Anketa so'rov bosqichlari va protsedurasi mundarija: Kirish I bob sotsial so'rov varaqasi (anketa) so'rovining asosiy instrumenti sifatida

1.3 Anketali so'rov bosqichlari.
Anketalar va anketalar nima farq qiladi? Juda sodda so'z bilan aytganda, so'rovlarni tezkor so'rovlar deb atash mumkin, ular faqat bitta savolni o'z ichiga oladi. Anketalar bir necha savollarni o'z ichiga oladi.
Anketalar va so'rovlar o'rtasidagi farqlardan biri bu butun protsedurani bajarish uchun olingan vaqt davomiyligidir. So'rovda qatnashgan respondentlar protsedurani bir necha soniya ichida tezda bajarishlari mumkin, yoki sichqonchani bosish bilan yakunlangan bo'lishi mumkin. Ammo anketalar juda ko'p savollarga ega. So'rovda qatnashadiganlar kerakli ma'lumotni olish uchun shunday tuzilgan. Anketalar bir yoki ikkita savol bilan yoki so'rov muallifining ehtiyojlariga qarab yuzlab savol bilan birga kelishi mumkin. Anketalar intervyu yoki kuzatuv orqali ham amalga oshiriladi.
So'rovda qatnashganingizdan so'ng, siz savolga javob bergandan so'ng darhol natijalarni ko'rishingiz mumkin. Ammo so'rov natijalari bo'yicha hisobot tez chiqmaydi. Keng qamrovli natijalarni olish uchun ko'plab tahlil va taqqoslash izlanishlari talab etiladi.
Anketalar tez va qisqa anketalar bo'lib, anketalar uzoqroq va chuqurroqdir. Ovoz berishlar odatda odamlarning muayyan ijtimoiy, siyosiy va ekologik muammolarga bo'lgan qarashlarini kuzatish uchun ishlatiladi. Odatda siyosat va saylovlarda anketalar ishlatiladi. Anketalar yanada kengroq maydonga ega va ko'pincha marketing sohasida mijozlardan aniq oziq-ovqat olish uchun ishlatiladi.
Anketalar maqsadga qarab, haqiqiy ma'lumotlarga e'tibor qaratadi. Anketalarda uchraydigan savollar tuzilgan va standartlashtirilgan. Anketadagi savollar shoshilinch ravishda yozilgan va hech qanday aniq ma'noga ega emas. Qisqasi, anketalar to'g'ridan-to'g'ri va anketalar biroz bilvosita. Anketalar chuqur bo'lsa-da, so'rovlarda bunga ehtiyoj yo'q.
Yana bir farqli tomoni shundaki, so'rovnomalar pulli bo'lishi mumkin, ammo so'rovnomalar yo'q. Odamlar har qanday pulli so'rovnomalarga qo'shilishlari va savollarga javob berishda qimmatli vaqtlari uchun pul olishlari mumkin.
Anketalar ko'pincha veb-saytlarda yoki bloglarda joylashtirilgan. Ammo anketalarni bunday tarzda kiritish mumkin emas, chunki ular ko'proq e'tibor talab qiladi.
Siyosiy jarayon va vaziyatlarni o‘rganishda ba’zan biz fuqarolar, manfaatdor shaxslar, ishtirokchilardan bevosita olingan axborotlarni to‘plash zaruriyatiga to‘qnash kelamiz. Ko‘pincha insonlarning nima haqida o‘ylashi, qanday harakat qilishi to‘g‘risida ma’lumot olishning eng yaxshi (ba’zan yagona) usuli oddiygina qilib ulardan bu haqda so‘rashdan iborat. Ushbu faktni tan olish natijasida ijtimoiy fanlarda so‘rov metodi keng tarqaldi.
So‘rov-ma’lumotlar to‘plash metodi bo‘lib, bunda tadqiqotchi aholining saralangan vakillaridan bevosita axborotga ega bo‘ladi. Bunda insonlar shunday saralanishi kerakki, ularning javoblariga asoslanib, yetarli ishonch bilan butun aholi yoki uning qandaydir qismi haqida xulosa qilish mumkin bo‘ladi. Bunday axborot yuzma-yuz yoki telefon intervyusi, yohud anketa-so‘rovnomani to‘ldirish yordamida qo‘lga kiritilishi mumkin, bunda anketalar ularga pochta yoki so‘rovni o‘tkazuvchi shaxs tomonidan yetkazib beriladi. Bu usullar umumiy metod sifatidagi so‘rovning tarkibiy qismidir. Savollarga javob beruvchi shaxslar respondent deyiladi.
So‘rov tadqiqotchiga besh tipdagi ma’lumotni yetkazib beradi: faktlar, bilim, fikr, munosabat va respondentlarning xulqi hisoboti. So‘rovda tushunchalar operatsionalizatsiyasi vositasi sifatida savollar xizmat qiladi, kuzatuv esa respondentning bu savollarga javobini qayd etishdan iborat. Shuning uchun bu metod unda tahlil birliklari individ bo‘lgan va asosiy tushunchalari individ bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqotlarga to‘g‘ri keladi.
So‘rovninig qaysi sxemasini tanlashimizga qaramay, har qanday holatda zarur o‘lchovlarni qo‘lga kiritish uchun ishchi vosita sifatida ishlatiladigan savollar tizimini ishlab chiqishimiz kerak. Bu jarayon konseptualizatsiya bosqichida boshlangan tushunchalar operatsiona­lizatsiyasi jarayonining davomi bo‘lib, uning maqsadi so‘rov instrumentariyasini, ya’ni respondent mustaqil to‘ldiradigan anketa blankasi yohud intervyu oluvchi tomonidan intervyu jarayonida to‘ldiriladigan intervyu blankasidan iborat.
Instrumentariyani ishlab chiqishda tadqiqotchi a)mazmun; b) tip; c) shakl ; d) og‘zaki ifoda ; e) savollar tartibiga e’tibor qaratishi kerak. An­keta nisbatan qisqa bo‘lishi kerak. Yuzma-yuz intervyu qoidaga ko‘ra 45 minutdan, telefon intervyu esa 20 minutdan ko‘p bo‘lmasligi shart. Pochta orqali jo‘natiladigan intervyu esa 4 sahifadan oshmasligi shart. Qisqalikka intilish, savolni ifodalash zaruriyatidan ustun bo‘lmasligi shart, chunki bu, ma’lumotlarni tahlil qilishda paydo bo‘luvchi raqo­batlashuvchi gipotezalarni inkor qilishda zarur bo‘ladi. Ushbu muam­moni yechish uchun ikki umumiy qoidaga rioya qilish mumkin. Bi­rinchidan, so‘rov orqali o‘rganilayotgan gipoteza yoki tadqiqot savollari sonini minimumga yetkazish kerak, bu axborotni qo‘lga kiritishda zarur o‘zgaruvchanlar sonini cheklashga imkon beradi. Ikkinchidan, savol­larni tanlashda avval, ma’lumotlarning rejalashtirilayotgan tahlilda aha­miyati noaniq bo‘lganlarini chiqarib tashlash zarur.
Savol tipi ehtimoliy javoblarning ochiq yoki yopiq to‘plamli ekan­ligi bilan belgilanadi. Ochiq imkoniyatli savollar yoki ochiq savolda respondent o‘z so‘zlari bilan javob beradi, tashqaridan hech qanday javob varianti yuklanmaydi. Masalan, fikringizcha, bu yilgi mahalliy saylovlarda eng muhim muammo nima bo‘ladi? Ehtimoliy javobli yopiq to‘plamdagi savolga yoki yopiq savolga javob berishda respondent anketada keltirilgan cheklangan variantlardan birini tanlashi shart. Bu tipdagi savollar qiyoslash va keyingi qayta ishlash uchun qulaydir. Ular ishga taalluqli bo‘lmagan javoblarning paydo bo‘lish imkoniyatini inkor qiladi. Masalan, o‘zingizni kim deb hisoblaysiz?
1) konservator; 2) mo‘tadil; 3) liberal.
Javob variantlari to‘la (barcha taxmin qilinishi mumkin bo‘lgan javoblarni o‘z ichiga olishi shart) va o‘zaro istisno qiluvchi (har bir savolda birdan ko‘p bo‘lmagan javob variantiga yo‘l qo‘yiladi) savollar yig‘indisidan iborat bo‘lishi shart. Bundan tashqari, res­pondentga muhim bo‘lgan holatlarda javoblarida o‘z bahosi dara­jasini aks ettirish imkonini berish kerak, yuqorida bayon qilin­gan ikki tipdagi savollar o‘rtasidagi tanlov biz uchun qulay ma’­lumotlar ishlanmasi vositalari (ochiq savolllar yanada murakkab ishlanmani talab qiladi), predmet haqida ham nazariy, ham amaliy bilimlar hisobga olinib amalga oshiriladi (yopiq savollar predmet haqida yaxshi ma’lu­motga egalikni talab etadi).
Savol shakli uning namoyishi usuliga oiddir. So‘rovning «og‘­zaki (yozma) savol og‘zaki (yozma) javob” nisbatan oddiy shaklidan tashqari bir qator usullar mavjud bo‘lib, ular respondentga nima haqida so‘ralayatganini tushunishga va javob berishda ongli tanlovni amalga oshirishga yordam beradi. Ko‘p usullar sxemalar, yozuvli fotografiyalar va tasvirli rasmlar kabi ko‘rgazmali qurollarni qo‘llash bilan bo‘g‘liq. Misol – “sezgi termometri”.
Savolni to‘gri so’z bilan shakllantirish so‘rovninig muvaf­fa­qiyatida hal qiluvchi omil bo‘lib chiqadi. Sizni qiziqtirgan savolni aniq shakllantira olmasangiz, qo‘lga kiritilgan javob farazingizni tekshirish uchun terilgan kerakli ma’lumotlarga to‘g‘ri kelmaydi.
Biz ishonchli va aniq natijalarni ta’minlashga qodir so‘rov bandlarini tuzishninig ba’zi umumiy qoidalarini taklif qilishimiz mumkin.
Birinchidan, tadqiqot mazmuniga zarar etkazmaydigan barcha holatlarda, avvalgi tadqiqotlarda muvaffaqiyatli ishlatilgan tushuncha va savollarni kiritishga harakat qiling.
Ikkinchidan, so‘rov ro‘yhatiga biror savolni kiritishdan oldin respondent bu savolga javob berishi uchun zarur bilimlarga egaligini tekshirib ko‘ring.
Uchinchidan, ko‘pincha savoldan ko‘ra predmet to‘g‘risidagi tasdiqlar foydaliroq bo‘ladi. Bunda tadqiqotchi respondentning tasdiqlar seriyasi bilan kaisi darajada rozi yoki rozi emasligini so‘raydi, unda tadqiqotchini qiziqtiruvchi savol bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni aks ettirgan shaklda saralangan tasdiqlar mavjud bo‘ladi.
To‘rtinchidan, tasdiqlarni savollar o‘rniga ishlatar ekanmiz, shuni bilingki, respondentlar ko‘pincha tadqiqotchi tasdiqlariga o‘zining shaxsiy nuqtai nazariga qaramasdan qo‘shilish odatiga ega bo‘ladi. Bu qonuniyat javob tendensiyasi deb ataladi, u hisobga olinmagan so‘rov bandlarida javob tendensiyasiga siljish paydo bo‘ladi.
Beshinchidan, so‘rovning yagona bandi yordami bilan o‘zgaruvchan o‘lchovi natijalarning aralashib ketishiga olib kelishi mumkin. Umuman, harakatlar uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan munosabatlar mezonida so‘rovning bir qancha bandlaridan birdaniga foydalanish va indeks yoki shkalani shakllantirish yanada maqsadga muvofiq. Tadqiqotchi so‘rovning alohida bandlarini tuzishdan tashdaqi so‘rov instrumentariyasini tashkil etish to‘g‘risida ham o‘ylashi shart. Haqiqiy anketa va intervyu blankalari odatda, 4 asosiy qismdan iborat bo‘ladi: kirish qismi, mashq uchun bir necha savollar, asosiy savollar, biografik savollar. Keyingi navbatda instrumentariya formati juda mihim. Qog‘ozga anketa yoki intervyu blankasini joylashtirishning ma’lum qoidalari mavjud.
Birinchi qoidaga ko‘ra, sahifada so‘rov bandlari zich joylashmasligi kerak. So‘rov instrumentariyasining har bir sahifasida iloji boricha ko‘proq bo‘sh joy qoldiring. Bunda birinchi duch keladigan asosiy masala oldindan kodlashtirilgan instrumentdan foydalanish masalasidir. Kodlashtirish asosida so‘z shaklida qayd qilingan javoblarni son orqali berilishi yotadi. Dastlabki kodlashtirilgan so‘rov instrumentida har bir savolga allaqachon o‘zining son belgisi qo‘yilgan. Instrumentariyaga tayyorgarlik ko‘rishning tugashi intervyu oluvchining so‘rov instrumentini aniq va tartibli to‘ldirilishini ta’minlaydigan dastlabki instruksiyani tuzish bilan amalga oshiriladi.
So‘rovning navbatdagi bosqichi, tanlovni yaratish va rejalashtirish. Rejalashtirish bosqichi birinchidan, kelgusi so‘rov tipi to‘g‘risida qaror qabul qilish, ikkinchidan, so‘rovning moddiy-texnik ta’minot masalalarini ishlab chiqish, uchinchidan, so‘rovni moliyalashtirish masalalarini ishlab chiqishlarni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot muammosi xarakteri so‘rovning qaysi tipi zarurligi bilan aniqlanadi, ammo qaysi tipni qo‘llash mumkinligi muvofiq moddiy vositalarning borligi yoki qo‘lga kiritilishi osonligi bilan belgilanadi. So‘rov amaliyoti bizga 4 asosiy tipni tanlash imkoniyatini beradi: yuzma-yuz intervyu, telefon intervyusi, pochta anketasi va matbuot orqali so‘rov.