Ana tilim — ar namısım Jobası

Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı.
«Til millettiń ruwxıy ǵáziynesi»
Ana tilim-sen basqada ayırmam,
Sen turǵanda men de ádewir shayırman
Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman
I.Yusupov.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye,— dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.
Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tilide qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı.
Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tiliniń jazba turi de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgeshelikerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń aymaqların qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti.
Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tilinin barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jaziwi retinde uyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publitsistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqali iske asatugin ádebiyatlardıń tiline aytiladi.
Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın qaǵıydaların jazıw hám sóylewde duris hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın ta‛miyinleydi. (Qaraqalpaq haqqında sóz)
Tildiń jámiyettegi xızmeti oǵada ullı. Ol adamlar arasındaǵı qarım-qatnas quralı xızmetin atqaradı. Til — jámiyetlik turmısta eń áhmiyetli xızmetlerdi iske asıradı. Ol hárqanday óndiriste shólkemlestiriwshi, jámáát bolıp islewshi adamlardıń pikir alısıwınıń, tájiriybe almasıwınıń qatnas quralı. Demek, til hám jámiyet bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı, sebebi tilsiz jámiyet te, jámiyetsiz til de bolmaydı. Tilsiz jámiyetlik óndiristi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw múmkin emes. Til jámiyetlik qubılıs degende, ol bir jámiyetlik dáwirdiń yáki basqıshtıń ǵana qatnas quralı dep qaralmaydı. Ol barlıq jámiyetlik basqıshlar ushın teńdey xızmet atqaradı. Sonlıqtan da, ol belgili jámiyetlik qatlamnıń dóretpesi emes, al gúllán jamááttiń, xalıqtıń dóretpesi retinde xızmet etedi. Til qatnas quralı xızmetin atqarıw menen birge, adamnıń oylawı, sanası menen de tıǵız baylanıslı. Hárbir millet til arqalı dúnyanı tanıwdı qabıllaydı, qorshaǵan ortalıqtı milliy kóz benen kóredi. Ózin qorshaǵan ortalıq adamnıń oyı, pikiri til arqalı bildiriledi. Usı til arqalı biziń sanamızda tayar bolǵan pikirimiz sırtqa shıǵadı, ekinshi adamǵa, jámáátke jetkeriledi. Sonlıqtan da, til — oydıń sırtqı kórinisi, oydı sırtqa shıǵarıwshı qural retinde xızmet atqaradı. Bul jaǵı da tildiń qatnas qurallıq xızmetin atqaradı. Demek, til, birinshiden, jámiyettegi adamlar arasındaǵı qarımqatnas jasaw, bir-biri menen túsinisiw hám óz ara pikir alısıwshı qural bolıp tabılsa, ekinshiden, adam sanasındaǵı oydı, pikirdi ámeliy jaqtan júzege shıǵarıwshı qural bolıp esaplanadı. Bul jaǵınan til eki túrli xızmetti — kommunikativlik hám ekspressivlik xızmetlerdi atqaradı. Til arqalı adamlar arasındaǵı qarım-qatnasınıń iske asıwı onıń kommunikativlik xızmeti dep ataladı. Al, adamlar ózleriniń oyı, pikirin sózlerdiń, sóz dizbekleriniń hám gáplerdiń járdemi arqalı tıńlawshıǵa dál, túsinikli, tıyanaqlı etip jetkeredi. Bul tildiń ekspressivlik xızmeti bolıp tabıladı. Bulardıń ekewi de bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı. Til arqalı qarım-qatnas jasaw tek ápiwayı jay sózlerdiń yamasa gáplerdiń jıyıntıǵı arqalı bildirilip qoymay, tildiń ekspressivlik qurallarınan da keń paydalanıladı. Sonday-aq, qaraqalpaq tili qaraqalpaq xalqınıń qarım-qatnas quralı sıpatında xızmet atqarıwı menen birge, ol biziń hárqanday oyımızdı da júzege shıǵarıwdıń tiykarǵı quralı bolıp xızmet atqaradı. Qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmeti sońǵı dáwirlerde birqansha keńeydi. Qaraqalpaq xalqı óz ana tilinde siyasiy-jámiyetlik islerdi alıp baratuǵın boldı, ana tilinde nızamlar shıǵarıladı, májilisler ótkeriledi, gazeta-jurnallarda járiyalanıp, radioesittiriwleri, telekórsetiwler alıp barılmaqta. Mákemelerde, ilim hám bilimlendiriw tarawlarında, ádebiyat hám kórkem ónerde ana tilimizdiń múmkinshiliklerinen keń túrde paydalanıladı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń kórkem ádebiyat, publicistikalıq, ilimiy hám rásmiy is qaǵazlarınıń stilleri keń rawajlandı.
TILDIŃ PAYDA BOLÍWÍ HÁM RAWAJLANÍWÍ
Til de tariyxıy rawajlanıwshı qubılıs. Ol adamzat jámiyetiniń payda bolıwı menen payda boladı, sol jámiyet penen birge ómir súredi hám rawajlanadı. Tildiń payda bolıwı sananıń payda bolıwı menen, rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı. Til adamlardıń bir-biri menen qatnas jasaw mútájligi nátiyjesinde payda bolǵan. Haqıyqatında da, sananıń payda bolıwı menen birge, adamnıń miynet etiw uqıplılıǵı da payda boladı. Adamlardıń haywanlardan bólinip shıǵıwınıń deregi de sananıń sapalı miynet etiwiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Sananıń payda bolıwı, rawajlanıwı nátiyjesinde adamlar jámlesip júriwdiń, miynet etiwdiń paydalı ekenin bile baslaǵan. Olardıń jámlesiwi, jámáát bolıp jasawı, óz ara bir-birin túsiniw zárúrligi nátiyjesinde til payda boladı. Jámiyettiń rawajlanıw basqıshında ruw, qáwim, xalıq hám millet tilleri payda boldı. Birneshe ruwlardıń birigip, bir qáwimge aylanıwı nátiyjesinde ruw tilleri qáwim tiline aylanǵan. Al, qáwimlerden xalıq payda bolǵan. Qáwimlerdiń belgili bir xalıq bolıp birlesiwi nátiyjesinde ulıwma xalıqlıq til ósip jetilisken. Xalıqlardan milletler payda bolǵan. Milletlerdiń payda bolıwı, qáliplesiwi menen birge millet tilleri payda boladı, millet tilleri qáliplesiwi ushın xalıqtıń mámleketlik dúzimi bolıwı talap etiledi. Qaraqalpaq milliy tili 1924-jılı Qaraqalpaq avtonomiyalı ovlastı dúziliwi menen qáliplese basladı. Milletlerdiń jámiyetlik turmısındaǵı ózgerisler millet tilleriniń rawajlanıwına múmkinshilik berdi. Millet tilleri tariyxıy rawajlanıwshı qubılıs retinde úlken ózgerislerge iye boldı. Jańa jámiyetlik turmıstaǵı ózgerisler tildiń leksikalıq quramınıń bayıwına keń múmkinshilikler tuwdırdı. Tildiń leksikası burın bolmaǵan elektr, samolyot, aeroport, kosmodrom, traktor, kombayn, ekskavator, fermer, televizor, radio, kolledj, akademiyalıq licey, bakalavr, magistr, tema, tekst, stil, test t.b. sıyaqlı jańa sózler menen tolıqtırıldı. Sonday-aq, tilimizde burınnan qollanılıp júrgen geypara sózlerdiń qollanılıw órisi júdá tar bolsa, al házir olardıń mánisi hám qollanılıwı burınǵıǵa qaraǵanda ádewir keńeydi, jańa sóz dizbeklerin payda etti. Mısalı: qúdiretli watan, qúdiretli texnika, awıl xojalıǵı, xalıq xojalıǵı, suw xojalıǵı, toǵay xojalıǵı, xojalıq esabı, bay xojalıq, diyqan adam, qaharman diyqan, hákim, hákimiyat t.b. Tildiń rawajlanıwı menen qatar onıń fonetika hám grammatikalıq qurılısında da ózgerisler, rawajlanıwlar boldı. Rus tili leksikasınan sózlerdiń kóplep ózlesiwi túpkilikli qaraqalpaq sózlerinde burın qollanılmaytuǵın sesler hám qaraqalpaq ádebiy tiliniń fonetikalıq sisteması hám orfografiyası orın aldı. Mısalı: vagon, ferma, fabrika, fermer, dizayner t.b. Sonday-aq, tildiń sóz jasalıw, morfologiya hám sintaksis tarawlarında da ózgerisler, rawajlanıwlar orın aldı.