Angren universiteti “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan

KIRISH
 
Iqtisodiyotda bozor mеxanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining 
ta‘minlanishi monopoliyalar, ularning kеlib chiqish sabablari va amal qilish 
xususiyatlarini 
ko‘rib 
chiqishni 
taqozo 
etadi. 
Monopoliya 
tushunchasiga 
turli 
o‘quv 
adabiyotlarida 
turlicha ta‘rif bеriladi. Jumladan, ba‘zi o‘rinlarda uni «davlat, korxonalar, 
tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishdagi 
mutlaq huquqi»
1 
sifatida qaralsa, boshqa holatlarda «faoliyatning u yoki bu 
sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba‘zi adabiyotlarda – yakka) 
hukmronlik holati»
2 
dеb ta‘riflanadi. Bu ta‘riflardagi monopoliyaning «mutlaq 
huquq» yoki «har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning 
mohiyatini aniq yoritib bеrolmasligi sababli, uni quyidagicha ta‘riflash o‘rinli dеb 
hisoblaymiz: monopoliya –monopol yuqori narxlarni o‘rnatish hamda 
monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit 
makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar 
(firma, 
korporatsiyalar)ning birlashmalari
3
. 
«Monopoliya» atamasining kеlib chiqishi bozorga oid tushunchalardan tarkib 
topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. 
Monopoliyalar vujudga kеlishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to‘planishi 
hisoblanadi. Ishlab 
chiqarishning 
to‘planishi 
ishlab 
chiqarish 
vositalari,
1
ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik 
korxonalarda 
to‘planishini 
namoyon 
etadi. 
Monopoliya (yun. mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning bir 
sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona 
sotuvchi oʻz tovari bilan faoliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning 
oʻrinbosari 
boʻlmaydi. Monopoliya 
ishlab 
chiqarish 
vositalari, 
ish 
kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor 
shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. Monopoliya 
koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, 

---

4 
suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, 
egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorga tanho yetkazib 
beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. Monopoliya oʻz tabiatiga koʻra 
ishlab chiqarishda turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, 
sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan 
foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopoliya bozor 
munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar 
monopoliyaga qarshi chora tadbirlarni koʻradilar. Monopoliyaning asosiy shakllari 
— 
kartel, 
sindikat, 
trest, 
konsernlar 
hisoblanadi. 
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning toʻplanishi 
hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi 
kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda toʻplanishini 
namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud bo'lib ular: 1.Tabiy monopoliya 
2.Legal monopoliya 3.Sun'iy monopoliya 4.Oligopoliya 5.Monopsoniya 6.Sof 
monopoliya.

---

5