Andijon mashinasozlik instituti «avtomatika va elektrotexnika» fakulteti «mashinasozlik ishlab chiqarishini avtomatlashtirish»

 

 

SUYUQLIKLI BOSIM O‘LCHASH ASBOBLARI  

Suyuqlikli  bosim  o‘lchash  asboblarning  ishlash 

prinsipi  o‗lchanayotgan  bosimning  suyuqlik  ustunining 

gidrostatik  bosimi  bilan  muvozanatlashishiga  asoslangan. 

Asboblar  turli  ish  suyuqliklari,  ko‗pincha  simob, 

transformator moyi, suv va spirt bilan to‗ldiriladi.  

Asboblarda  tutash  idishlar  prinsipi  qo‗llanadi. 

Ularda  ish  suyuqligi  sathlari  ular  ustidagi  bosim  teng 

bo‗lganda  mos  tushadi,  bosim  teng  bo‗lmaganda  esa, 

suyuqlik sathi shunday xolatni egallaydiki, bir

 

2.2 – rasm. 

Ikki naychali  manometr idishdagi  ortiqcha  bosim  boshqa 

idishdagi 

suyuqlikning 

ortiqcha 

ustunining 

gidrostatik 

bosim 

bilan 

muvozanatlashtiriladi.  Ko‗pgina  suyuqlikli  manometrlar  ish  suyuqligining 

ko‗rinadigan sathiga ega. O‗sha sath bo‗yicha ko‗rsatishlarni bevosita yozib olish 

mumkin. Shunday suyuqlikli asboblar guruhi borki, ularda ish suyuqligining sathi 

bevosita  ko‗rinib  turmaydi.  Sathning  o‗zgarishi  qalqovichning  siljishiga  yoki 

boshqa  qurilma  tasniflarining  o‗zgarishiga  olib  keladi.  Bu  tasniflar  yo  raqamli 

qurilmalar  yordamida  o‗lchanayotgan  kattalikning  bevosita  ko‗rsatishini,  yoki 

uning qiymatini o‗zgartirish va masofaga uzatishni ta'minlaydi.  

Suyuqlikli asboblarning ba'zi turlarini ko‗rib chiqamiz.  

Ikki  naychali  manometr.  Bosim,  siyraklanish  va  bosimlar  ayirmasini 

(farqini) o‗lchash uchun sathi ko‗rinadigan ikki naychali U-simon manometrlardan, 

vakuummetrlardan  va  difmanometrlardan  foydalaniladi.  Bunday  manometrning 

prinsipial  sxemasi  3.1-rasmda  tasvirlangan.  Ikki  tik  tutash  naycha  1  va  2  metall 

yoki yog‗och asos 3 ga mahkamlangan bo‗lib, unga shkala 4 o‗rnatilgan.  

Agar  naychaning  ochiq  qismidagi  suyuqlik  ustunining  gidrostatik  bosimi 

ikkinchi  qismidagi  bosim  bilan  mos  kelsa,  asbobda  suyuqlik  ustuni  balandliklari 

bir hil holatda bo‗ladi. Shunga asoslanib, quyidagi ifodani yozish mumkin:  

R

mut

·S=P

atm

·S+H·S·g(ρ-ρ

1

)      (2.1)  

Bu yerda, R

mut

 – o‗lchanayotgan bosim, Pa;  

R

atm

 – atmosfera bosimi, Pa;  

S -  naycha kesimining yuzi, m

2  

N – suyuqlik sathining (ustun uzunligining) farqi, m;  

ρ – suyuqlikning zichligi, kg/m

3

;                                                           

ρ

1

–monometrdagi suyuqlik ustidagi muhitning zichligi, kg/m

3

;                 g – 

tezlanish kuchi, m/s

2

.  

Demak,  

R

mut

=P

atm

+H·g(ρ-ρ

1

),                (2.2)  

R

ort

=R

mut

  –  P

atm

  =  H·g(ρ-ρ

1

).        (2.3) 

Agar manometrdagi suyuqlik ustida gaz bo‗lsa, uholda:  

R

ort

 = R

mut

 - P

atm

 = H·g·ρ.         (2.4)  

Suyuqlik  ustuni  balandligini  topish  uchun  ikki  marta  ustun  balandliklarini 

hisoblab  chiqish  (bir  tirsakdagi  kamayishini,  ikkinchisida  esa,  ko‗payishini)  va 

ularning qiymatini qo‗shish lozim, ya'ni 

H=h

1

+h

2

                                     (2.5)  

Bosimlar  farqini  (o‗zgarishini)  o‗lchashda  suyuqlikli  differensial  ikki 

naychali  manometrning  bir  tirsagiga  (musbat)  kata  bosim,  ikkinchi  tirsagiga  esa 

(manfiy) kichik bosim beriladi. Musbat va manfiy tirsaklardagi suyuqlik sathining 

farqi o‗lchanayotgan bosimlar farqiga mutanosib (∆R):  

∆P=P

1

-P

2

=H·g(ρ-ρ

1

).      ....    (2.6)  

Manometrlarda  ish  suyuqligi  kapillyar  kuchlarning  ta'siridan  xalos  bo‗lish 

uchun  ichki  diametri  8...10  mm  bo‗lgan  shisha  naychalardan  foydalaniladi.  Agar 

ish suyuqligi sifatida spirt olinsa, naychalarning diametrini kamaytirish mumkin.  

Ikki  naychali  manometrlardagi  xatoliklar  manbai  mahalliy  erkin  tushish 

tezlanishi  g  ning  hisobiy  qiymatidan  chetga  chiqishi,  ish  suyuqligi  va 

o‗lchanayotgan  muhitning  zichligi  ρ  xam  ρ

1

,  h

1 

va  h

2 

balandliklarni  o‗lchashdagi 

xatolardan iborat. Ularning ko‗rsatish xatosi 20° S haroratda 2 mm dan oshmaydi. 

Ular  noagressiv  suyuqlik  va  gazlarning  ortiqcha  bosimi  va  siyraklanishini  0...10 

kPa  chegaralarda  o‗lchash  uchun  mo‗ljallangan.  Mazkur  asboblardan  bosimlar 

farqini o‗lchashda difmanometr sifatida foydalanish mumkin.  

Tuzilishiga  qarab  naychali  suyuqlikli  asboblarning  bir  naychali  (kosali), 

og‗ma naychali va boshqa turlari mavjud. Bu asboblar ikki naychali asbobning bir 

turi bo‗lib, ikkinchi naycha o‗rniga kengidish (kosa) ishlatiladi.  

Suyuqlikli  asboblar  laboratoriya  va  ishlab  chiqarish  tajribasida  keng 

qo‗llanadi.  Ularning  kamchiliklari  —  ko‗rsatishlarni  masofaga  uzatish  mumkin 

emasligi, o‗lchash chegaralarining kichikligi, ko‗rsatishlarning yaqqol emasligi va 

mexanik mustahkam emasligidan iborat.  

Texnik  o‗lchashlarda  kombinatsiyalashgan  suyuqlikli-mexanik  asboblar 

qo‗llanadi.  Ular  yuqorida  ko‗rilgan  asboblardan  farqli  o‗laroq  ish  suyuqligining 

ko‗rinadigan sathiga ega emas. Ularga qalqovichli, qo‗ng‗iroqli va halqali asboblar 

kiradi.  

Qalqovichli  difmanometrlar.  Qalqovichli  difmanometlarning  ishlash 

prinsip  akosali  manometrlarnikiga  o‗xshash,  ammo  ularda  bosimni  o‗lchashda 

kosadagi  suyuqlik  sathi  balandligining  o‗zgarishi  natijasida  qalqovichning 

siljishidan  foydalaniladi.  Uzatish  qurilmasi  yordamida  qalqovichning  siljishi 

strelkaga  uzatiladi.  Bular,  ko‗pincha,  bosimning  o‗zgarishini  o‗lchash  uchun 

ishlatiladi.  

3. 

2- rasmda qalqovichli difmanometr sxemasi ko‗rsatilgan. Katta bosim 

beriladigan  idish  musbat, kichik  bosim  beriladigan  idish  manfiy  deyiladi. Musbat 

idishga  P

1

>R

2 

bosim  berilganda  undagi  suyuqlik  sathi  h

2 

ga  pasayib,  manfiy 

idishdagi  sath  h

1 

ga  ko‗tariladi.  R

1

  –  R

2 

bosimlar  ayirmasi  suyuqlik  ustuning  h 

uzunligi orqali muvozanatlashadi:  

 

2.3 rasm. Qalqovichli difmanometr sxemasi 

 

h=h

1

+h

2

   ........           (2.7)  

Bosimlar farqining muvozanat sharti quyidagi tenglama orkali ifodalanadi:  

P

1

-P

2

=∆P=h·g(ρ-ρ

1

) ....         (2.8)  

bu yerda, ∆R — bosimlar farqi, Pa;  

ρ — difmanometr ichidagi suyuqlikning zichligi, kg/m

3

.  

Silindr  shaklidagi  idishlar  uchun  bu  shart  quyidagi  tenglama  orqali 

ifodalanadi:  

S

1

·h

1

=S

2

·h

2

                         (2.9)  

bu  yerda,  S

1

  —  manfiy  idish  kesimining  yuzasi,  m

2

;  S

2

  —  musbat  idish 

kesimining yuzasi, m

2

; yoki 

 

π⋅d 

2 

π⋅D 

2 

 

h

1 

⋅

 = h

2 

⋅

        (2.10)  

 

4 

4 

bu yerda, d va D—manfiy va musbat idishlarning diametri, m. (3. 14) tenglamadan 

D 2 h

1 

= h

2 

d

2

     (2.11)  

 

 

 

Р

 

1

 

Р

 

2

 

Р

 

=

 

2

 

1

 

Р

 

Р

 

1

 

Р

 

2

 

Р

 

1

 

2

 

>

 

Р

 

h

 

h

 

1

 

h

 

2

 

 

 (3. 15) tenglamani (3. 11) ga qo‗ysak, quyidagiga ega bo‗lamiz:  

 

h = h

2 

⎜

⎜

⎝1+ ⎛  D 

2 

⎞/

d 

2 ⎟

⎟⎠

                    (2.12)  

(3. 16) ni (3. 12) gaqo‗yamiz   ⎛ 

D 

2 

⎞ 

p

1 

−P

2 

= ∆P = h

2 

⎜

⎜

⎝1+ 

d 

2 

⎠⎟

⎟⋅g ⋅(ρ−ρ

1 

)      (2.13)  

D 2 

Ma'lum asbob uchun (1 +  

2 

) va g(ρ -ρ

1

) kattaliklar doimiy bo‗lgani uchun 

d 

Ularni K va K

1

orkali ifodalasak:  

P

1

-P

2

=∆P=K·K

1

·h

2

                                     (2.14)  

Shunday  qilib,  difmanometr  idishlaridagi  bosimlar  farqi  qalqovichning 

siljishi  bilan  ta'riflanadi.  Agar  musbat  idishning  hajmi  o‗zgarmas  bo‗lib,  manfiy 

idishning diametri va uzunligi o‗zgartirilsa, bosimlar farqini o‗lchash chegaralarini 

o‗zgartirish  mumkin.  (2.6)  va  (2.7)  tenglamalarni  birgalikda  yechib,  manfiy 

idishning diametrini topamiz, ya'ni: d = D

                                            (2.15)  

(2.15) tenglamadan D, h va h

2

larning berilgan qiymatlarida manfiy idishning 

kerakli diametri aniqlanadi.  

Qalqovichli  difmanometrlarning  turli  maqsadlarga  mo‗ljallangan  xillari 

chiqariladi. Simob bilan to‗ldirilgan difmanometrlar uchun bosim farqini o‗lchash 

chegarasi 6,3 dan 25 MPagacha, ortiqcha bosimni o‗lchash chegarasi esa 4 dan 40 

MPa  gacha.  Moy  bilan  to‗ldirilgan  difmanometrlar  uchun  bosim  farqini  o‗lchash 

chegarasi  40  Pa  dan 4  kPa  gacha,  statik  ortiqcha  bosimni  o‗lchash  chegarasi  esa 

0,25  MPa  gacha.  Texnik  difmanometrlar  1  va  1,5  aniqlik  sinfida  chiqariladi. 

Qalqovich  siljishi  bosimning  maksimal  farqida  difmanometrning  barcha  turlari 

uchun 30,5 mmga teng.  

Ko‗rsatishlarni  50  m  dan  ortiq  masofaga  uzatish  zarur  bo‗lgan  hollarda 

elektr va pnevmatik o‗zgartkichli masofaga uzatuvchi difmanometrlar qo‗llanadi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Texnologik jarayonni 

avtomatlashtirishning 

umumiy sxemasi 

tavsifi 

 

 

 

 

 

 

 

 

List  

5 

Diplom loyihasi 

Bajardi 

Jamoldinova N 

Raxbar  

Turg’unova N 

Taqrizchi 

 

 

 

 

 

Tunuka (profnastil) 

mahsulotlariga shakl berish 

jarayonini avtomatlashtirish 

Adab  

Listlar 

 

 TJICHAB 053-12  

ка 

Kaf.mudiri 

Sabirov U 

Massa 

Masshtab 

AndMI 

 

1:1 

Metalltserepicha/profnastil  materiallariga  shakl  berish/bukish  qurilmasi 

quyidagicha  xarakteristikalarga  ega.  ―Monterey‖  MChJda  metallacherepitsa  va 

profnastil  ishlab  chiqarishda,  ikkita  shakl  beruvchi  va  bukuvchi  liniyalardan 

foydalaniladi.  Bu  ikkala  qurilma    Saransk  shaxrida  «Stankostroitel»  OAJda  ishlab 

chiqarilgan.  

Metallcherepitsa tayyorlash liniyasiga 9ta qurilma kiradi (3.1. rasm) [15]. 

 

 

  

3.1. rasm. Metallcherepitsa tayyorlashda shakl berish liniyasi 

1  –  profilbukuvchi  stan;  2  –  metallcherepitsaga  shakl  berish  va  kesish 

qurilmasi; 3 – ko‗ndalang kesish qurilmasi; 4 – rolgang (konveyer); 5 – chuvamani 

(rulon) yechish qurilmasi; 6 – kiritish stoli; 7 – qabul qilish stoli; 8 – kuzatish roligi; 

9 – shatmpni moylash qurilmasi. 

Metallcherepitsa  tayyorlash  jarayoni  quyidagi  tartibda  kechadi:  rux  bilan 

qoplangan  po‗lat  ruloni  olinadi  va  chuvamani  yechish  qurilmasi  5  ga  o‗rnatiladi 

(uning  valiga  po‗lat  list  ruloni  kiydiriladi  va  ishlov  berish  joyigacha  ushlab  olib 

boriladi); rux bilan qoplangan po‗lat list chuvamani yechish qurilmasidan 4 rolgang 

va  6  kiritish  stoli  orqali  profilbukish  stani  1  ga  uzatiladi,  u  yerda  list  profillanadi 

(gofrlanadi  ya'ni  bukib  shakl  beriladi);  so‗ngra  9  moylash  qurilmasi  yordamida 

shtamp  moylanib,  olidindan  profillangan  ya'ni  bukilgan  listga  ko‗ndalang 

pog‗onalar  shakli  beriladi  xamda  kerakli  o‗lchamda  2  metallcherepitsa  kesish 

qurilmasi  (gilotina-qaychi)  yordamida  kesiladi,  7  qabul  qilish  stoli  tayyor  listlarni 

to‗plash  va  ularni  keyingi  qadoqlash  xamda  skladga  jo‗natish  ishlarini  amalga 

oshirilishi uchun xizmat qiladi; 8 kuzatish roligi uzatish lentasiga tekizib o‗rnatilgan 

bo‗lib  maxsulot  uzunligini  o‗lchash  uchun  xizmat  qiladi,  3  ko‗ndalang  kesish 

qurilmasi buyurtmaning oxirgi listini rulondan kesib olish uchun xizmat qiladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2. rasm. Texnologik jarayon struktura sxemasi 

 

3.3. rasm. Liniyaning ko‘rinishi 

 

Mazkur liniya xarakteristikasi quyidagi 3.1-jadvalda keltirilgan. 

 

Ruh bilan 

qoplangan 

po‘lat rulon 

Chuvamani 

yechish 

qurilmasi 

 

Rolgang 

Kiritish 

stoli 

Bukish 

jarayoni 

Stamp 

(bukish 

stanogi) 

Kesish 

stanogi 

Qabul qilish, 

to‘lash va skladga 

jo‘natish qurilmasi 

3.1-jadval. Qurilmaning texnik xarakteristikasi  

Texnik xarakteristika: 

 

"Supermonterrey" 

"Kaskad" 

1.  Po‗lat  rulon  zagatovkasining  boshlang‗ich 

kengligi, mm 

1250 

2. Material qaliligi, mm 

0,55-0,7 

3. Metallcherepitsa foydalanish kengligi, mm 

1100 

1050 

4. Metallcherepitsa kengligi, mm 

1000-12000 

5. Uzatish qadami, mm 

350 

300 

6. ko‗ndalang gofralar balandligi, mm 

14(21)±1 

20±1 

7. Chuvama yechish barabanining diametri, mm 

600 

8. Rulonning maksimal og‗irligi, kg 

10000 

9. O‗rnatilgan quvvat, kVt 

32,2 

10. Siqilgan xavo bosimi, Mpa 

0,5 

11. O‗tkazishning eng yuqori tezligi, m/min 

4,2 

12. Kesish aniqligi: 

±1 mm 

13. Xizmat ko‗rsatuvchi personal, odam soni. 

2-3 

14. Liniyaning gabarit o‗lchami, mm 

~23310x3100x1800 

15. Liniya ishlashining temperaturaviy sharti, °C  +5...+40 

16. Massasi, kg 

~27000 

 

Texnologik jarayon funksional sxemasi tavsifi 

Profnastil ishlab chiqarish liniyasiga 8ta qurilma kiradi (3.4 - rasm) [15]. 

1  –  maxsus  metall  yoyish  chigiri;  2  –  kesish  uchun  qaychilarni  o‗rnatish;  3  – 

ko‗ndalang  kesish  qurilmasi;  4  -  rolgang  (konveyer);  5  –  o‗rama  listni  yechish 

uskunasi; 6 – ilmoq o‗lchagichi; 7 – kiritish stoli; 8 – qabul qiluvchi arava.  

 

 

 

 

3.4. rasm. Profnastil tayyorlash uchun shakl berish/bukish liniyasi funksional 

sxemasi: 

Profnastil tayyorlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: rux bilan qoplangan 

po‗lat  o‗ram  olinib  o‗rama  listni  yechish  uskunasiga  o‗rnatiladi  (uning  valiga  list 

o‗rami kiydiriladi va ishlov berish joyiga ushlab olib boriladi); rux bilan qoplangan 

po‗lat  list  4  rolgang  va  7  kiritish  stoli  orqali  maxsus  metal  yoyish  chigiri  1  ga 

uzatiladi va o‗sha yerda gofrlanadi yani shakl berildai; so‗ngra profnastilni kerakli 

o‗lchamda  2  gilotina  (qaychi)  yordamida  kesib  olinadi;  8  qabul  qilish  aravachasi 

tayyor  listlarni  to‗plash  uchun  xizmat  qiladi  va  o‗sha  yerda  listlar  qadoqlanadi 

xamda  skladga  jo‗natiladi;  ilmoq  o‗lchagichi  6  chiziq  xolatini  o‗lchash  uchun 

mo‗ljallangan;  ko‗ndalang  kesish  qurilmasi  3  chigir  oldiga  o‗rnatilib  oxirgi  listni 

kesib olish uchun xizmat qiladi, natijada rulonni almashtirish oson kechadi. 

 

3.5. rasm. Bukish jarayoni ko‘rinishi 

Mazkur liniya xarakteristikasi qo‗yidagi 3 jadvalda keltirilgan. 

3 jadval. Qurilmaning texnik xarakteristikasi  

Texnik xarakteristikalar 

1. Rulon po‗lat zagatovkasining maksimal kengligi, mm 

1250 

2. Material qalinligi, mm 

0,6-0,9 

3. Kesiladigan profillarning uzunligi, mm 

1000-12000 

4. Kesiladigan listlarning uzunligi, mm 

1000-3000 

5. O‗rovchi baraban diametri, mm 

600 

6. Rulonning eng katta og‗irligi, kg 

10000 

7. Maksimal o‗tkazish tezligi, m/min 

20 

9. O‗rnatilgan quvvat, Kvt 

24 

10. Kesma aniqligi: 

±1 mm 

11.Siqilgan xavo bosimi, MPa 

0,5 

12. Xizmat ko‗rsatuvchi personal, odam. 

1-2 

13. Gabarit o‗lchamlari, mm: 

 

uzunligi 

* 

kengligi 

3600 

balandligi 

2200 

14. Og‗irligi (profillovchi (shakl beruvchi) instrumentsiz), kg 

12000-28200 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

Texnologik jarayon 

prinsipial sxemasi 

tavsifi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

List  

5 

Diplom loyihasi 

Bajardi 

Jamoldinova N 

Raxbar  

Turg’unova N 

Taqrizchi 

 

 

 

 

 

Tunuka (profnastil) 

mahsulotlariga shakl berish 

jarayonini avtomatlashtirish 

Adab  

Listlar 

 

 TJICHAB 053-12  

ка 

Kaf.mudiri 

Sabirov U 

Massa 

Masshtab 

AndMI 

 

1:1 

 

 

 

KM1 – Puskatel kontakti 

M1, 2 – motor, elektr dvigateli 

R1 – potensiometr 

VD – diod 

VS – tiristor 

FU – saqlagich 

R 7,8 – rezistor 

KM – magnit chulg‘ami 

SB1 – stop knopka 

SB2,3 – pusk knopka 

 

 

 

 

 

 

 

 

Boshqaruv pulti  

va shiti tavsifi 

 

 

 

 

 

 

 

 

List  

5 

Diplom loyihasi 

Bajardi 

Jamoldinova N 

Raxbar  

Turg’unova N 

Taqrizchi 

 

 

 

 

 

Tunuka (profnastil) 

mahsulotlariga shakl berish 

jarayonini avtomatlashtirish 

Adab  

Listlar 

 

 TJICHAB 053-12  

ка 

Kaf.mudiri 

Sabirov U 

Massa 

Masshtab 

AndMI 

 

1:1 

 

6.1-rasm. NT11-SF121 dastrlanuvchi terminal. 

 

Birdan  ellikkacha  partiya  uchun  o‗lcham  berish  im  koniyati  majud.  Bundan 

tashqari  metallcherepitsa/profnastil  uchun  ko‗ndalang/bo‗ylama  va  yakuniy 

qadamlar  o‗lchamlarini  avtomatik  tarzda  belgilash  imkoniyati.  Tayyor 

buyumlarning  berilish  uzunligi  diskretligi  1  mmni  tashkil  qiladi.  Bir  necha  partiya 

uchun  topshiriq  operator  tomonidan  (PT)  NT11-SF121-EV1  (NT11-SF121B-EV1) 

dasturlovchi  terminal  yordamida  boshqaruv  shkafining  operatsion  paneliga 

kiritiladi.  

Kiritilgan qiymatlar boshqaruv qurilmasining – PLK dasturlanuvchi mantiqiy 

kontrolleri xotirasida keyingi qiymatlar kiritilgunga qadar saqlanib qoladi.  

Boshqaruv  panelining  asosiy  menyusi  ekrani  quyidagi  11-rasmda  keltirilgan  

[4]. 

 

6.2. rasm. Boshqaruv panelining asosiy menyusi ekrani.