo'lganida, To'xtamish Ozarbayjon va Shimoli-g'arbiy Eronni bosib oldi[31]. Toʻxtamish Tabrizni talon-toroj qilishi mumkin edi. Temurning muqarrar javobi ular o'rtasida katta urushga olib keldi. 1391-yilda Volga daryosida ular o'rtasida bo'lib o'tgan dastlabki jang Temur uchun g'alaba olib keldi va To'xtamishni qolgan qo'shini bilan qochishga imkon berdi[20]. Toʻxtamish magʻlubiyatga uchraganiga qaramay, oʻz mavqeini tiklab oldi va 1395-yil bahorida Shirvonning temuriylar hududiga bostirib kirdi[31].

O'sha paytda Temur qarshi hujumga o'tib, nafaqat o'z hududlarini, balki Kavkaz hududi orqali dushmanlar saltanatini ham egallab oldi[20]. 1395-yilda Temur Terek daryosi boʻyidagi jangda Toʻxtamishni magʻlub etib, ular oʻrtasidagi kurashni yakunlaydi. Oʻsha yili Temur Oltin Oʻrdaning poytaxti Saroyni[32] va boshqa muhim shaharlarni, jumladan, Ukek, Majar, Azoq va Astraxonni ham talon-toroj qildi[33] Terek daryosidagi jangdan so'ng To'xtamish taxtdan ag'dariladi va Ukraina dashtlariga qochib ketadi va u erda Litva Buyuk Gertsogi Vitautasdan yordam so'radi, ammo u qaytib o'z kuch qudratini tiklay olmadi[34].

Temur Ediguni Toʻxtamish oʻrniga oʻz hukmronligi ostida taxtga oʻtqazdi, Oltin Oʻrda Temurning irmogʻiga aylandi va Temuriylar saltanati chegaralari taʼminlandi[3] Oltin O'rda bundan boshqa hech qachon tiklanmadi va 15-asr o'rtalarida u mayda xonliklarga : Qozon xonligi, No'g'ay O'rdasi, Qosim xonligi, Qrim xonligi va Astraxan xonligiga bo'linib ketdi. Bu rus erlari ustidan tatar-mo'g'ul hukmronligining pasayishiga olib keldi va shuning uchun 1480-yilda Moskvaning Buyuk O'rda tatar-mo'g'ullarga soliq to'lash huquqiga ega bo'ldi[35].

Sana 1390-yillar

Joy Volga, Kavkaz, Markaziy Osiyo

Temurning Oltin Oʻrdani oʻz vassaliga aylantirish istagi Toʻxtamishning qarshilik koʻrsatishiga sabab.

Natija Oltin Oʻrdaning magʻlubiyati: eng yirik shaharlarning vayron boʻlishi, aholining bir qismini yoʻq qilish

Raqiblar

Oltin Oʻrda

Temuriylar imperiyasi

Qoʻmondonlar

Toʻxtamish

Amir Temur

Jami kuchlar

Toʻxtamish~ 300-350 ming

Amir Temur~ 300 ming

1359-1380 yillarda Oltin Oʻrda rus yilnomalari soʻzlari bilan aytganda „buyuk murabbo“ edi: oltin Oʻrda taxtida 25 dan ortiq xon almashtirildi va koʻplab uluslar mustaqil boʻlishga harakat qilishdi. 1370-yillarda Sirdaryo ulusi urus xonning xoni koʻtarildi. Bu vaqtda Chagatay ulusida hokimiyatga kelgan Amir Temur Urusxonning kuchayishidan qoʻrqib, uni boshqa daʼvogar — Toʻxtamish tomonidan qoʻllab-quvvatlandi.

Birinchi yordam 1376-yil boshida, Temur qoʻshinlari va uning mablagʻlari yordamida Toʻxtamish Sabran va Sygnakni egallab olgan, ammo Urusxonning oʻgʻli tomonidan magʻlubiyatga uchragan.[1]

Ikkinchi yordam 1377-yilda Temur qoʻshinlari va uning mablagʻlari yordamida Toʻxtamish Sirdaryoda oʻzini qayta tiklaganida, ammo Urusxonning boshqa oʻgʻli tomonidan magʻlubiyatga uchragan, yaralangan va Temurning qarindoshi Idiku Barlas tomonidan qutqarilgan, u uni Buxoroga Temurni olib borgan va uni davolashni buyurgan.[1] Urusxon Toʻxtamishni topshirishni talab qildi, ammo Temur doʻst bermadi.

Urus Toʻxtamishni bir necha bor butunlay magʻlubiyatga uchratdi, ammo har safar unga yana qoʻshin bergan Temur tomon qochishga muvaffaq boʻldi. Biroq, urus kutilmaganda vafot etdi. 1379-yilda Toʻxtamish prisyrdaryo erlarida xon deb eʼlon qilindi[1] va Kulikovo jangidan soʻng Toʻxtamish Temur yordamida nihoyat Birlashgan Oltin Oʻrda taxtini egalladi. 1382-yilda Toʻxtamish Rossiyani vayron qildi, shundan soʻng u oʻzining sobiq homiysiga qarshi chiqish uchun oʻzini yetarlicha kuchli deb bildi.

Toʻxtamishning birinchi reydlari

Tahrirlash
1385 yil oxirida Toʻxtamish 9 tuman (90 ming) boshida) Derbent va Shirvan orqali oʻtib, Tabrizni egallab oldi va uni talon-toroj qildi. Garchi bu yerlar Temuriylar imperiyasi yoki Chigʻatoy ulusining bir qismi boʻlmagan boʻlsa-da, Temur bu kampaniyani qiyinchilik sifatida qabul qildi. Bunga javoban Temur Zaqafqaziyani zabt etdi va uni oʻz imperiyasining tarkibiga kiritdi.

1388-yilda Toʻxtamish toʻsatdan oʻz mol-mulkining yuragiga zarba berdi: Oltin Oʻrda qoʻshinlari Sigʻno qdan oʻtib, Movarounnahrga kirib, Buxoroni qamal qildilar. Vaziyatdan foydalanib, Temurning Moguliston va Xorazmdagi eski raqiblari isyon koʻtarishdi. 1388-yilning kuzida Samarqandga qaytib kelgan Temur birinchi navbatda isyonchilar bilan muomala qildi. Urganch yer yuzidan yoʻq qilindi va xarobalar arpa bilan sepildi.Biroq, qoʻshinlar qish uchun uylariga tarqatib yuborilganda, Toʻxtamish yana Movarounnahrga bostirib kirdi. Bunga javoban Temur maslahatchilarning janubga chekinish va yozni kutish haqidagi takliflarini rad etib, Samarqand va Shahrisabzda qoʻshin yigʻdi va shimolga koʻchib oʻtdi. Temur qoʻshini Toʻxtamishning avangardini kutib oldi va uni Sirdaryo ortiga tashladi, ammo qor boʻroni keyingi janglarni imkonsiz qildi.

1389-yil bahorida Temur avval Xurosondagi qoʻzgʻolonni bostirishga, soʻngra Sharqiy jatlarni orqaga qaytarishga majbur boʻldi, ular Hizr-Xoja boshchiligida Toʻxtamishga yordam berishga harakat qildilar. Keyin Shahrisabz yaqinidagi vodiyda Temurning tugʻilgan joyida qurultoy yigʻildi; mavjud boʻlgan barcha qoʻshinlarni yigʻish toʻgʻrisida buyruq berildi. Toʻxtamishning harbiy isteʼdodlarini hurmat qilgan Temur aniq harakat qilishga qaror qildi va ikki yuz ming kishilik qoʻshinni jalb qilishni xohladi. 1390-yil oxiriga kelib armiya yigʻilib, shimolga koʻchirildi va Toshkentda qishlashdi.

Vaziyatni tahlil qilgandan soʻng, Temur profilaktik zarba berishga qaror qildi. Temur armiyasi 1391 yil yanvar oyida, eng sovuq vaqtda yurish qildi. Vaqtni tejash uchun Toʻxtamish elchilarni yubordi, ammo Temur muzokaralardan bosh tortdi. Uning qoʻshini yasa va Tabrandan oʻtib, och dashtdan oʻtib, aprel oyiga qadar Sarisu daryosidan oʻtib, ulytau togʻlariga etib bordi, u yerda Temur обелиск «в назидание потомкам»[en]. Biroq Toʻxtamish armiyasi jangdan qochib qutuldi va Temurda oziq-ovqat tugadi. Keyin 3-may kuni Temur butun armiyasi ishtirokida katta ovni uyushtirdi. Bu yerda Temur askarlari moʻgʻullar [oydinlashtirish] deb atagan elkalarni topdilar Xandgayva dasht aholisi bulan. Keyin fathchi oʻz tumenlarini koʻrib chiqishni tashkil qildi: Xudaydad, Shayx Temur, Umarshayx, Mahmudxon sultoni, Sulaymonshoh beka, Mirzo Muhammad Sulton Bahodir, Miran shoh Bahodir, Muhammad Sulton shoh, Amir Hoji Sayf ad-din, Amir Jahon Shoh Jaku va boshqa beklar.

12-may kuni Temur armiyasi Tobolga yetib bordi va iyun oyiga qadar Yaik daryosini koʻrdi. Yoʻlboshchilar uning odamlarini pistirmaga olib kelishidan qoʻrqib, Temur oddiy fordlardan foydalanmaslikka qaror qildi, lekin unchalik qulay boʻlmagan joylarda suzib oʻtishni buyurdi. Bir hafta oʻtgach, uning qoʻshini samara daryosining qirgʻoqlariga etib keldi, u yerda skautlar dushman yaqin atrofda ekanligi haqida xabar berishdi. Biroq, oltin Oʻrda „kuygan er“ taktikasini qoʻllagan holda shimolga chekindi; armiyani boqish uchun Temur yana ovni uyushtirishi kerak edi. Natijada Toʻxtamish jangni qabul qildi va 18-iyun kuni Itil yaqinidagi Kondurche daryosida jang boʻlib oʻtdi. Ushbu jangda oltin Oʻrda butunlay magʻlubiyatga uchradi, ammo Toʻxtamish qochishga muvaffaq boʻldi. Tamerlan armiyasi Volgani majburlamadi va Yaik orqali qaytish safariga koʻchib oʻtdi va ikki oydan keyin Otrarga etib keldi.

Xon Toʻxtamishning Qirol Yagayloga yorligʻi shu davrga tegishli boʻlib, u Temurga qarshi kurash tafsilotlarini aytib berdi[2].

1394-yilda Temur Toʻxtamish yana qoʻshin toʻplaganini va Misr sultoni Barquq bilan unga qarshi ittifoq tuzganini bildi. Oltin Oʻrda qipchoqlari Gruziya orqali janubga quyildi va yana Temur imperiyasining chegaralarini vayron qila boshladi. Ularga qarshi qoʻshin yuborildi, ammo Oʻrda shimolga chekinib, dashtlarga tarqaldi. Temur Toʻxtamishni bir marta va umuman yoʻq qilish kerak deb qaror qildi.

1395-yil bahorida Temur Kaspiy dengizi yaqinida oʻz qoʻshinini koʻzdan kechirdi. Yazdi xabar berishicha, Temurning chap qanotining avangardi Elburs togʻlari etagida, oʻng qanoti esa Kaspiy dengizi boʻyida turgan. Kaspiyni aylanib chiqib, Temur avval gʻarbga, soʻngra keng yoyda shimolga burildi. Armiya Derbent dovonidan oʻtib, Gruziyani kesib oʻtdi va Toʻxtamishning ittifoqchisi simsim davlati boʻlgan Buyuk Checheniston hududiga kirdi. Bu yerda togʻli hududda Toʻxtamish Temurni koʻp oylik zerikarli taʼqibga majburlay olmadi va 1395 yil 15-aprelda Terek daryosi boʻyida ikki qoʻshin birlashdi. Keyingi jangda Oltin Oʻrda armiyasi yoʻq qilindi va mamlakat himoyasiz boʻlib chiqdi. Toʻxtamish yana tiklanmasligi uchun Temur qoʻshini shimolga Itil qirgʻoqlariga bordi va Toʻxtamishni bulgar oʻrmonlariga haydab yubordi. Keyin Tamerlan armiyasi gʻarbga Dneprga koʻchib oʻtdi, keyin shimolga koʻtarilib, Yeletsni vayron qildi va keyin donga tushdi, u yerdan Kavkaz orqali oʻz vataniga qaytdi.

Ombor va tana vayron qilinganidan soʻng, Ipak yoʻlining Shimoliy filiali Toʻxtamishga daromad keltirishni toʻxtatib, oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Karvonlar Temur hududi orqali Janubiy yoʻnalishda harakat qilishdi va ilgari Toʻxtamishga kelgan boylik endi Temur xazinasiga joylashdi. Toʻxtamish vayron boʻlgan va qashshoq mamlakatda qoldi va tez orada taxtini yoʻqotdi. 1405-yil yanvarda Temur Toʻxtamishning Otraradagi elchisini qabul qildi va unga Oltin Oʻrda taxtini qaytarib berishga vaʼda berdi, ammo oʻsha yilning fevral oyida Temur vafot etdi[3].
Terek daryosi boʻyidagi jang (1395-yil, 15—17-aprel) — Amir Temur va Dashti Qipchoq hukmdori Toʻxtamishxon qoʻshinlari oʻrtasida Shimoliy Kavkazdagi Terek daryosi boʻyida, Noʻgʻay dashtida sodir boʻlgan jang.

Amir Temur 200 ming atrofidagi qoʻshinini 7 qoʻlga boʻlib, janggohga joylashtirgan. Markazda asosiy qoʻl, uning oldida bosh hiravul (manglay), ortida esa chigʻdavul (avangard) turgan. Qoʻshinning oʻng va soʻl qanotlari qunbullar bilan mustahkamlangan. Taktik jihatdan bu harbiy koʻshilmalar mustaqil harakat qilgan va faqat oliy bosh qoʻmondonga boʻysungan. Sohibqiron qoʻllayotgan jangovar tartib usulining ustun tomonlarini 1391-yilgi jang paytida payqab olgan Toʻxtamishxon ham oʻz armiyasini jang maydonida xuddi raqibidek joylashtirgan.

15-aprel chorshanba kuni qaramaqarshi tomon qoʻshinlari (taxminan 450—500 ming) jangovar bayroq va tugʻlarini kutarib, takbir nidosini aytib bir-biriga yuzlanadi. Jang muqaddimasi Kuncha oʻgʻlon, Bek Yorliq oʻgʻlon, Oqtau, Dovud soʻfi va Udurqu qoʻmondonligidagi Toʻxtamishxon qismlarining Sohibqiron qoʻshini juvangʻariga qattiq hujumi bilan boshlangan. Soʻl qanotning qoʻqqisdan berilgan zarba oqibatida ogʻir ahvolga tushib qolganligini koʻrgan Amir Temur markaziy qoʻldagi 27 sara qismdan koʻmak ajratadi. Yordamga oʻz vaqtida yetib kelgan askarlar dushman shiddatini qaytarib, qarshi hujumga oʻtadi va gʻanimni qochishga majbur etadi. Qochayotganlarni taʼqib qilishga berilib ketgan anchagina suvoriylar janggoxdan uzoqlashib ketadi. Temuriy jangchilarning yoʻl qoʻygan taktik ehtiyotsizligi natijasida vujudga kelgan qulay vaziyatdan foydalangan Toʻxtamishxon oʻz askariy saflarini qayta tartibga solib, taʼqibchilarga zoʻr beradi va ularni toʻzitib yuboradi. Kutilmaganda Sohibqiron qoʻl ostida turgan qismlar dushman iskanjasiga tushib, Amir Temurning hayoti xavf ostida qoladi.

Sharafuddin Ali Yazdiyning tasvirlashicha, Sohibqironga birinchi boʻlib koʻmakka yetib kelgan amir Shayx Nuriddin rahbarligidagi otliqlar zudlik bilan otdan tushib, yopirilib kelayotgan xon askarlarini yoylardan tinmay otilayotgan oʻqlar bilan toʻxtatadi. Muhammad Ozod, Alishox. va Toʻkal bavurchi kabi beklar aravalarni bir-biriga bogʻlab fob yasaydilar. Sohibqiron shu aravalar, ular ustiga qoʻyilgan tura (qalqon) va chapar (chetan) panohida boʻladi. Aylana mudofaada qolgan Sohibqironga Allohdod, Jaku, Husayn Malik qavchin boshliq boʻlimlar yordamga keladi. Ammo, Toʻxtamishxon qoʻshinining hamlasi borgan sari kuchayadi. Asosiy qoʻldan koʻmakka tashlangan Muhammad Sulton Mirzo hamda Ustaybek qoʻmondonligidagi qismlarning jangga kirishi, amir Jahonshoh va amir Hoji Sayfuddin qoʻl ostidagi jangchilarning pistirmadan turib Dashti Qipchoq armiyasi soʻl qoʻliga kuchli zarba berishi vaziyatning maʼlum darajada oʻnglanishiga sabab boʻladi.

Jangning 2 kuni yana Toʻxtamishxon qoʻshinining hujumi bilan boshlanadi. Xon Isabiy va Baxshi Hoji qismlaridan iborat juvangʻarini muhorabaga tashlaydi. Sohibqironning hirovuli (avangard)ni uloqtirishga erishgan bu qoʻshin qanoti Amir Temur barangʻarida jang qilayotgan amir Hoji Sayfuddin tumanini qurshab oladi va tarqatib yuboradi. Bir qancha askarlarning toʻzgʻib ketishiga qaramay Xoji Sayfuddin qolgan safdoshlari bilan qarshilik koʻrsatishni davom ettiradi. Oʻz qismdoshlarining matonat bilan kurashayotganini koʻrgan askarlar ortga qaytib, ular qatoriga qoʻshiladi. Qiyin ahvodda qrlgan bu tumanga Jahonshoh bahodir, Temur Xoja Oqboʻgʻa va Rustam mirzolar madadga keladi. Kechgacha davom etgan jang hech bir tomonning ustunligisiz toʻxtaydi.

Jangning soʻnggi kuni tagʻin Dashti Qipchoq qoʻshinining shiddatli hujumi bilan boshlanadi. Toʻxtamishxon otliq va piyodani safga tizib, markaz va qanotlarni qoʻshimcha kuchlar bilan mustahkamlab, tashabbusni oʻz qoʻliga olish ilinjida jasur va sara askarlarini jangga kiritadi. Ayni vaqtda xonning ishonchli sarkardalaridan biri Yagʻliboy ham juvangʻar bilan jangga tashlanadi. Amir Temur ushbu dushman juvangʻarining ancha zaiflashib qolganligini bilgan holda asosiy zarbani unga qaratadi. Natijada, Sohibqiron jangchilarining kuchli hujumlariga bardosh berolmay parokanda boʻlgan xon askarlari qochishga tushadi. Yagʻliboy qismlari Usmon bahodir boshchiligidagi barangʻar tomonidan yakson etilib, uloqtirib tashlanadi. Yagʻliboy Usmon baxrdir bilan kechgan yakkamayakka olishuvda halok boʻladi. Nihoyat, Sohibqiron butun jang maydoni boʻylab hal qiluvchi hujumga oʻtadi. 3 kun davom etgan shafqatsiz olishuv tufayli tinkasi qurigan Dashti Qipchoq armiyasi qarshilikni bas qiladi va uzilkesil magʻlubiyatga uchraydi. Toʻxtamishxon janggohni xos qoʻriqchilari panohida tashlab qochishga muvaffaq boʻladi. Amir Temurning ushbu dahshatli toʻqnashuv vaqtida oʻta tang vaziyatga tushib, undan faqat bor isteʼdod, gʻayrat hamda kuchni ishga solib sharaf bilan chiqib ketishi uning Toʻxtamishxondek qudratli harbiy kuchga ega boʻlgan, salohiyatli sarkardadan ustun kelganligini koʻrsatadi.