Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish

nez
→
1 bo‘lsa, mintaqadagi 
EXHning zo‘riqish darajasi me’yorida; agar, K
nez

bo‘lsa, AYudagi zo‘riqish 
ko‘rsatkichini o‘sib borishini bildiradi. Shuningdek, K
nez
koeffitsientining qiymati 1 
ga yaqin bo‘lsa, u holda AYu bo‘yicha hududda muvozanat saqlanganligi kuzatiladi 
[5, 6, 7]. Hududning nisbiy ekologik zo‘riqish koeffitsientni (K
nez
) quyidagi formula 
bilan hisoblanadi.
АЮ3
АЮ2
АЮ1
АЮ6
АЮ5
АЮ4
нэз
+
+
+
+

K
mez
ning o‘sish qiymati mintaqada AYu me’yorini o‘sib borayotganligini 
tasdiqlaydi. Agar, K
nez
koeffitsienti 1 ga yaqin yoki teng bo‘lsa, bu geoekologik-
xo‘jalik holatning optimal darajasini ifodalaydi. K
nez
koeffitsienti 1 dan katta bo‘lsa, 
yuqori AYu ko‘rsatkichiga ega еr uchastkalari tabiat-qo‘riqxona fondini tashkil 
etuvchi еr toifalarining maydoniga nisbatan bir necha marta oshirib yuborilganligini 
(1) 
(2) 

---

Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan 
foydalanish samaradorligini oshirish
 
 
260 
ko‘rsatadi. Bu holat mintaqada noyob tabiiy ob’ekt va hududlarning maydoni keskin 
qisqarib ketganligini, agro va urbo komplekslarning maydoni ortib borayotganligini 
bildiradi. Ma’muriy tumanlar bo‘yicha K
nez
bo‘yicha kamayish; o‘zgarishsiz qolish 
va ortib borish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. 
Tabiiy landshaftlar va biologik turlarning yuqori darajadagi xilma-xilligini 
saqlangan darajasi hududning ekologik zahirasini (R
hez
) tashkil etuvchi еr 
maydonlariga hamda ular o‘rtasidagi modda va energiya almashuvini saqlanganlik 
darajasiga bog‘liqdir. R
hez 
ko‘rsatkichi
mintaqadagi tabiiy landshaftlar, METHlar, 
o‘rmonlar, suv fondi еrlari va zahira еrlarning maydonlarini tahlil qilish orqali 
aniqlanadi. Shuningdek, R
hez 
ko‘rsatkichi tabiiy himoyalanish darajasini belgilab 
beradi. Shunday qilib, R
hez
quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin: 
Р4
0,4
Р3
0,6
Р2
0,8
Р1
Р
хэз

+

+

+
=
Agar, R
1
uchun hududning ekologik zahira еrlari tarkibidagi minimal AYuga ega 
bo‘lgan еr uchastkalari kiritilsa, unda еr uchastkalarinng maydonlarini shartli 
baholanish me’yori bo‘yicha AYuning 2, 3, 4 balllardan shartli ravishda 0,8 R2, 0,6 
R3, 0,4 R4 tuziladi (eng yuqori ballga ega AYu еr uchatkalari hisoblab chiqilmaydi). 
R1 va R6 – antropogen yukning minimal va maksimal darajasiga ega bo‘lgan еr 
toifalari maydoni bo‘lsa, R2, R3, R4 – AYuni baholashdagi 2, 3 va 4 ballarga mos 
keluvchi еr uchastkalar hisoblanadi. R
hez 
ko‘rsatkichi mintaqaning tabiiy 
himoyalanish darajasini ko‘rsatadi, ya’ni mintaqada METHlar tizimini kengaytirish 
va takomillashtirish imkoniyatini belgilab beradi.R
hez 
darajasi qanchalik yuqori 
bo‘lsa, landshaftning barqarorligi va xilma-xillik ko‘rsatkichi ham mos holda yuqori 
bo‘ladi. Yer fondining tabiiy himoyalanish koeffitsientini (K
th
) aniqlashda mintaqa 
еr fondining umumiy maydoniga nisbatan hududning ekologik zahira (R
hez
) 
еrlarning ko‘rsatkichi olinib, quyidagi formula bilan hisoblanadi [5, 6, 7].
фонди
ер
хэз
тх
Р
Р

bu еrda, R
xez 
– еr uchastkalaridagi ekologik zahira еrlarini umumlashtirilgan 
maydoni bo‘lib, asosan, muhit hosil qiluvchi va resurs saqlovchi funksiyalarining 
barqarorligini ta’minlay olishi bilan belgilanadi; R
er fondi
– tadqiq etiladyotgan hudud 
еr fondining umumiy maydoni [5, 6, 7].
Agar, o‘rganilayotgan hududning umumiy maydoniga nisbatan R
hez
еr 
uchastkalari maydonining o‘zaro nisbati aniqlansa, u holda hududning tabiiy 
himoyalangan koeffitsientiga (K
th
) ega bo‘lamiz. Shuningdek, K
th

bo‘lsa, tabiiy 
himoyalanish koeffitsienti yuqori va ortib borishini bildiradi; K
th

0.5 bo‘lsa, kritik 
(4) 
(3) 

---