Aniq-tabiiy fanlar va jismoniy madaniyat fakulteti tabiiy fanlar kafedrasi

1-MAVZU. MOLIYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI

1. 
   
   Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.
   

2. Moliyaning funksiyalari
3. Takror ishlab chiqarish va moliya

1. 
   
   Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.
   

O‘zining lug‘aviy ma’nosi jihatidan “moliya” so‘zi “daromad” yoki “to‘lov” degan ma’nolarni anglatadi. Moliya davlatning vujudga kelishi va uning resurslarga bo‘lgan ehtiyojining rivojlanishi bilan doimiy (uzluksiz) tovar-pul munosabatlari sharoitida paydo bo‘ldi. Davlatning mavjudligi yaratilayotgan iqtisodiy (moddiy) ne’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bo‘yicha oliy hokimiyat organi (shaxsi) sifatida davlat va takror ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa ishtirokchilari (sub’ektlari) o‘rtasida ma’lum bir munosabatlarning o‘rnatilishini taqoza etadi. Xususan, ana shu munosabatlar “moliya” tushunchasi orqali ifodalangan.

Davlatning vujudga kelishi, uning barcha oqibatlaridan tashqari, yaratilayotgan iqtisodiy ne’matlarning oliy hukumat sifatida davlat va takror ishlab chiqarish munosabatlarining qolgan sub’ektlari o‘rtasida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bo‘yicha ma’lum o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishni talab etadi. Aynan mana shu munosabatlar «moliya» tushunchasi orqali ifodalangan.
Xorijlik iqtisodchi-olimlardan E.Bodi va R.K.Mertonlar moliyaning mohiyatini izohlashga o‘ziga xos tarzda yondoshganlar. Ularning fikricha, «Moliya (finance) – kishilarning ma’lum vaqt davomida o‘ta taqchil bo‘lgan pul resurslarining kelib tushishi va ishlatilishini qay tarzda boshqarishlari haqidagi fandir». Mualliflar ta’kidlashlaricha, moliyaviy qarorlar yana shu bilan xususiyatlanadiki, xarajatlar va daromadlar:

• davriyligiga ko‘ra farqlanadi, ya’ni ixtiyoriy vaqtda turli xil xajmni izohlashi va o‘zaro mos kelavermasligi ham mumkin;

  
  

• ularning aniq oqibatlarini oldindan aytib bo‘lmasligi.

  
  

SHunday qilib, mazkur tadqiqotchilar pragmatik tarzda moliyaga qiymat kategoriyasi sifatidagi eskicha qarashlarini aktivlar va risklarni samarali boshqarish hamda bitimlar tuzish yuzasidan moliyaviy qarorlar qabul qilishga asoslangan zamonaviy yondoshuvlar bilan muvofiqlashtira olmaganlar.

Demak, ta’kidlash joizki, «moliya» tushunchasi dastavval davlat ehtiyojlarini qondirish maqsadida «pul fondlarining shakllanishi» prizmasi ostida, keyinchalik esa pul fondlarining ishlatilishini ham birga qo‘shgan holda izohlandi. Keyinchalik esa mazkur tushuncha «davlat moliyasi» (ingl. “Public Finance”) nomini oldiki, hozirda uning tarkibiga umumdavlat va mahalliy moliya kiritilmoqda.
Moliyaning xususiyatli belgilari quyidagilardan iborat:

• munosabatlarning pulli xususiyati;

  
  

• munosabatlarning taqsimlash xususiyati;

  
  

• munosabatlarning fondlilik xususiyati.

  
  

Mazkur xususiyatli belgilarning namoyon bo‘lishi va ularning hozirgi real iqtisodiy turmushimizda uchrashi quyidagi shartli chizmada keltiriladi: