Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

2.1 Bilish nazariyasi va iqtisodiy tahlil.


Bilish - falsafa fanining fundamental uslubiy bo‘limi bo‘lib, u obyektiv borliqni inson ongida aks etishining o‘rganilishini o‘rgatadi. Awalo, mazkur nazariyada bilishning obyekti va subyekti tushunchasi aniqlanadi. Birinchi tushuncha mazmunini bevosita obyektiv xatti-harakat, amaliyot, insonning moddiy faoliyati, ya’ni jamiyat rivojlanishining asosini tashkil etuvchi shaxslar tashkil etadi. Ikkinchi tushuncha esa insonning o‘zi, jamiyat, insoniyat ya’ni bilish obyektiga ijodiy yondashuvchi shaxslami bildiradi. Bilish obyekti va subyektining dialektik birligi uning ishonchliligini va haqqoniyligini ta’minlaydi. Amaliyot va uning seziluvchi predmetlari - moddiy buyumlashgan, ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik mazmundagi tomonlari bilishning obyekti hisoblanadi. Zamonaviy fanlaming usul va uslublarini umumlashtirib aytish mumkinki, bilish jarayonida quyidagi vositalardan keng foydalaniladi: analiz va sintez, eksprement, modellashtirish. Ta’kidlash kerakki, bulaming barchasini asoslaydigan hamda amalga oshiradigan shaxslardir, ya’ni mutaxassislardir. Ular mohiyatiga ko‘ra barcha holatlami yuqori darajada analiz-sintez etadigan insonning fikrlash qobiliyatidir. Fikrlash, ijodiy jarayon sifatida tushuncha, hukm, xulosalami o‘z ichiga oladi. Obyektiv reallik: hodisalar, buyumlar, munosabatlar, ko‘rsatkichlar o‘z shakli va mazmuniga hamda xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi, guruhlarga ajratiladi hamda fikrlash vositasida muayyan tushunchani hosil qiladi. Hukm orqali nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi. 6 Aytilganlardan ma’lum bo‘lmoqdaki, bilish nazariyasi orqali o‘rganilayotgan borliqni muayyan obyekti to‘g‘risida ishonchli va haqqoniy ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Barcha tarmoq fanlarning uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi iqtisodiy tahlilning ham mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab beradi. Iqtisodiy tahlil - amaliy fandir. Agar u bilish nazariyasiga tayanib rivojlansa, msonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy samaradorlik oshadi. Bu esa fanning amaliy hayotda o‘z o‘mini topganidan dalolat beradi. “Tahlil” so‘zi grekcha “analysis” so‘zining o‘zbek tilidagi tatjimasi bo‘lib, u “bo‘laman” yoki “ajrataman” degan ma’noni bildiradi. Demak, tahlil deganda, tor ma’noda butunni qismlarga (unsurlarga) ajratish, bo‘laklarga bo‘lish yo‘li bilan uning tarkibiy qisimini o‘rganish tushiniladi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, real voqelikda yuz berayotgan hodisa va jarayonlami o‘rganishda faqat tahlilning o‘zi yetarli bo‘lmaydi. Inson tafakkuriga mos keluvchi boshqa usullardan foydalanishga ham juda ko‘p hollarda katta zarurat tug‘iladi. Ushbu ma’noda tahlilga juda yaqin keluvchi “sintez” usuli bo‘lib, uning yordamida o‘rganilayotgan to‘plamning ayrim birliklari orasidagi aloqalar va o‘zoro bog‘liqliklar aniqlanadi. “Sintez” atamasi grekcha “syntezis” so‘zidan olingan bo‘lib, “birlashtiraman”, “qo‘shaman” degan ma’noni bildiradi. Hozirgi zamon dialektikasi, sintez va tahlilga real voqelikda yuz berayotgan hodisa va jarayonlami o‘rganishning ilmiy metodlari sifatida qaraydi. Faqat tahlil va sintez birgalikdagina hodisalami har tomonlama dialektik bog‘liqlikda ilmiy o‘rganish imkonini beradi. Analiz va sintez (tahlil va umumlashtirish) kategoriyasi ham iqtisodiy tahlilning metodologik asoslaridan biri hisoblanadi. Tahlil deganda bir butun yaxlit predmetni alohida boTaklarga bo'lib o‘rganish tusliuniladi. Umumlashtirish (sintez) esa o'rganilayotgan obyekt to‘g‘risida yaxlit xulosaga kelish uchun foydalaniladi. Unda obyektning barcha bo‘laklari bo‘yicha qilingan xulosa umumlashtiriladi. 7 0 ‘rganilayotgan obyekt yoki iqtisodiy jarayon haqida yaxlit va aniq xulosaga kelish uchun u tahlil qilinadi va barcha xulosalar umumlashtiriladi. Tahlil bor joyda umumlashtirish, umumlashtirish uchun esa tahlil qilish lozim. Shu tufayli ushbu kategoriyalar birbiri bilan uzviy bog‘liqlikda qaraladi. Ammo shuni e’tirof etish lozimki, tahlilning turi juda ko‘p. U tabiatda, jamiyatda va inson tafakkurida sodir bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganadi. Biz o‘rganadigan tahlil iqtisodiy tahlilning faqat mikroiqtisod darajasiga mansub xolos. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tahlil, tahlillar tizimida muhim o‘rin egallaydi. Tahlil bilan umumlashtirish o‘rtasidagi bog‘liqlikning iqtisodiy tahlilga tegishli qismini quyidagicha ifoda etish mumkin: Tahlil (analiz) Umumlashtirish (sintez) Hisobot yilining natijasi choraklari, oylari bo‘yjcha o ‘rganiladi Hisobot yilining umumiy natijasi bo‘yicha o ‘rganiladi Korxona faoliyati alohida bo‘linmalari bo‘yicha o ‘r&3niiadi Korxonaning umumiy natijasi bo'yicha o‘rganiladi Real voqelikda - tabiat va jamiyatda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarni tahlilsiz o‘rganib bo‘lmaydi. Eslab ko‘ring-a, Sizga yoshlik chog‘ingizda ota-onalaringiz muruwatini burab qo‘ysa harakatlanuvchi o‘yinchoq mashina yoki yotqizib - turg‘izsangiz tovush chiqarib “yig‘laydigan qo‘g‘irchoq” sovg‘a qilganlarida, albatta Siz uni nima harakatga keltirayotganligini yoki nima yordamida tovush chiqariiay0tganligini bilmoqchi bo‘lib uni pachoqlab “bo‘laklarga bo‘lib”, “qismlarga- ajratib” ko‘rgansiz. Ko'rinib turibdiki, insonning analitik qobiliyati uning aqlini tanigan dastlabki kunlardanoq boshlanar va bunda u hodisa va jarayonlarni o‘rganishda qo‘llaydigan dastlabki usullardan biri ham tahlil bo‘lar ekan. Tahlilning vujudga kelishining tarixiy chegaralarini tavsiflashib “Yong‘oqni boiishni o‘ziyoq - tahlilning boshlanishidir” deb aytishadi. Shunday qilib, tahlil deganda, keng ma’noda butunni tarkibiy qismlarga ajratish va ulami barcha o‘zaro aloqalari hamda bogliqliklarini o‘rganishga asoslangan atrof muhitdagi hodisa va prcdmetlami bilish usuli tushiniladi. Ma’lumki, tahlil tushinchasi juda keng ma’noga ega bo‘lib, u turli soha va yo‘nalishlarda qo‘llanadi. Fan va amaliyotda tahlilni juda ko‘p turlarini uchratish mumkin: kimyoviy, fizik, matematik, statistik, iqtisodiy va h.k. Ular albatta bir-biridan o‘rganayotgan obyektlari, maqsadlari va o‘rganish uslublari bilan farq qiladi. Yuqoridagi fikrlarga tayanadigan bo‘lsak, iqtisodiy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy tamoyillariga asoslanadi. Ular quyidagilardan iborat: -doimo harakat; -o‘zaro aloqa va o‘zaro bog‘liqlik; -sabab-oqibat; -koordinatsiya va subkoordinatsiya; -qarama-qarshilik; -miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishi; -inkomi-inkor va boshqalar. Tahlilning xususiyati, zaruriyligi va qimmatli tomoni, u voqeahodisalami dinamikasini o‘rganadi. Bu jarayonda mazkur fan tadqiq qilish mumkin bo‘lgan obyektiv reallik; predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga ko‘ra boshqalar bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan holda, doimo harakatda, o‘zgarishda deb o‘rganiladi. Iqtisodiy hodisalarni bir-birlariga bogTiqligini, o‘zaro harakatlarini, alohida yuzaga chiqishini va boshqa tomonlarini o‘rganmasdan turib, ulaming tuzilishi, harakat qonunlari, xususiyatlarini o‘rganib bo‘lmaydi. Bu esa muayyan iqtisodiy obyektni muhim belgilarga ko‘ra bo‘laklarga bo‘lib, so‘ngra ulami umumiyligini ta’minlovchi jihatlarini tahlil yordamida aniqlab tegishli xulosalar olishda hamda ulardan amaliyotda foydalanishda juda muhimdir. Inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi turli voqealar kuzatilib ulaming natijalari to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi ya’ni faktlar to‘planadi. MaTumki fanda voqealar bevosita o‘zi tahlil etilmaydi, balki ular qayd etilgan faktlar bo‘yicha o‘rganiladi. 9 Emperik bilishlar bo‘yicha qayd etilgan faktlar fanga kiradi, qayta ishlanadi va saqlanadi. Lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar bir butun voqea yoki predmetni o‘rganish uchun yetarli hisoblanmaydi. Buning uchun o‘rganilayotgan obyekt muayyan belgilar bo‘yicha guruhlar va yoki bo‘laklarga ajratilishi zarur. Bulardan ma’lum bo'lmoqdaki aniq obyekt to‘g‘risida ilmiy faktlar to‘plash, ulami tahlil qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shu xulosaga keUsh mumkinki tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalami o‘rganish usuli bo‘lib yuzaga chiqadi. Bir butun obyektni fikran bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tahlilda o‘ta ahamiyatli tadqiqot usuli bo‘lib hisoblanadi. Mazkur usul o‘rganilayotgan hodisani ichki mohiyatini ochishda va uni turli omillarga bog‘liqligini aniqlashda juda muhimdir. Bunday fikrlashda falsafaning abstrakt usul-uslublaridan keng foydalaniladi. Tahlilda bir butun hodisa yoki predmet bo‘laklarga bo‘linib, uning har bir alohida tomonlari o‘rganiladi. Lekin, bu bilan o‘rganilayotgan obyektni to‘la ma’noda tavsiflab bo‘lmaydi. Buning uchun, obyektni o‘rganilayotgan tomonlarini umumlashtirib, umumiy jihatlami xosil qilish kerak. Mazkur masala sintez usuli bilan amalga oshiriladi. Ta’kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o‘rganilib ilmiy xulosalar chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi. Mazkur tartib obyektning dialektik birligini ta’minlaydi. Bu bilan tadqiq etilayotgan predmet yoki hodisalaming dialektik birligini har tomonlama bilish mumkin. Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o‘tish induksiya va deduksiya metodlari yordamida amalga oshiriladi. Induksiya - alohida faktlar bilimidan umum bilimlarga (ya’ni qonunlar yoki boshqa amaliy va zaruriy aloqalami aks ettiradigan) o'tish usulidir. Deduksiya - fikrlami umumiylikdan xususiylikka tatbiq etish usulidir. Bunda, umumiy tasnifdagi qonunlar, bog‘likliklar xususiy tasnifga o‘tkaziladi. Induksiya va deduksiya kategoriyalari iqtisodiy tahlilning muhim metodologik asoslari sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu kategoriyalar iqtisodiy tahlilning ketma-ketligini ta’minlaydi. 10 Masalan, induksiya deganda o‘rganilayotgan obyektning xususiylikdan umumiylikka qarab o‘rganilishi tushuniladi. Bunga misol qilib mehnat unumdorligi tahlilini olish mumkin. Unga vaqt nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, uni bir soatlik mehnat unumdoligi, bir kunlik, o‘n kunlik, bir oylik, bir choraklik, yarim yillik, to‘qqiz oylik, bir yillik mehnat unumdorlign darajasigacha umumlashtirish mumkin. Yoki aynan ushbu ko‘rsatkichni makon nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak, oldin bir kishining mehnat unumdorligi, bir bo‘linmaning, mehnat unumdorligi va butun mehnat jamoasining umumiy mehnat unumdorligi darajasigacha o‘rganish mumkin. Deduksiya metodida tahlil qilinayotgan obyekt umumiylikdan xususiylik sari, ya’ni umumiy ko‘rsatknchlardan xususiy (kichik) ko‘rsatkichlarga qarab o‘rganish tushuniladi. Bu usulga misol qilib birlashmada foyda rejasining bajarilishini olish mumkin. Ushbu ko‘rsatkich oldin butun birlashma bo‘yicha o‘rganiladi, so‘ngra uning alohida korxonalari (firmalari) bo‘yicha, ularning alohida bo‘linmalari bo‘yicha ketma-ketlikda o‘rganilib, umumiy natijaga qaysi bo‘g‘in va bo‘linmalaming ijobiy yoki salbiy ta’sir qilinganligi to‘g‘risida xulosa qilinadi. Induksiya va deduksiya usullarining bir-biri va amaliyot bilan bog‘liqligini quyidagi chizmada ifodalash mumkin: Induksiya Deduksiya Xususiylikdan umumiylik sari o‘rganish Umumiylikdan xususiy sari o‘rganish Makon va zamon kategoriyalari ham iqtisodiy tahahlilning muhim metodologik asoslaridan biridir. Zero, barcha iqtisodiy jarayonlar makonda (xo‘jalik yurituvchi subyektda) ma’lum bir zamon doirasida (vaqt mobaynida) sodir bo'ladi. Shu tufayli zamonning o‘tishi bilan makondagi natija o‘zgaradi va uning teskarisi, ya’ni makonning o‘zgarishi bilan zamon o‘tgandan keyin natnja boshqacha bo‘lishi mumkin. Masalan, makonga korxonalami, ish joylarini, firma kabi xo‘jalik yurituvchi subyektlami misol keltirish mumkin. Bular и tahlilning obyekti. Zamon deganda esa ulaming ma’lum bir hisobot davri tushuniladi. Makonda sodir bo‘lgan jarayonlar ma’lum bir hisobot davri (zamon) o‘tgach jamlanadi va umumlashtiriladi. Bu ham shu hisobot davrini tahlil qilish uchun ma’lumot manbai bo‘lib hisoblanadi. Makon va zamon o‘rtasidagi hamda ulaming amaliyot bilan bog‘liqligini quyidagicha ifodalash mumkin: MAKON ZAMON Korxona, firma kabi xo‘jalik yurituvchi subyektlar Hisobot davri (oy, chorak, yarim yillik va yillik) Sabab va oqibat kategoriyasi ham bevosita iqtisodiy tahlilning metodologik asosi sifatida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy tahlilda natija va omillar tushunchasi mavjud. Iqtisodiy faoliyat natijasini ifoda etgan birorta ko‘rsatkich natija ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Buni falsafiy jihatdan qaraydigan bo‘lsak - oqibatdir. Ammo shu oqibat o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi. Uning zamirida bir qancha sabablar bor. Bu sabablami iqtisodiy tahlilda omillar deb qaraladi. Masalan, ishlab chiqarilgan maxsulot hajmi (oqibat) bir qancha omillarga, ya’ni xodimlar soni, ulaming malakasi, mehnat unumdorligi, qo‘llanilayotgan texnologik jarayon, xom ashyoning o‘z vaqtida sifatli ta’minoti kabi omillarga (sabablarga) bog'liq. Iqtisodiy tahlilda natija o‘zgarishiga omillar ta’siri aniq malumotlar asosida aniqlanadi. Demak, sababning oqibatga ta’siri o‘rganiladi. Bular o‘rtasidagi bog‘liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: SABAB OQIBAT OMILLAR NATIJA Xodimlar soni, mehnat unimdorligi vah.k Mahsulot hajmi Sabab oqibatga olib kelganidek, omillar tasiri ham biror natijaga olib keladi. (Ijobiy sabab yaxshi oqibat, ijobiy omil yuqori natijaga olib kelganidek, salbiy sabab yomon oqibatga, omillaming salbiy ta’siri natijaning pasayishiga olib keladi. Shakl va mazmun kategoriyasi ham bevosita iqtisodiyotga, xususan, iqtisodiy tahlilga aloqador. Shaklning o‘zgarishi mazmun o'zgarishiga, mazmunning o‘zgarishi shakl o‘zgarishiga olib kcladi. Iqtisodiyotda ushbu bog‘liqlik juda yorqin namoyon ho'ladi. Masalan, ayollar sumkasining shakli chiroylik va chidamlik bo‘lishi uchun unga qimmatbaho materiallar, turli lic/aklar ishlatiladi. Natijada uning mazmuni chidamliligi, narxining nisbatan qiimatligi bilan o‘zgaradi. Yoki oddiy material o'rniga sifatli material ishlatib uning mazmunini boyitish kerak bo‘lsa, albatta shakli ham o‘zgaradi. Shu jihatdan iqtisodiy tahlilda shakl va mazmun bir-biriga u/viy dialektik aloqada bo‘lganligi bilan ham metodologik asos sifatida qo‘llaniladi. Masalan, biror birlashma tarkibida korxonalar soni uning shaklini tashkil qilsa, ulaming nima bilan shug‘ullanishi, qanday, texnologiya ishlatilishi, qanaqa kadrlar bilan ta’minlanganligi kabi jihatlar uning mazmunini tashkil qiladi. Bular o‘rtasidagi bogliqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: Shakl Mazmun Mahsulot turi Uning sifati, tarkibi va h.k Miqdor va sifat kategoriyasi, ham iqtisodiy tahlilda, ayniqsa iqtisodiy jarayonlar natijasini ko‘rsatkichlarda ifodalashda keng qo‘llaniladi. Ko‘rsatkichlar mazmuni bo'yicha miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga bo‘linadi. Masalan, korxonada band bo‘lgan xodimlar soni miqdor ko‘rsatkichi bo‘lsa, ulaming mehnat unumdorhgi sifat ko‘rsatkichidir. Korxonaning foydasi muhim natijaviy ko‘rsatkich. Ammo u iqtisodiy mazmuni jihatidan miqdor ko‘rsatkichi bo‘lsa, rentabellik darajasi uning sifat ko‘rsatkichidir. Yana boshqa bir misol. Jamoa xo‘jahgining bir yilda yetishtirgan paxtasi 50,0 ming tonnani tashkil qildi. Bu miqdor ko‘rsatkich. Uning 60 foizi birinchi nav, 20 foizi ikkinchi, 15 foizi uchinchi va 5 foizi to‘rtinchi navga topshirildi. Bular paxtaning sifat ko'rsatkichlari. Yoki yana shu paxtadan sof tolaning chiqish miqdori 35 foizni tashkil qiladi. Bu ham uning sifat ko‘rsatkichlariga misol bo‘ladi. Ular o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagicha ifodalanishi mumkin: Miqdor Sifat Foyda Rentabellik Paxta hajmi Tolaning chiqishi Ushbu bobda iqtisodiy tahlilning ayrim metodologik asoslariga to‘xtaldik. Falsafiy kategoriyalar hayot inikosi. Iqtisodiy jarayonlar esa ijtimoiy hayotning bir bo‘lagidir. Shu tufayli iqtisodiy jarayonlami o‘rganishga bag‘ishlangan iqtisodiy tahlil shu falsafiy katetoriyalarga asoslanadi. Mazkur usullar yordamida iqtisodiy hodisalami ham xususiy, ham umumiy jihatlari o‘rganilib, tegishli xulosalar olinib, amaliyotga tatbiq etiladi. Yuqorida ко‘rib chiqilgan bilishning elementlari, usullari (dialektika, analiz, sintez, induksiya va deduksiya) iqtisodiy-tahlil fanida ham iqtisodiy voqea va jarayonlaming o'rganishni asosini tashkil etadi. Iqtisodiy tahlil aytib o‘tilgan umumiy usullar va xususiy jihatlar bilan birgalikda alohida fan sifatida yuzaga chiqib, korxonalami tadqiq qilish tizimiga ega bo‘ladi.