Analitik kimyo laboratoriyasida ishlash texnikasi

2.1 Analitik kimyo laboratoriyasida qizdirish va cho’ktirish reaksiyalarini bajarish texnikasi
Analitik kimyo laboratoriyalarida suyuqlik namunalarini tayyorlash uchun ba'zi qizdirish va cho'ktirish reaksiyalaridan foydalaniladi. Ushbu reaktsiyalar namunaning xususiyatlarini o'zgartirishi yoki maqsadli komponentlarni ajratishi mumkin. Shuningdek, analitik kimyoning ayrim usullari, xususan, gravimetriya va titrlash ham qizdirish va choʻktirish reaksiyalariga tayanadi. Qizdirish va cho'ktirish reaksiyalari:
1. Kislota-asos reaksiyalari: Kislotalar vodorod ionlarini (H+) beradigan birikmalar, asoslar esa vodorod ionlarini o'zlashtiradigan birikmalardir. Kislota-asos reaktsiyalari namunani tayyorlashda namunaning pH qiymatini o'zgartirish yoki ma'lum komponentlarni kislotalash yoki asoslash orqali qo'llaniladi.
2. Oksidlanishning qaytarilish reaktsiyalari: Oksidlanish birikmadagi kislorodning ko'payishi yoki vodorodning yo'qolishi, qaytarilish esa kislorodning yo'qolishi yoki birikmadagi vodorodning ko'payishi. Oksidlanishni kamaytirish reaktsiyalari ba'zi komponentlarni parchalash yoki namunaning kimyoviy xususiyatlarini o'zgartirish uchun ishlatiladi.
3. Cho'kma reaktsiyalari: Ba'zi namunalarda komponentlarni cho'ktirish kerak. Ushbu reaktsiyalar namunaning ba'zi tarkibiy qismlarini ba'zi kimyoviy qo'shimchalar yordamida cho'ktirish uchun ishlatiladi.
4. Filtrlash reaktsiyalari: Ba'zi namunalar, ayniqsa suyuqlik namunalari filtrlanishi kerak. Filtrlash reaktsiyalari namunaning xususiyatlarini o'zgartirmaydi, lekin namunani filtrlashda yordam beradi. Ko‘pchilik reaksiyalarni o‘tkazishda eritmalarni qizdirish talabqilinadi. Kichikroq probirkalardagi eritmalar suv hammomida qizdiriladi. Suv hammomi o‘rnida hajmi taxminan 200 ml boigan, 4-5 ta probirka o‘rnatishga moijallangan, teshikli qopqoq bilan jihozlangan, issiqlikka chidamli shisha stakandan ham foydalanish mumkin. Ayrim hollarda probirkadagi eritmalarni gaz gorelkasining past alangasida qizdirish mumkin; ammo bunda suyuqlikning sachrashidan ehtiyot bolish kerak. Probirka maxsus ushlagich yordamida ushlanadi. Suyuqliklarni bug’latishda qum hammomidan foydalanish yanada qulay. Agar erituvchi bug‘latilganda ajralgan qoldiqni yana qizdirish talab qilinsa, chinni kosacha maxsus tutqich bilan ushlanib, shtativga o‘rnatiladi va gaz gorelkasining rangsiz alangasida qizdiriladi.
Cho‘ktirish reaksiyalari, odatda, maxsus sentrifuga probirkalarida o‘tkaziladi. Buning uchun sentrifuga probirkasiga tekshiriladigan eritmadan bir necha tomchi solinib, unga bir necha tomchi reagent qo‘shiladi va aralashtiriladi. Ionlami ajratish vaqtida toia cho‘kishni tekshirish zarur. To’la cho‘kishni tekshirish uchun cho‘kma ustidagi tiniq eritmaga reagentdan tomiziladi. Agar tomchi tushgan joyda loyqalanish (cho‘kma) hosil boimasa, demak, to ia cho‘kishga erishilgan hisoblanadi. Aks holda cho‘ktirish davom ettiriladi. Cho‘kmani eritmadan ajratish uchun sentrifuganing qarama-qarshi tomonlaridagi patronlariga bir xil hajmli eritmalari boigan probirkalar o‘matiladi.
Agar bitta probirkadagi cho‘kmani eritmadan ajratish talab qilinsa,
sentrifuganing ikkinchi tomonidagi qarama-qarshi patronga tekshiriladigan eritmali probirkadagi eritmaga teng hajmda suv solingan probirka o‘matiladi. Shunday qilinmasdan sentrifuga aylantirilsa, kuchli tebranish tufayli sentrifuganing o‘qi qiyshayadi va u ishdan chiqishi Ko‘pchilik reaksiyalarni o‘tkazishda eritmalarni qizdirish talab qilinadi. Kichikroq probirkalardagi eritmalar suv hammomida qizdiriladi. Suv hammomi o‘rnida hajmi taxminan 200 ml boigan, 4-5 ta probirka o‘rnatishga moijallangan, teshikli qopqoq bilan jihozlangan, issiqlikka chidamli shisha stakandan ham foydalanish mumkin. Ayrim hollarda probirkadagi eritmalarni gaz gorelkasining past alangasida qizdirish mumkin; ammo bunda suyuqlikning sachrashidan ehtiyot boiish kerak. Probirka maxsus ushlagich yordamida ushlanadi. Suyuqliklarni bugiatishda qum hammomidan foydalanish yanada qulay. Agar erituvchi bug‘latilganda ajralgan qoldiqni yana qizdirish talab qilinsa, chinni kosacha maxsus tutqich bilan ushlanib, shtativga o‘rnatiladi va gaz gorelkasining rangsiz alangasida qizdiriladi.
Cho ‘ktirish reaksiyalari, odatda, maxsus sentrifuga probirkalarida o‘tkaziladi. Buning uchun sentrifuga probirkasiga tekshiriladigan eritmadan bir necha tomchi solinib, unga bir necha tomchi reagent qo‘shiladi va aralashtiriladi. Ionlami ajratish vaqtida toifa cho‘kishni tekshirish zarur. Toifa cho‘kishni tekshirish uchun cho‘kma ustidagi tiniq eritmaga reagentdan tomiziladi. Agar tomchi tushgan joyda loyqalanish (cho‘kma) hosil boimasa, demak, to ia cho‘kishga erishilgan hisoblanadi. Aks holda cho‘ktirish davom ettiriladi. Cho‘kmani eritmadan ajratish uchun sentrifuganing qarama-qarshi tomonlaridagi patronlariga bir xil hajmli eritmalari boigan probirkalar o‘matiladi. Agar bitta probirkadagi cho‘kmani eritmadan ajratish talab qilinsa, sentrifuganing ikkinchi tomonidagi qarama-qarshi patronga tekshiriladigan eritmali probirkadagi eritmaga teng hajmda suv solingan probirka o‘matiladi. Shunday qilinmasdan sentrifuga aylantirilsa, kuchli tebranish tufayli sentrifuganing o‘qi qiyshayadi va u ishdan chiqishi mumkin.
Cho'ktirish reaksiyalari kimyoviy moddalar orasidagi ta'rif tuzilgan holatlardir, qanday qilib bir moddaning qonunlardagi joriy holatidan alohida xossalari va kimyoviy reaksiyalar oʻzgarishi sababli, boshqa moddalar bilan jadal reaksiya kiritilishi yoki qonuniy holatga qaytarilishi bilan tuziladi. Bunday reaksiyalar tashqi sharoitlarda xususan harorat, bosim va noyoblik darajasi oʻzgarishi kabi asosiy sabablar orqali sodir boʻladi. Masalan, harorat oʻzgarishi qanday qilib bir moddarning xususiyatlari va molekulyar fazasi bilan bogʻliq, va harorat oʻzgarishi moddarning kimyoviy xossalari va reaksiyalariga taʼsir qilishi mumkin.
Cho'ktirish reaksiyalari bir nechta turdagi bo'lishi mumkin, masalan, kimyoviy tuzlashuv, oksidlash, reduksiyalash, oksidatsiya, tarkibiy o'zgarishlar kabi. Bu reaksiyalar odatda kimyoviy moddalar orasida bir moddani boshqa bir moddaga aylantirish orqali sodir boʻladi.
Cho'ktirish reaksiyalari laboratoriyalarda va amaliyotda juda muhim ahamiyatga ega. Bunday reaksiyalarga yordam berish yordamida bir nechta kimyoviy moddalar tayyorlanadi va koʻpayishi mumkin, masalan, yangi kimyoviy moddalar va dori-darmonlar. Shuningdek, choʻktirish reaksiyalari organik sintez, metallurgiya va qurilish sohalari kabi turli sohalarda ham oʻz oʻrnini topgan.