Angliya va Fransiyada klassik iktisodiy maktabning shakllanishi

ANGLIYA VA FRANSIYADA KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING SHAKLLANISHI

• Reja:
• 1. Klassik iktisodiy maktab paydo bulishining tarixi shart sharoitlari va uning umumiy xarakteristika
• 2. V. Petti Angliya klassik iktisoiy maktabining asoschisi
• 3.Fransiyada klassik iktisodiy maktabning vujudga kelishi Per Buagilberning iktisodiy goyalar.

• 1.Merkantilizm urniga klassik burjua iuktisodiy maktabi vujudga keldi. Uning namoyondalariuz ilmiy tadkikotlarining asosi kilib kishilardan ishlab chikarish soxasini oldilar va kapitalizmni ilmiy taxlil kilish buyicha muxim dastlabki kadamni kuydilar. Klassik burjua iktisodiyoti ishlab chikarishni kapitalistik usuli shakllanayotgan va mustaxkamlangan davrda vujudga keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda tarixiy shart sharoitlarga mos ravishda feodal munosabatlarning shakllanganlik darajasiga karab turlicha rivojlanadi. Bu jarayonlar dastlab 16 asrda Angliyada ruy bera boshladi. feodalizm yemirilib, uning zaminida kapitalistik munosabatlar shakllana boshladi.
• Angliya iktisodiyotida burjuaning boyishida mustamlakachilik siyosati katta urinni egallaydi, 19 asrning yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni takozo etdi. Bu davrda Angliyada tabiiy fanlar, ayniksa mexanika, fizika tez rivoj topdi. Bu davrning eng buyuk vakili I. Nyutondir (1643-1727). Ana shunday sharoitda klassik iktisodiy maktab shakllandi va rivojlandi. Bu davrda merkantilizm siysati talabga javob bermay kuydi va uining buzilishi ruy berdi. Merkantilizmda farkli ravishda klassik maktab nomoyondalari feodalizm urniga kelgan nisbatan progressiv kapitalistik munosabatlardan ichki iktisodiy alokalarni urgandilar va uz tadkikotlarini ishlab chikarish soxasiga kuchirdalar.

• 2. V. Petti (1623-1687) Angliyada klassik burjua siyosatini asoschisidir. V. Petti favkulotda xar tomonlama va yuksak bilimli inson bulgan. U mayda xunarmand oilasida tugildi. Leyden, Parij, Oksford universitetida meditsinadan ta’lim olgan, juda kobiliyatli talaba bulgan. 1647 yili nusxa kuchiradigan moshinani ixtiro kildi. U dengizchi vrach sifatida xam ishadi. Petti shu bilan birga yirik yer egasi xam edi. U burjua mulkini «mukaddas» va «daxlsiz» deb bildi va uni turlicha yul bilan ximoya kildi. Angliyadagi mustamlakachilik siyosatini kulladi. U kapitalga solik solishga karshi edi. chunki u ishlab chikarishni cheklashi mumkin deb bilgan. Shu bilan birga u mexnatkashlarning daromadadan solik olish tarafdori edi. U iktisodiy smuammolarga bagishlangan «Soliklar va yiginlar tugrisida traktat» (1662), «Suz donishmandlarga» (1665), «Siyosiy arifmetika» (1693) va boshka shu kabi assarlarni yozdi. U merkantilistlar kabi iktisodiy tekshirishlarni muomala soxasidagi vokealarni umumlashtirish bilan cheklash mumkin emas degan xulasaga keldi. U aytidiki, xujalikning asosini ishlab chikarish jarayonixal etadi, jamiyot boyliklar moddiy ne’matlar yaratish deganida yuzaga keladi.Savdogarlikni unumsiz kasb katoriga kushdi. V. Petti fikricha, ular xech kanday maxsulot tayyorlamaydilar va fakat kishlok xujaligi va sanoat maxsulotlarini xuddi insondagi vena va arteriyalarga uxshab jamiyat tanasidagi kon va tuyintiruvchisharbatlarni taksimlaydi. V. Pettining pulga bulgan munosabatini kurib chikadigan bulsak, u kimmatbaxo metallar va toshlarni boshka tovarga solishtirib, ular aynimaydi va uzgarmaydi, xar yerda va xar kachon boylik sifatida saklanadi degan.

• Shu bilan birga olim xar kanday yul bilan oltin va kumush, ya’ni pul tuplashga karshi edi. Uning fikricha pul inson tanasidagi yog bulib, yogning ortigi xam ziyon, ya’ni me’yor yaxshi. Petti uzining tabbiy baxo tugrisidagi ta’limotida kiymatdan mexnat mexnat nazariyasiga asos soldi.
• U vakt va tasodifiy omillar ta’sirida uzgarib turuvchi bozor baxosiga tabiiy baxoni (kiymat deb bilgan) karama karshi kuydi. Tabiiy baxo ichki bozor baxosiga sarflangan mexnat mikdori bilan tenlashtiriladi.
• Bu misolda, ya’ni non kumushga almashtirilganda, almashuv proporsiyasi asosida shu maxsulotlarni ishlab chikarishga sarflangan mexnat yotadi, demak, kiymat mexnat bilan aniklanadi, undan tashkari tovarni kiymati kumushni kazib olishdagi mexnat unumdorligiga tugri proporsinal. Shunday kilib, Petti iktisodiyot tarixida kiymatning mexnat nazariyasi kurtaklarini ta’rifladi. Bu olimning katta ilmiy xizmatidir. Ammo V.Petti kiymatni almashuv bilan korishtirib boradi.
• Konkret mexnat is’temol kiymati yaratsa, abstrakt mexnat umumiy kiymatini yaratadi. «Mexnat boylikning otasi, yer esa uning anasidir» degan fikr xam V. Pettiga tegishlidir. Bu goya shunisi bilan tugriki, mexnat boylikning yakkayu- yagona manbai emas, chunki gap moddiy boylik , is’temol kiymatlari xosilkilish ustida borganda fakat mexat emas, balki tabiat xam ishtirok etadi.

• «Kiymat nazariyasi» bilan ish xaki va renta tugrisidagi nazariyalar bevosita ir-biriga boglik. Petti boshka klassik maktab vakillari kabi ish kuchini emas, balki mexnatni tovar deb xisoblaydi. V. Petti renta nazariyasini xam ishlab chikdi. Uning fikricha, reta maxsulot kurinishida ish xaki va uruglikni ajratgandan keyin koladigan maxsulot mikdoriga tengbulishi kerak. Demak bu xolda renta kushimcha maxsulotga teng. Pul xolidagi renta kushimcha maxsulotning kumush mikdoriga teng kiymatidir. V. Petti foyda tushunchasi aloxida kotegoriyashaklida yuk, renta barcha kushimcha kiymatga teng mikdor deb xisoblanadi. Shu sababli renta tugrisidagi nazariyada amalda kushimcha kiymat xakida gap boradi.
• Kiymatni mexnat sarflari sifatida karab, V. Petti renta kushimcha natijasi ekanligini aniklaydi. Petti renatning kelib chikishi tugrisida xam kizik fikrlarni beradi. Difor-i rentaning kelib chikishini u yer uchastkalarini turlicha joylashganligi bilan tushintiradi.

• Fransiyada 18 asrningg 2-chi yarmida feodal munosabatlar uzining chukkisiga chikkan edi vaxolanki Angliyada burjua revolyusiyasi buli, kapitalistik munosabatlar shakllana boshladi. Fransiyada yukori tabaka barcha yerning egasiga aylandi, dexkonlar shaxsan ozod bulsalar xam feodal mamlakatlar nixoyatda kup edi. Xujalikdagi kapitalistikuklad nixoyatda sekin rovojlandi. Fransiyada 17 asr oxiri 18 asr boshidagi ijtimoiy a’voli klassik burjua siyosatidan Fransiyadagi asoschilardan biri bulgan Per Buagelber (1647-1714) ning iktisodiy karashlariga katta ta’sir kursatdi. Per Buagelber dvoryan oilasidan chikan, yaxshi ma’lumot olgach, adabiyot bilan shugullanadi Ruan okrugida sudya buldi, dexkonlar ishini olib bordi, uz kuzi bilan ularning ogir axvolliga guvox buldi, uzini «kishlok xujaligining advakati» deb atydi. Uning asosiy iktisodiy asrlari: «Fransiyaning tula tavsifi», «Fransiya tugrisidagi varaka». Ularda Fransiyaningshu davrdagi ogir iktisodiy axvoli tula yoritib berilgan, ayniksa kishlok xujaligining orkada kolishi sabablari tugri berilgan.

• V. Petti iktisodiy masalalarni yoritishda tabiiy fanlar ayniksa meditsina bilan foydalangan.
• 1882 yilda yozilgan «Pul tugrisidagi bir necha ogiz suz» kitobi 32 ta savol va javob tarikasida Angliyada pul chakasini kaytadan zarb etish masalasiga bagishlangan. Unda Petti merkantilizmdan butunlay voz kechadi va pulni umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi maxsus tovar deb xisoblaydi.
• V. Petti rentaning kelib chikishi tugrisida xam muxim kizikarli fikrlar beradi rentani absalyut va differ rentaga buladi. Absalyut renta xakida gap borganda bu renta yerga xususiy mulkchilik nomoyon buladi. V. Pettining «siyosiy arifmetika» asari tula ravishda uning vafoti bulib chikdi. Bu asar yangi fan statistikaga asos soldi. Bu davrda xali bu tushunchaning uzi yuk edi. Petti birinchilardan bulib davlat statistikaga xizmati tuzish zarurligi masalan kutaradi va ma’lumot tuplamining ayrim uynalishlarini belgilab berdi. Kishlok xujaligi manfaatlarini ximoya kildi, don eksportini cheklashga karshi chikdi. solik tizimini islox kilish tarafdori edi.
• Mekantilizmdan farkli ravishda, u boylikning manbai almashuv emas, ishlab chikarish degan edi. Almashuv esa ishlab chikarish rivojining sharti sifatidagina karaladi.Buagelber Pettidan xoli mustakil ravishda kiymatning mexnat nazariyasiga asos soldi.