Amyoba dizenteriyasi, paragemolitik, nag vibrionlar tibbiyot amaliyotidagi ahamiyati va biologik diagnostikasi

Amyoba dizenteriyasi, paragemolitik, NAG vibrionlar tibbiyot amaliyotidagi ahamiyati va biologik diagnostikasi

Dizenteriya amyobasi (Entamoeba histolytica) — amyobalar turkumiga mansub bir hujayrali parazit hayvon. Rus olimi F. A. Lesh 1875 y. kashf etgan. Koʻp hollarda amyoba sistasi odam yoʻgʻon ichagidagi axlatda koʻpayadi, lekin ichak epiteliysiga ziyon yetkazmaydi. Bunday hollarda odam dizenteriya bilan ogʻrimasdan amyoba sistasini tashuvchi hisoblanadi. Bu amyobaning ichak boʻshligʻida yashaydigan shakli boʻlib, uz. 20 mkm ga yetadi. D. a.ning soxta oyoklari boshqa amyobalarnikiga nisbatan ancha kalta va yoʻgʻon; yadrosi yumaloq; endoplazmasida yutilgan bir necha bakteriya boʻlishi mumkin. Ichak boʻshligʻida D. a. qobiqqa oʻralib, sharsimon sistaga aylanadi. Yetilgan sistaning yadrosi 4 ta; yetilmaganlarida 1—2 yoki 3 ta boʻladi. Sistalar axlat bilan tashqi muhitga chiqadi; u yerdan oziq-ovqat yoki qaynatilmagan suv bilan yana odam ichagiga oʻtadi, rivojlanib metatsista (8 ta yosh amyobali) holatini oʻtib, ichak boʻshligʻida yashaydigan shaklini hosil qiladi.

Ayrim hollarda ichak boʻshligʻidan uning epiteliysi hujayralariga kirib koʻpayib, yara hosil qiladi (amyobiaz). D. a.ning toʻqimada yashaydigan bu shaklining kattaligi 25 mkm ga yetadi; uning sitoplazmasida hech qanday kiritmalar boʻlmaydi. Ichak yarasidan chiqadigan shilimshiq, yiring va qon axlat bilan aralashib ketadi. Bunday xrllarda ichak boʻshligʻidagi yaradan chiqqan amyobalar yiriklashib eritrotsitlarni yutadigan boʻlib qoladi, amyobaning eritrofag , yaʼni katta vegetativ shakli paydo boʻladi. Eritrofag axlat bilan tashqi muhitga chiqqanida 15—20 min.dan soʻng nobud boʻladi. Amyobiazning oʻtkir davri susayganda eritrofag kichrayib, ichak boʻshligʻida yashaydigan shaklga, soʻngra sistaga aylanadi. Sistali axlat kasallik yuqadigan manba hisoblanadi. Sistalar suvda va nam tuprokda bir oy va undan koʻproq tirik qoladi. D. a. bilan zararlangan odam ichagidan bir kecha-kunduzda tashqi muhitga 300 mln., baʼzi 600 mln.gacha sista chiqishi mumkin.

Vabo vibrioni, asosan, ikkita: temperaturaga chidamli somatik О va temperaturaga chidamsiz, xivchin H-antigenlarga ega. O-antigen turga va tiplarga spetsifikdir. H-antigeni Vibrio urug'idagi vibrionlarga umumiy. Vabo vibrioni O-guruhchalarga boiingan boiib, u hozircha 60 tani tashkil etadi. V.cholerae va V.eltor biov^arlari 0-1 guruhchaga kiradi. Bu guruhga o‘z navbatida uch xil O-antigendan (A,B,C) tashkil topgan. Ularni bir-biri bilan birlashtirilganda uchta serovar: Ogava (AB), Inaba (AC) va Gikoshima (ABC) hosil boiadi.Keyingi vaqtda bemorlar, vibrion tashib yuruvchilar va tashqi muhitdan vabo qo‘zg‘atuvchilarga qarshi olingan immunzardoblar bilan ag^lutinatsiya bermaydigan (NAG) vibrionlar ajratib olina boshlandi, ularning kelib chiqishi toiiq o'rganilgan emas. Olimlar odam organizmida va tashqi muhitda sodir boiadigan vibrionlardagi nasliy o'zgarishlar (mutatsiya, konyugatsiya) natijasida o‘zgargan variantlar paydo boiadi, deyishadi. Bunda у variantlar NAG (O-zardob bilan agglutinatsiya bermaydigan) vibrionlar deb atalib, ular morfologiyasi, о ‘sishi va biokimyoviy xususiyatlari bilan vatwo vibrioniga ko‘p jihatdan o'xshash.

NAG vibrionlar butun dunyoda mavjud, jumladan O'zbekistonda ham dengiz, daryo, ko‘l, anhor va koimak suvlarda, u yerda yashaydigan gidrabiontlar (chig‘anoqlar, baliq, qisqichbaqa, baqa) uy hayvonlari va qushlardan ham ajratib olinadi. Ular o'tkir ichak kasalliklari epidemiyasi vaqtida, klinik belgilari vaboga o'xshash, enterokolit, gastroenterit, gastroenterokolit kasalliklarini qo'zg'atadi.NAG vibrionlar ma’lum sharoitlarda o'z holatiga qaytib maxsus zardob bilan agglutinatsiya berish xususiyatiga ega bo'lishi va haqiqiy vabo qo'zg‘atuvchilariga aylanishi mumkin.

Laboratoriya tashxisi. Laboratoriya tashxisini qo'yish uchun bemor najasidan bir tomchi olib buyum oynasiga qo'yiladi, ustidan yopqich oyna bostiriladi va bo'yalmagan holda mikroskop ostida ko'rlladi. Agar tekshiriluvchi materialda amyoba topilsa, uni haqiqatdan E.liistolytica ekanligini tasdiqlash lozim. Buning uchun topilgan amyobami saprofit E.coli bilan solishtirib ko'riladi. Mikroskop ostida sistalar va glikogen donachalarini aniqlash kerak bo'lsa, u holda najasga kuchli Lyugrol eritmasi qo'shib tekshiriladi.Patogen amyobalami shikastlangan to'qimalardan kesmalar tayyorlab, ulami metilen ko'ki, safronin, gematoksilin, eozin, temirli gematoksilinlar bilan (Xayderxayn bo'yicha) bo'yab, gistologik usullar yordamida topish mumkin.

Tekshiriluvchi material maxsus oziq muhitga ekiladd va undan kulturani ajratib olib identifikatsiya qilinadi. Agar amyoba najasdan topilmasa va u amyobiazning ichakdan tashqaridagi shal

Og‘iz orqali kirgan amyoba sistasidan yo‘g‘on ichakda to‘rt yadroli amycfcba chiqib, ichak limfa bezlarida ко‘pay a boshlaydi va proteolitik ferment (nekretoksin) ajratadi. Natijada ichak shilliq qavati yuzasida mayda abssesslar paydo boiadi. Keyinchalik ular bir-biri bilan qo'shilib, yiriklashadi va ichakning music ul qavatigacha yetib boradi. Abssesslar yorilib undagi yiring ichakning boshcqa qismiga tushadi va chuqur yaralar hosil qiladi. Amyobalar ichak qon tomirlariga ham o'tadi. Bundan tashqari, ular vena qon tomiri orqali jigarga yetib borib, u yerda abssess paydo boiishiga olib keladi.A myobiazo'tkir va surunkali shaklda kechib, yo‘g‘on ichakni, asosan, ko'richak vasigmasimon ichakni yalligiantiradi. Bemorlar najasi malina rangi«la, qon aralash bo'Iadi.

К asallikdan turli asoratlar qolishi, ya’ni jigar abssessi va nekrozi, ayrim holla*-da o'pka va miyada ham abssesslar paydo bo'lishi mumkin.A myobiaz patogenezida bakteriyalarning ayrim turlari muhim rol o'ynaydi, masalan: streptokokklar, E.histolytica bilan birgalikda kasallikning og'ir shakli kelib chiqishiga sabab bo'Iadi.A myobiazdan o'lim 3-5% ni tashkil etadi. Organizmning reaktivligi kuchl i bo'lsa, E.histolytica ichakda kommensal holda yashayveradi. Ammo qulay- sharoit paydo boiganda kasallikni keltirib chiqaradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1) Mikrobiologiya Virusologiya immunologiya kitobi. 2)Ziyonet.uz 3)kitob.uz