Antiseptik va gigiyena vositalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan

---

Kazus savoli:
Antiseptik va gigiyena vositalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
“Biokosmik” xususiy korxonasining bir guruh xodimlari mazkur korxona
egasiga ularning huquq va erkinliklariga rioya etilmayotganligi va
ularning huquqlari buzilayotganligi masalasida murojaat qildi. Ular ish
sharoitlari, xususan, ish haqining kechiktirib toʻlanishi, shuningdek,
mulkdorning qarindoshlari boʻlgan xodimlarga maxsus imtiyoz va
nafaqalar berilayotganligi yuzasidan prokuraturaga shikoyat bilan
murojaat qilishlarini aytishdi. Bundan tashqari, ular kichik biznes
sub’yekti sifatida korxonaning muayyan imtiyozlaridan mahrum
boʻlishiga erishish uchun antiseptik vositalarini belgilangan talab
me’yorlar asosida tayyorlanmayotganligi haqida xabar berishlarini
bildirishdi. Bunga javoban korxona rahbari oʻzining xususiy korxonasida
oʻzi istaganday ishlashini aytib, norozi boʻlgan xodimlar bilan tuzilgan
mehnat shartnomasini bekor qildi. Vaziyatga huquqiy baho bering.
Mantiqiy savollar:
1. Bevosita demokratiyaning qanday koʻrinishlari mavjud? Ular bir
biridan qanday jihatlari bilan farqalanadi hamda ular oʻrtasida qanday
oʻxshashliklar mavjud? 
2. Fuqarolarning murojaatlari shakllari qanday? Ularning yuridik kuchi
jihatidan oʻzaro nisbatini muhokama qiling. 
Kazus javobi:
Reja:
1 . Hodimning mehnat huqulari va majburiyatlari.
2 . Hususiy korxona rahbarining huquq va majburiyatlari.
3 . Vaziyat bo’yicha huquqiy yechim.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasi mehnat
huquqi va u bilan bog'liq masalalarni mustahkamlagan. Unga ko’ra, «Har
bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida

---

ishlash va qonunda ko’rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish
huquqiga ega. Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o’tash tartibidan yoki
qonunda ko’rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat
taqiqlanadi». Konstitutsiyaga ko’ra shaxs adolatli mehnat sharoitlarida
ishlash huquqiga ega deyilgan. O’zbekiston Respublikasi Mehnat
kodeksining 16-moddasida ham “…xodim havfsiz va gigyena talablariga
javob beradigan sharoitlarda mehnat qilish huquqiga ega” deyilgan.
Aynan shu kodeksning 17- moddasida esa” Ish beruvchi korxonani
boshqarish va o’z vakolatlari doirasida mustaqil qarorlar qabul qilish;
qonunchilikka muvofiq yakka tartibdagi mehnat shartnomalarini tuzish va
bekor qilish; mehnat shartnomasida shart qilib ko’rsatilgan ishni lozim
darajada bajarishni hodimdan talab qilish;o’z manfaatlarini himoyalash
uchun boshqa ish beruvchilar bilan birga jamoat birlashmalarini tuzish va
bunday birlashmalarga a’zo bo’lish huquqiga egadir” deb ko’rsatilgan.
O‟zbekiston Respublikasining Xususiy korxonalar to‟g‟risidagi
qonunining 18-moddasida “Xususiy korxona (ish beruvchi) va xususiy
korxonaning xodimi o’rtasidagi o’zaro munosabatlar mehnat to’g’risidagi
qonun hujjatlariga muvofiq mehnat shartnomasi (kontrakt) bilan tartibga
solinadi” deyilgan, ya’ni ish beruvchi va xodim o’rtasida mehnat
shartnomasi tuziladi va unda hodim va ish beruvchining qanday huquqlarga va 
majburiyatlarga ega ekani hamda hodimning oylik ish haqi
va hokazilar keltirib o‟tiladi. O‟zbekiston Respublikasining Xususiy
korxonalar to’g’risidagi qonunining 19-moddasida esa “Xususiy korxona
o’z xodimlariga mehnat haqi, mukofotlar va kompensatsiyalar to’lashning
shakllari, tizimi hamda miqdorini qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil
belgilaydi” deyilgan va ish beruvchi qaysi hodimga qancha haq to‟lashni
o’zi mustaqil ravishda belgilaydi va bu ish haqi qonunchilikda
belgilangan normadan ya‟ni eng kam oylik ish haqi miqdoridan kam
bo‟lmasligi lozim. Qonunda bu haqda ham quyidagicha keltiriladi:
“Xususiy korxonada mehnat shartnomasi (kontrakt) bo’yicha ishlayotgan

---

shaxslarning mehnatiga haq to„lash taraflarning kelishuviga ko’ra, biroq
qonun hujjatlarida Mehnatga haq to„lash yagona tarif setkasining birinchi
razryadi bo’yicha belgilanganidan kam bo’lmagan miqdorda belgilanadi”
Ushbu qonunning 20-moddasida “Xususiy korxona o’z xodimlariga
xavfsiz mehnat sharoitlarini, ijtimoiy himoya choralarini ta’minlashi shart
va ularning hayoti yoki sog’ligi’ga yetkazilgan zarar uchun qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo„ladi.Xususiy korxona o’z
xodimlari uchun qonun hujjatlarida belgilanganiga nisbatan imtiyozliroq
mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni mustaqil belgilashga haqli” deb
keltirilgan,ya’ni korxona egasi ishchilarning mehnat sharoiti haqida
o’ylashi va qulay sharoit yaratib berishi shart. Hodimlarning ish haqi ham
Shartnomada keltirib o‟tilgan vaqtdan kech to’lanishi mumkin emas. .
O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 97-moddasiga ko’ra
tomonlarning biri mehnat shartnomasini tugatishga haqli. Bunda ish
beruvchi O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 100-moddasida
keltirilgan ichki tartib qoidalarini buzish bandiga muvofiq mehnat
shartnomasini bekor qilgan bo’lishi mumkin. Aynan ichki tartib qoidalar
hususiy korxonalar o’zlari belgilaydilar va bu tartib qoidalarda ichida
boshqa hodimlarning ish haqi haqidagi ma’lumotlarga aralashmaslik haqida band 
mavjud bo‟lishi mumkin, aks holda hech qanday sababsiz bu
holatda ish beruvchi hodimni ishdan bo’shata olmaydi,yoki hodimning
o‟zi ishdan bo‟shash haqida ariza yozishi mumkin. Endi ishlab chiqarish
sohasidagi kamchiliklarga to‟xtalsak. Hodimning so‟zlariga ko‟ra
antiseptik vositalar talab darajasida va belgilangan me‟yorlar asosida
ishlab chiqarilmayapti. Demak hodim bu vaziyat bo‟yicha rahbarni
ogohlantirdi, rahbar ham tegishli tartibda ish qanday olib borilayotganini
tekshirishi va muammoni tezda hal etishi lozim, ammo ish beruvchi,ya‟ni
rahbar buning o‟rniga hodimga ishdan bo‟shashi haqida aytdi. Aynan bu
holatda ishchining huquqlariga zarar yetdi va hodim korxonada
bo‟layotgan voqealar tartibga solinmasa, tegishli tashkilotlarga,

---

prokraturaga murojaat qilishi lozim va bu nholat bo‟yicha yechim
izlanadi va muammo bartaraf etilgan taqdirda qonuniy ravishda hodim
o‟z ish joyida qolishi mumkin. Chunki hodim bu holatda hech qanday
huquq buzilishiga va o‟z majburiyatlari doirasidan chetga
chiqmaganligini va muammo yuzasidan ish beruvchiga ogohlantirib
berib,uni xatardan voqif qilganini ta‟kidlash mumkin.
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, agar hodim xususiy korxona ichki
tartib qoidalarini buzmagan bo‟lsa,ish haqi kech to‟lanayotgani va ish
sharoitlari yaxshi emasligi hamda korxonadagi muammoli vaziyat haqida
ish beruvchini ogohlantirgani hodimni ishdan bo‟shatishga asos bo‟la
olmaydi. O’zbekiston Respublikasining Xususiy korxonalar to’g’risidagi
qonunini va O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida ham bunday
vaziyatlarda ishchi bo‟shatilishi to’g’risida to’xtalib o‟tilmagan. Bu
holatda ishchi vaziyat yuzasidan prokraturaga habar berishi lozim bo‟ladi.
Shundan so‟ng ish beruvchiga tegishli choralar ko‟rilishi maqsadga
muvofiq bo‟ladi. 
Mantiqiy savollarga javoblar:
1 .
Bevosita demokratiyada davlatni idora etishda xalqning bevosita
ishtiroki ta‟minlanadi, ya‟ni davlat ahamiyatiga ega bo„lgan masalalarni
hal etishda umumxalq ovoziga qo„yish (referendum) ni amalga oshirish
mumkin.
Demokratik siyosiy rejimning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
– fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlanganligi;
– davlat hokimiyatining birdan-bir manbayi xalq ekanligi;
– vakillik hokimiyat organlarining to„laqonli faoliyat ko„rsatishi;
– siyosiy qarorlar qabul qilinishi ustidan xalq nazoratining o„rnatilganligi;
– hokimiyat vakolatlarining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
o„rtasida taqsimlanganligi;

---

– davlatning fuqarolik jamiyati hayotiga qonunsiz aralasha olmasligi;
– huquqni muhofaza etuvchi organlar faoliyatining qonunga to’la
asoslanganligi;
– jamoat birlashmalari tizimining, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish
organlarining mavjudligi;
– siyosiy partiyalarning muxolifatda bo„lish erkinligi ta‟minlanganligi;
– siyosiy plyuralizmning qaror topganligi – turli ijtimoiy guruhlar o„z
manfaat (fikr) larini erkin ifodalash imkoniyatiga egaligi;
– fuqarolik jamiyatining shakllanganligi
Demokratik siyosiy rejim doirasida “liberal” yoki “liberal-demokratik”
Rejim turlari farqlanadi.
“Liberal” rejimda davlat hokimiyati saylovlar yo’li bilan 
shakllantiriladi,
hokimiyatning taqsimlanishi amal qiladi hamda shaxs bilan 
davlat o’rtasidagi nisbatda ustuvorlik shaxs tomonida bo’ladi. Liberal rejimning 
o’ziga xos xususiyati shundaki, inson o„z mulki, huquq va erkinliklariga
ega bo’ladi, iqtisodiy jihatdan mustaqil, siyosiy erkin harakat qiladi
hamda so’z, fikr almashish va mulk shakllari erkinligi e‟lon qilinadi. 
“Liberal-demokratik” rejimda barcha odamlarning tengligi va ozodligi
e‟tirof etilib, davlatni boshqarishda xalqning keng ishtiroki ta‟minlanadi. 
Fuqarolar huquq va erkinliklarining iqtisodiy asoslari kafolatlanadi.
Shuningdek, jamiyat ishlarini boshqarish va huquqiy normalarni
yaratishda xalq yalpi ravishda ishtirok etadi hamda ijro organlari ustidan
jamoatchilik nazorati o’rnatiladi.
2 . 
“Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi qonuni mavjud bo‟lib, uning 5-moddasida
“Murojaatlar og’zaki, yozma yoxud elektron shaklda bo’lishi mumkin.
Arizalar, takliflar va shikoyatlar murojaatlarning turlari hisoblanadi. 
Murojaatlar, ularning shakli va turidan qat‟i nazar, bir xil ahamiyatga ega

---

bo„ladi” deb keltirilgan va ushbu qonunning 6-moddasida esa “Jismoniy
shaxsning murojaatida jismoniy shaxsning familiyasi (ismi, otasining
ismi), uning 
yashash joyi to’g’risidagi ma‟lumotlar ko’rsatilgan bo’lishi
kerak. 
Yuridik shaxsning murojaatida yuridik shaxsning to’liq nomi,
uning joylashgan yeri (pochta 
manzili) to’g’risidagi ma‟lumotlar
ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxsning murojaatida
davlat organining, tashkilotning aniq nomi, 
murojaat yuborilayotgan
mansabdor shaxsning lavozimi va (yoki) familiyasi (ismi, otasining 
ismi) ko’rsatilgan, shuningdek murojaatning mohiyati bayon etilgan
bo„lishi kerak. Murojaatlarda murojaat etuvchilarning elektron pochta
manzili, aloqa telefonlari va fakslari 
raqamlari ko’rsatilishi mumkin.
Murojaatlar davlat tilida va boshqa tillarda berilishi mumkin “ deya
murojaatning talablari keltirib o‟tilgan. Ushbu qonunning 18-moddasida
“Murojaatlar davlat organlari, tashkilotlar va ularning mansabdor
shaxslari tomonidan qabul 
qilinishi va ko’rib chiqilishi shart, ushbu
Qonunning 29 va 30-moddalaridanazarda tutilgan 
hollar bundan mustasno” deb keltirilgan, ya‟ni murojaat hoh electron yoki yozma 
tarzda bo‟lishidan qat‟iy nazar mazmuni jihatidan birhil va belgilangan qoidalar
bo‟yicha yozilgan bo‟lsa yuridik jihatdan teng, ko‟rib chiqilishi shart
hisoblanadi. Ammo ba‟zi hollarda murojaatlar ko‟rib chiqilmaydi,bunday
holatlarga
“Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida”gi
O„zbekiston Respublikasi qonunining 29-moddasi misol bo‟la oladi:
“anonim murojaatlar;

---

jismoniy va yuridik shaxslarning vakillari orqali berilgan murojaatlar,
ularning vakolatini 
tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lmagan taqdirda;
mazkur Qonunda belgilangan boshqa talablarga muvofiq bo’lmagan
murojaatlar. 
Murojaatlar ko’rmay qoldirilganda tegishli xulosa tuziladi, u davlat organining, 
tashkilotning rahbari yoki ularning vakolat berilgan mansabdor shaxsi tomonidan 
tasdiqlanadi. 
Jismoniy va yuridik shaxs vakilining vakolatini tasdiqlovchi hujjatlar mavjud 
emasligi sababli murojaatlar ko’rmay qoldirilganligi to’g’risida murojaat qiluvchi 
tegishli tartibda xabardor 
qilinadi” Ba‟zi holarlarda esa murojaatlar ko‟rib chiqilishi tugatilishi mumkin. 
Ushbu qonunning 30-moddasida “Murojaatlarni ko„rib chiqish quyidagi hollarda 
tugatiladi:
agar takroriy murojaatlarda yangi vajlar yoki yangidan ochilgan holatlar
keltirilmagan bo’lsa, ilgarigi murojaat materiallarida esa tekshiruvlarning
to’la-to’kis materiallari mavjud bo’lsa va murojaat qiluvchiga belgilangan
tartibda javoblar berilgan bo’lsa; agar murojaat qiluvchi o’z murojaatini
belgilangan tartibda chaqirib olgan bo„lsa yoki uni ko„rib chiqishni
tugatish to’g’risida iltimos qilgan bo„lsa; yashash joyi, turgan joyi (pochta
manzili), elektron pochta manzili yoki boshqa rekvizitlari 
o’zgarganligi to’g’risida o’z vaqtida xabardor qilmaganligi tufayli chaqirishning 
imkoni yo’qligi sababli murojaatni murojaat qiluvchining ishtirokisiz ko’rib
chiqish imkoniyati bo’lmaganda; murojaatni murojaat qiluvchining
ishtirokisiz ko’rib chiqish imkoniyati mavjud emasligi sababli, davlat
organi, tashkilot yoki ularning mansabdor shaxsi murojaat qiluvchi kelmay qolgan 
taqdirda; agar murojaat qiluvchi jismoniy shaxs vafot etganidan so’ng murojaatni 
ko’rib chiqish huquqiy vorislikka yo„l qo„ymasa. Murojaatni ko„rib chiqishni 
tugatish to’g’risidagi qarorni davlat organining, tashkilotning rahbari yoki
ularning vakolat berilgan mansabdor shaxsi qabul qiladi. 
Takroriy murojaatni ko’rib chiqish ushbu modda birinchi qismining ikkinchi
Xatboshisiga muvofiq tugatilganda, murojaat qiluvchi takroriy
murojaatning asossizligi va ushbu masala yuzasidan u bilan yozishmalar

---

tugatilishi to’g’risida yozma ravishda xabardor qilinadi. Yozishmalar olib
borish tugatilgan murojaat qiluvchidan takroriy murojaat kelib tushgan 
taqdirda, bunday murojaatni ko’rib chiqish murojaat qiluvchini bu haqda
xabardor qilmasdan tugatiladi. Murojaatni ko’rib chiqish uni chaqirib
olish to’g’risidagi ariza bo’yicha tugatilganda murojaat murojaat
qiluvchiga davlat organining, tashkilotning yoki ular mansabdor
shaxsining xati bilan birga uch kun ichida qaytariladi. Murojaatni
chaqirib olish to’g’risidagi ariza qonun buzilishlarini aniqlash va bartaraf
etish yuzasidan chora-tadbirlar ko„rilishini istisno etmaydi. 
Murojaat qiluvchi chaqirilgan jismoniy shaxsning yoki yuridik shaxs vakilining
Kelmay qolganligi sababli murojaatni ko’rib chiqishni tugatish to’g’risida
tegishli tartibda xabardor qilinadi” deyilgan. Bundan tashqari har qanday
holatlarda murojaatlar ko’rib chiqiladi va tegishli tartibda murojaatlarga
nisbatan chora ko’rilishi shart deb hisoblayman. 

---

Foydalanilgan adabiyotlar:
1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
2 O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi.
3. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – Тoshkent. «Adolat», 2018. 
4 “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi qonuni.