Arab tilshunosligi. Arab leksikografiyasi
Download 24.76 Kb.
|
kurs ishi (1)
|
Arab tilshunosligi. Arab leksikografiyasi. Reja 1. Kirish. I. Arab tilshunosligining paydo bo‘lishi. II. Arab tilshunosligidagi maktablar. 2. Asosiy qism: I. Arab leksikografiyasi. II. Arab tilshunosligida lug‘at tuzish an'analari. 3. Xulosa. Arab tili — Somiy tillar guruhining janubiy tarmog‘iga mansub til. Yaqin va O‘rta Sharq hamda Afrika shimolidagi yigirmadan ortiq mamlakatning rasmiy davlat tili hisoblanadi. Arab tilida 200 mln. dan ortiq aholi gaplashadi (1997). Qadimiy Arab tili mil. av. V-IV asrlarga taalluqli obidalar orqali maʼlumdir. U mumtoz arab tilining paydo bo‘lishiga zamin bo‘lgan. Mumtoz Arab tilining leksik va grammatik shakllanishi johiliya davri (V — VII-asrlar) shoirlarining og‘zaki ijodlarida namoyon bo‘la boshlagan. Qur’oni Karimning nozil bo‘lishi natijasida mumtoz Arab tili badiiyati yanada go‘zallashdi va grammatik meʼyorlari mukammallashdi. VIII — IX asrlarda mumtoz Arab tili grammatikasi ishlab chiqildi, islom yoyilgan o‘lkalarda rasmiy va ilmiy til bo‘lib qoldi. Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy va boshqa ilmiy asarlarini ana shu tilda yozganlar. Mumtoz Arab tili leksik jihatdan bir oz o‘zgargan holda, hozirga qadar arablarning adabiy tili bo‘lib kelmoqda. Buning asosiy sababi arab dunyosini birlashtirib turuvchi Qur’oni Karim, Hadisi Sharif va boshqa mo‘tabar manbalardir. Arab dunyosidagi vaqtli matbuot, nashrlar, radio va televideniye hozirgi shu tilda. Arab so‘zlashuv tili adabiy tildan keskin farqlanadi, fonetik va leksik jihatdan bir-biriga o‘xshamaydi. Misr, Sudan, Suriya, Iroq, Mag‘rib, Xasaniya (Mavritaniya), Shoa (Nigeriya, Kamerun, Niger) lahjalariga bo‘linadi. Ushbu lahjalar asosan 3 sababga ko‘ra yuzaga kelgan: 1) arab adabiy tiliga quraysh qabilasi (Makka) shevasida nozil bo‘lgan Qur’oni Karim tili asos bo‘lgan, zero o‘sha vaqtlardayoq Arabiston yarim orolida yashovchi qabilalarning tillarida turli tafovutlar bor edi; 2) hozirgi arab dunyosining aksar qismi kelib chiqishi arab bo‘lmagan xalqlardir. Ular islom taʼsirida arablashgan. Ularning hozirgi so‘zlashuv tilida islomgacha mavjud bo‘lgan ona tillari unsurlarining bo‘lishi, tabiiy; 3) arab dunyosining aksar qismi g‘arb istilochilari hukmronligi ostida bo‘lganligi hududiy lahjalarning jiddiy farqlanishiga olib kelgan. Turkiston, xususan, hozirgi O‘zbekiston hududi Arab xalifaligi tomonidan bo‘ysundirilgach va islom mahalliy aholi tomonidan qabul qilingach, arab tili hamda arab yozuvi mazkur hududda ilm-fan tili va yozuviga aylandi. Shu bilan bog‘liq holda arabshunoslik vujudga keldi. Arab tilining tillar genealogik tasnifidagi o‘rni. Arab tili afroosiyo (yoki semitik-hamit; bu keng tarqalgan nom endi eskirgan deb hisoblanadi) til makro oilasining semit bo‘limiga kiradi. An'anaviy tasnifga ko'ra, arab tili Janubiy Semit tillari guruhiga kiradi, uni Janubiy Arabistonning qadimgi epigrafik tillari va Efiopiya va Eritreyada so'zlashuvchi efio-semit tillari bilan birlashtiradi. Hozirgi vaqtda qadimgi va zamonaviy semit tillari bo'yicha yangi materiallarning ochilishi, shuningdek qiyosiy tarixiy semitologiyaga yangi usullarning, xususan, glottokronologiya usulining kiritilishi natijasida ( sm. DUNYO TILLARI), semit tillarining aniqroq tasnifi ishlab chiqilgan bo'lib, unga ko'ra shevali arab tili mustaqil janubiy-markaziy guruhni ifodalaydi. Qadimgi Janubiy arab tillari va Efiopiya tillari (Giz, Tigre, Tigrinya), shuningdek, zamonaviy Janubiy Arab tili (Mehri, Shahri, Sokotri) bilan arab tili ba'zi grammatik xususiyatlar bilan birlashtirilgan: so'z. shakllanish usullari, "buzilgan" ko'plik deb ataladigan shakllar. raqamlar (shuningdek, ichki ta'limning ko'pligi: rasm"rasm" - ingliz"chizmalar" va boshqalar), undoshlarning yanada to'liq fonologik tizimlari. Shu bilan birga, janubiy semit tillari arab tilidan og'zaki konjugatsiyaning ayrim turlarida farq qiladi. Boshqa tomondan, ko`plik qo`shimchasining yasalishi kabi grammatik xususiyatlar. otlar soni erkak, mukammal va nomukammal o'zaklarining konjugatsiya turlari arab tilini shimoliy-markaziy guruh tillariga, ayniqsa oromiy tiliga yaqinlashtiradi. Semit tillarini qiyosiy tarixiy oʻrganishning birinchi davrida (18—19-asrlar) klassik arab tili semit tilining eng arxaik turi boʻlib, u boshqa tillarda yoʻqolgan fonetik xususiyatlarni toʻliq saqlab qolgan, deb hisoblangan. Semit tillari (interdental, ovozli va ovozsiz laringeal, faringeal va uvular fonemalar) va morfologiya (nominal holat va og'zaki modal sonlar, shaxsiy fe'l shakllarining to'liq tizimi, ismga ham, fe'lga ham xos bo'lgan ikkilik raqam). Keyinchalik qarama-qarshi fikrlar paydo bo'ldi (ba'zi italyan va chex semitologlari tomonidan ilgari surilgan), unga ko'ra faqat arab tiliga xos fonemalar yangilikdir; innovatsiyalar "singan" ko'plik shakllariga ham tegishli edi. sonlar va arab tiliga xos boʻlgan boshqa baʼzi grammatik shakllar. Afroosiyo tillarining kengroq materiallarining zamonaviy qiyosiy tarixiy tadqiqotlari ushbu fonema va shakllarning semitik va afroosiyo xarakterini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, tadqiqotlar arab fonologik tizimi ham to'liq protosemit tizimini ifodalamasligini ko'rsatdi. Arab tizimi fonemalarning tarkibining biroz qisqarishi va ularning fonetik o'zgarishlari, xususan, o'rta va orqa qo'shimchalarning palatalizatsiyasi bilan tavsiflanadi:, dialektlarda: k > c; va shuningdek, glottalizatsiya: q >". LAL og'zaki tizimi, shuningdek, mukammal konjugatsiyaga aylanib, proto-semit ishtirokchining verbalizatsiyasi bilan tavsiflangan allaqachon qayta qurilgan proto-semit tizimini ifodalaydi. Fonetik-fonologik va grammatik tuzilish zamonaviy arab shevalari ham bir qancha qisqarishlar, modifikatsiyalar va yangiliklar bilan ajralib turadi. Arab olimlari odatda grammatikani sintaksis, morfologiya va fonetikaga ajratdilar va so'z yasalishi va u bilan bog'liq holda etimologiya masalalariga katta e'tibor berdilar, buning natijasida XI asrda. ildiz nazariyasi yuqori darajaga yetdi. Sintaksis va morfologiya arab grammatikasining eng original qismlari boʻlib, na yunon, na hind asarlarida manbalarga ega emas va arab tilining oʻziga xos xususiyatlariga qaratilgan. Sintaksisning vazifasi gapni strukturaviy-semantik tahlil qilish edi. U ikkita ism yoki ism va fe'l o'rtasidagi sub'ekt-predikat munosabatini taxmin qildi. Gaplar kichik/elementar va katta bo'lib, ierarxiyani tashkil qilgan; nominal, og'zaki va ergash gaplar - qaysi so'zning gap boshida turganiga va shunga mos ravishda har xil turdagi sub'ektlar va predikatlar. Hukmning ikkinchi darajali a'zolari alohida ajratilgan va batafsil tasniflangan (besh turdagi qo'shimchalar, har xil turdagi holatlar, "qo'llashlar"). Flektsiyalarni rasmiy va virtual amalga oshirish holatlari mavjud edi. Qurilishni tushuntirish uchun nazarda tutilgan a'zo tushunchasi kiritilgan. Muvofiqlik, nazorat va uzviylik munosabatlari ham tahlil qilindi. Fonetik jihatdan adabiy arab tili undosh fonemalarning keng rivojlangan tizimi, ayniqsa guttural, emfatik va interdental bilan tavsiflanadi. «Grammatik asarlarning fonetik bo‘limlarida yo faqat arab tovushlarining artikulyatsiyasi, yoki ularning kombinatsion o‘zgarishi tasvirlangan. Tovushlarni artikulyatsiya oʻrni va boshqa artikulyatsiya xususiyatlariga koʻra tasniflashning hind tizimi arablarga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Tovushlarni artikulyatsiya va funksional munosabatlarda solishtirish usuli qo'llanildi. Avitsenna tovushlar orasidagi munosabatlarni o'rnatish uchun korrelyatsiya tushunchasini kiritdi. Geminatsiya holatlari to'liq progressiv yoki regressiv kontakt assimilyatsiyasi natijasida kvalifikatsiya qilindi. Qisman va uzoq assimilyatsiya tasvirlangan. Undosh va unlilarning oʻzaro taʼsiri, undoshlarning almashinishi, metateza, hamzaning yoʻqolishi, eliziya, bogʻlovchi unlining paydo boʻlishi, palatalizatsiya, velarizatsiya, tovush simvolizmi haqida savollar oʻrganildi. Koʻpgina arab mamlakatlarida talaffuzni standart arabchaga yaqinlashtirishga harakat qilinmoqda. Qur'onning iqtibos me'yori (ar. tilāwa tlạwẗ) asosidir. Ushbu talaffuz uslubi odatda faqat diniy kontekstda qo'llaniladi. Ishonch bilan aytish mumkinki, yuqori arab tilining asl talaffuzi aniq ma'lum emas. Masalan, oxirning talaffuzi bo'yicha umumiy fikr mavjud emas un noaniq otlar ( kitobun va boshqalar. kitob). Ikki variantni qo'llab-quvvatlovchi dalillar mavjud va qadimgi qo'lyozma yozuvida unlilar (unlilar) bo'lmagani uchun uning qanday talaffuz qilinganligini aniq aytish mumkin emas. Yozish arabcha oʻngdan chapga yoziladi. Bundan tashqari, arab tilida lotin yoki kirill grafikalari bo'lgan tillardan farqli o'laroq, bosh harflar yo'q, shuning uchun tegishli nomlar boshqa har qanday so'z kabi, shuningdek, jumladagi birinchi so'z kabi yoziladi. Morfologiyada sintaktik jihatdan aniqlanmagan gap qismlari va ularning shakllanish xususiyatlari ko'rib chiqildi. Bunda gap bo‘laklari (ism, fe’l va zarrachalar 27 turgacha), ildiz tuzilishi, ismlar va ularning turli sabablarga ko‘ra ko‘p o‘lchovli tasnifi (aniq otlar – otlar, sifatlar, yashirin otlar – shaxs olmoshlari, umumiy otlar – ko‘rgazmali va nisbiy olmoshlar va boshqalar), fe'llar (shakl va ma'nolarini batafsil tasniflash bilan), ikki va uch holli otlar, nisbiy otlarning yasalishi, qo'shma birikmalarning shakllanishi, son va jins shakllarining shakllanishi, deminativlarning hosil bo‘lishi, kuchsiz o‘zak undoshlari ishtirokida so‘z shaklining o‘zgarishi , pauzal shakllar va hokazo.Masdar masalasi ham shu yerda muhokama qilingan. Ayniqsa, fonetika sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi (Xalil ibn Ahmad; Abu Ali ibn Sino — Avitsenna, 980-1037; Sibaveyhi). Arab tili yuqori darajada rivojlangan fleksiya bilan ajralib turadi. (Semit va hind-evropa tillarining fleksiyasi va o'xshashligi ba'zi til tadqiqotchilari tomonidan shubha ostiga qo'yilgan. Hind-evropa tillarining fleksiyasi semit tilining fleksiyasidan farq qiladigan hodisadir. tillarda, chunki u fleksiyaning ildiz bilan kuchliroq oʻzaro taʼsirini nazarda tutadi.Arab tili aglyutinatsiya bilan tavsiflanadi. Baʼzi olimlar, xususan, A.A.Reformatskiy semit tillarining qoʻshilishi aglyutinatsiyaning alohida shakli, deb hisoblaydilar. Semit so'zining birlashishi oldindan aytib bo'ladigan jarayon bo'lib, arab mualliflari ma'nosi bilan uch harfli feʿl ildizidan foydalangan holda ifodalashni yoqtiradigan nisbatan qat'iy formulalar bo'yicha davom etadi. qilmoq, va birikma hosil qiluvchi unlilar, qoida tariqasida, ildizdan mustaqildir. Shunga o'xshash, ammo o'xshash bo'lmagan hodisa bir qator nosemit tillarida, xususan, german tilida uchraydi. Masalan, ingliz tilidagi oyoq - oyoq, tish - tish yoki ildiz unlilarining o'zgarishi kabi birlik va ko'plik juft so'zlari. tartibsiz fe'llar Inglizcha yoki kuchli fe'llar deb ataladi nemis tili, ammo german tillarida termoyadroviy formulalar deb ataladigan narsalarni takrorlashda muntazamlik yo'q. Arab tilidagi koʻpchilik soʻzlarni oʻzlarining dastlabki feʼl shaklidan kuzatish mumkin, ular odatda uch yoki toʻrt (kamdan-kam ikki yoki besh) undosh undoshlardan iborat. Garchi ildiz so‘zlovchining ongi uchun bo‘linmas bo‘lsa-da, ildiz tahlili bilan bir oz tanishish arab tiliga ega bo‘lgan bunday keng ildiz so‘zni yod olishni osonlashtirish va lug‘atsiz o‘qiganda notanish ildizlarni imkon qadar talqin qilish uchun foydalidir. Arab tilidagi otda jins, son – birlik, qo‘shlik (dialektlarda juda kam qo‘llaniladi) va ko‘plik, hol va holat kabi morfologik tushunchalar hamda aniqlik, noaniqlik, betaraflik toifalari mavjud. Jins. Arab tilida faqat ikkita jins mavjud: erkak va ayol. Xarakterli tugaydigan [atun] ismlari ko'pincha ayolga xosdir. Umuman olganda, ismning ma'lum bir turga tegishliligi ma'no bilan, masalan, jins belgisi bilan bog'liq. Masalan,اُمُُّّ ism ["ummun]-(Ona), tugashiga qaramay, ayollikdir. Kasb yoki mashg'ulot nomini bildiruvchi ko'plab otlar uchun ayol jinsi mos keladigan erkak ismiga [-atun] oxirlarini qo'shish orqali hosil bo'ladi. Misol uchun: طَالِبٌ [ talaba] طَالِبَةٌ [ talaba] Bitiruv xatini topshirish uchun ayolﺓ [ta’ marbuṭa ], alifboda boʻlmagan harf ishlatiladi. Bu odatiy t [t] ning grafik varianti bo'lib, u [t'] yoki "cho'zilgan t" deb ataladi. "Uzilgan t" ning uchlarini bir-biriga bog'lab, biz ﺓ [t̄' marbutṭa]ni olamiz. Semit tillarida [t] jinsning asosiy ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ismlar bilan kelishilgan holda fe'llarda t, otlarda ﺓ ishlatiladi. [t̄’ marbutụa] faqat so‘z oxirida yoziladi va ikkita uslubga ega bo‘lishi mumkin: bog‘lanishsiz - ﺓ va o‘ng tomonga bog‘langanda - ﺔ. Fe'l zotlar deb ataladigan fe'l shakllarining yuqori rivojlanishi bilan tavsiflanadi: barcha fe'llarning konjugatsiyasining yagona tizimi; vaqtinchalik shakllarning ishlab chiqilgan tizimi (uchta oddiy va uchta murakkab zamon); ikkita garov (real va passiv); besh Geografik jihatdan arab dunyosi mintaqani Atlantika okeanidan shimoliy qismi yaqinida qamrab oladi Sharqiy Afrika Arab dengiziga. Sayyoramizning keng chizig'i, shu jumladan Shimoliy Afrika bo'ylab hudud, Janubi-G'arbiy Osiyo va Arabiston yarim orolidagi katta klaster arabcha bilan bog'langan. 1945 yilda arab xalqi manfaatlarini ifodalash va arab davlatlarining siyosiy birlashuviga erishish uchun arab davlatlariga a'zo davlatlar fuqarolari gapiradigan ibroniy tiliga tegishli semit tili. Arab dunyosining siyosiy chegaralari tarixan og'ishdi, arablarni arab bo'lmagan Sahel va Afrika shoxi mamlakatlarida va Yaqin Sharq mamlakatlarida (Kipr, Turkiya va Eron) ozchilik sifatida qoldirdi. Shu bilan birga arab mamlakatlarida arab bo'lmagan ozchiliklar ham qoldi. Biroq, dengiz, cho'llar va tog'larning asosiy geografiyasi mintaqa uchun kuchli tabiiy chegaralarni ta'minlaydi. Arab tilini oʻrganish tarixida, eng avvalo, uning eng gullab-yashnagan davrida (VII—XIV-asrlar) bir qancha maktablar tomonidan ifodalangan arab grammatik anʼanalarini ajratib koʻrsatish kerak. Arab tilshunosligi bu davrda qadimgi va hind grammatik anʼanalariga oid baʼzi gʻoyalar va tushunchalarni idrok etadi, biroq arab tilining xususiyatlari ilk arab filologlarining eʼtiborini tortadi. Til faktlarini tavsiflashning tushunchalari, atamalari va usullarining original tizimi ishlab chiqilmoqda. Ayniqsa, milliy arab anʼanalarida lugʻatshunoslik muhim rivojlanish boʻldi. Oʻz navbatida, XVI—XVII-asrlardan boshlab rivojlanib kelayotgan Gʻarbiy arab tilshunosligiga arab grammatik anʼanasi oʻz taʼsirini koʻrsatadi. G'arbiy Evropada (birinchi navbatda Ispaniya va Gollandiyada, keyin esa boshqa mamlakatlarda). Evropa arabshunosligi, shuningdek, keyinchalik, 19-asrdan va rus tili (rus tilidagi birinchi arab grammatikasi 1827 yilda nashr etilgan) arab tili faktlarini yangi umumiy tilshunoslik tendentsiyalariga muvofiq o'rganishni boshlaganiga qaramay ( neogrammatizm, qiyosiy tarixiy tilshunoslik va tipologiya) arab grammatik anʼanalarining taʼsiri XX asr davomida koʻplab asarlarda, ayniqsa klassik arab tilining tavsif grammatikalarida namoyon boʻldi. Biroq, XX-asrda LALni o'rganish bilan birga. G'arbiy va rus arab tilshunosligi arab shevalarini o'rganishga murojaat qiladi, buning natijasida maxsus yo'nalish - arab dialektologiyasi shakllanadi. LAL grammatik tizimining tipologik oʻziga xosligi, oʻzak va soʻzning tuzilishi, maxsus grammatik yoʻllari umumiy tilshunoslikdagi struktur-tipologik yoʻnalish uchun katta qiziqish uygʻotadi. Arab tilining lug'aviy boyligi, ko'plab yozma yodgorliklar va hozirgi arab shevalari ma'lumotlari qiyosiy tarixiy semitologiya va afroosiyo tilshunosligini yanada rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Arab tilshunosligi o'z taraqqiyoti davrida hind va yunon tilshunosligi yutuqlariga, O`z an'analariga tanqidiy va ijobiy yondashgan. Arablar o'z tillarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ulardan foydalanganlar. Abu Tib aytadilar: “Bilginki, arablarning kalomiga xalal yetkazgan va o‘rganishi eng ehtiyoj sezilarli narsa bu e’robdir. (E’rob bu – kalimaning oxiridagi harakat) Rivoyat qilinadiki, bir kishi Rasululloh salallohu alayhi vasallam huzurlarida so‘zlayotib, lahn (xato) qiladi. Shunda u zot: Ya’ni, “Birodaringizni to‘g‘ri yo‘lga yo‘llab qo‘ying, batahqiq u adashdi”, dedilar. Yoqut aytadilar: “Umar ibn Xattob raziyallohu anhuning oldilaridan kamon otishni yaxshi bilmaydigan bir qavm o‘tib qoldi. Ularga tanbeh berdilar, ular aytishdi: “Biz ta’lim oluvchi qavmmiz”. Umar raziyallohu anhuning g‘azablari keldi va dedilar: “Albatta, sizlarning tilingizdagi xatolaringiz kamon otishdagi xatolaringizdan ko‘ra yomonroqdir”. Sababi, haligi kamon otayotgan qavm arab tili qoidasiga zid qilib gapirishgan. Shu bois, Hazrat Umarning jahllari chiqadi. Hazrat Umar davrlarida u zotga voliylardan biri maktub yozadi va unda lahn qiladi. Bu Umar raziyallohu anhuga xush kelmaydi. Ibn Qutayba aytadilar: “Bir a’robiy bir muazzinning bunday deyayotganini eshitib qoladi: Muazzin رَسُولُ so‘zini nasb (fatha harakati)da o‘qiydi. Haligi eshitib turgan kishi a’robiy bo‘lsada, ajablanib: “Sho‘ri qurigur, bu nima qilyapti o‘zi?”, deydi. Bir a’robiy bozorga kirib bozorchilarni lahn qilayotganini eshitib qoladi va “Subhanalloh, lahn qilishyapti. Biz esa lahn ham qilmaymiz, foyda ham ko‘rmaymiz”, deydilar. Ya’ni ular shuncha xato qilishsa ham, foyda ko‘rib yotishibdi. Biz esa to‘g‘ri so‘zlab, foyda ko‘rishni bilmaymiz deyishgan. Asmoiy aytadilar: “To‘rt kishi na hazlida ham va na jiddiy gapida ham lahn (xato)ga yo‘l qo‘ymagan. Ular Sha’biy, Abdulmalik ibn Marvon, Hajjoj ibn Yusuf va Ibni Fariadir. Ularning ichida eng fasohatlisi Hajjoj hisoblanadi”. Bundan bilinadiki, bu insonlar hazil va jahl holatida ham arab grammatikasiga amal qilib so‘zlagan. Bir kuni Hazrat Ali raziyalohu anhu bir kishining Tavba surasini noto‘g‘ri e’rob bilan o‘qiyotganini eshitib qoladilar va Abu Asvad ad-Dualiyni chaqirib qoida yozishga buyuradilar. Boshqa rivoyatda, aytadilarki, Abu Asvad hazrat Alining huzurlariga kiradi, Hazrat Alining qo‘llarida siyoh bor edi. Abu Asvad aytadilar: “Ya amiral mu’miniyn! Qo‘lingizdagi nima? Ali raziyallohu anhu: “O‘ylab qoldim, mana bu qizillarni arablarga aralashishi oqibatida arab tili buzilyapti. Men bu bilan bir narsa o‘rnatmoqchimanki, arablar ularga murojaat qilsin va unga suyansinlar. So‘ng qo‘llaridagi haligi narsani Abu Asvad tomon tashlaydilar . Unda quyidagicha yozilgan edi: Ya’ni: “Kalomning barchasi ism, fe’l va harfdan iboratdir. Ism nomlangan narsadan xabar beradi. Fe’l esa u bilan xabar beriladi. Harf esa ma’no anglatmaydi”. So‘ng aytadilar: “Mana shu 3 narsadan keyin xayolingga nima kelsa, yozavergin”. Shundan so‘ng arab tili qoidalariga katta e’tibor beriladigan bo‘ldi. Birinchi bo‘lib bu sohada Abu Asvad ad-Dualiy arab tiliga doir qonun-qoidalarni ishlab chiqaradilar. Bu sohada eng muvaffaqiyat qozongan shaxs bizning vatandoshimiz Mahmud Zamaxshariy hazratlari hisoblanadilar. Bu olim o‘z kitobida arablarning o‘zi o‘rganishga muhtoj bo‘lgan qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldiradi. Hatto arablardan ba’zilari aytadi: “Agar bu inson shunday buyuk ishni qilmaganda biz o‘zimizning sof tilimizdan ayrilib qolardik”. Biroq arab tilining grammatik normalari esa milodning XII-IX asrida ishlab chiqildi. Qur’oni karimning nozil bo‘lishi, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom hadislarining yuzaga kelishi arab adabiy tilining yanada rivojlanishi, ta’sir doirasining kengayishi, arab bo‘lmagan boshqa xalqlar tomonidan ham arab tilini keng o‘rganilishiga yo‘l ochib berdi. Ayniqsa, Bag‘dod xalifaligida tashkil etilgan ilmiy markaz va unda arab olimlari bilan bir safda ko‘plab musulmon o‘lkalardan kelgan ajam olimlarining tadqiqot ishlari olib borishgani arab tilining ilm-fan sohasidagi mavqeyini yanada yuqori ko‘tardi. Natijada bu til butun musulmon sharqi hududida Evropadagi lotin tili kabi fan tiliga aylandi. Bundan tashqari, u ko‘plab musulmon sharq mamlakatlarida uzoq vaqt davlatlararo muomala tili bo‘lib ham xizmat qildi. VII-VIII asrlarda Arabiston hududida va arablar tomonidan bosib olingan qator mamlakatlarda - Old Osiyo, Shimoliy Amerika hamda Pireney yarim orolida - jahon miqyosidagi mamlakat - Arab xalifaligi tashkil topdi. Arab xalifaligi islom diniga asoslangan ko`p millatli davlat bo`lib, xalifalikda ish yuritish vositasi va fan tili arab til hisoblangan. Arab xalifaligida tilshunoslikning paydo bo`lishi va rivojlanishi, Hindistondagi kabi, amaliy ehtiyojlar bilan bog`lanadi. Ya`ni bu davrda eski yodgorliklar va Qur’on tili bilan jonli arab tili (shevalari) orasida katta farqlanish yuzaga keladi. Bir tomondan musulmon dunyosining muqaddas diniy kitobi bo`lgan «Qur’on»ni tushunarli qilish, undagi so`zlarni to`g`ri va aniq talaffuz qilish, ikkinchi tomondan, klassik arab tilini shevalar ta`siridan saqlash maqsadida arab olimlari til masalalari bilan jiddiy shug`ullanishga kirishdilar. Oʻrta asrlarda tilshunoslikning rivoji arab, shuningdek, arab tilida ijod etgan arab boʻlmagan filologlar nomi bilan bogʻliq. Arab tilshunosligining rivojlanishida Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshgʻariy, Zamaxshariy, Javhariy singari oʻrtaosiyolik olimlarning xam hissasi katta boʻlgan. Ibn Sino tovushlarni fonema nuqtai nazaridan tekshirgan boʻlsa, Javhariy, Koshgʻariy va Zamaxshariylar leksikologiya va leksikofafiya sohasida jahon tilshunosligiga katta yangiliklar kiritdilar. Arab tilining qonun-qoidalari tizimi – nahv ilmini yaratgan va kamolga yetkazgan olimlar orasida bizning bobokalonimiz Mahmud Zamaxshariy muhim oʻrin egallaydi. Alloma haqidagi maʼlumotlar asosan Oʻrta asr arab manbalarida keltirilgan. Abul Qosim Mahmud ibn Umar Zamaxshariy 467/1075 yil 27 rajab oyi /19 martda Xorazmning Zamaxshar qishlogʻida tavallud topgan. Otasi unchalik badavlat boʻlmasa-da, savodli, taqvodor, diyonatli kishi boʻlgan va aksar vaqtini ibodat bilan oʻtkazib, Zamaxshardagi bir masjidda imomlik ham qilgan. Onasi ham xudojoʻy boʻlgan. Sharqda allomani chuqur hurmat va mehr bilan “Ustozul arab val ajam” (“Arablar va gʻayri arablar ustozi”), “Faxru Xorazm” (“Xorazm faxri”) kabi sharafli nomlar bilan ataganlar. Zamaxshariy hayoti davomida ilm oʻrganish maqsadida tinmay dunyo kezgan. Buyuk alloma Xuroson, Eron, Arabiston, Iroq, Yaman, Shom (Suriya) kabi davlatlarning Marv, Nishopur, Isfahon, Bagʻdod, Hijoz, Damashq va Makka kabi shaharlarida boʻlib, asarlari uchun boy manba toʻplagan. Maʼlumotlarga koʻra, olim oʻzining koʻplab asarlarini Makkada yozgan va xuddi shu yerda buyuk olim sifatida eʼtirof etilgan, shuhrat qozongan. Vatanimiz mustaqillikka erishgandan soʻng boshqa buyuk ajdodlarimiz qatorida Mahmud Zamaxshariy hayoti va ilmiy merosi ham ilmiy asosda keng oʻrganila boshladi. Zamaxshariy oʻz davrining zabardast olimlaridan biri boʻlib, fanning turli sohalariga oid yetmishga yaqin asar yozgan. Afsuski, bizga shulardan baʼzilarigina yetib kelgan, xolos. Allomaning asarlari roʻyxati turli manbalarda turlicha keltiriladi. Nemis sharqshunos olimi K.Brokkelman oʻzining “Arab adabiyoti tarixi” nomli asarida Mahmud Zamaxshariyning 31 ta asari boʻlgani haqida maʼlumot bergan boʻlsa, doktor Ahmad Muhammad Xufiy – “ Zamaxshariy” nomli risolasida uning 48 asari borligini aytib oʻtadi. Akademik A.Rustamovning “Mahmud Zamaxshariy” kitobida allomaning 39 ta asari boʻlgani haqida maʼlumotlar bor. B.Z.Xolidov oʻz maqolasida Zamaxshariy 55 ta asar yozganini taʼkidlaydi. Mahmud Zamaxshariy ilmiy merosining yana bir tadqiqotchisi U.Uvatov “Nozik iboralar” nomli kitobida allomaning 34 ta asariga oid maʼlumot bergan. 1998 yili Bayrutda Mahmud Zamaxshariyning “Asosul balogʻa” asari chop etilgan va uning muqaddima qismida tadqiqotchi olim Muhammad Bosil Uyun Sud allomaning 65 ta asari roʻyxatini keltirgan. I.Yu.Krachkovskiy, V.V.Bartolʼd, A.A.Borovkov, A.Krimskiy, V.L.Vyatkin; gʻarb olimlaridan K.Brokkelman, Goldsiyer, Vetshteyn, Nyoldeke, Poppe, Rayt, Bensing, Zayonchikovskiy Mahmud Zamaxshariyning ilmiy merosiga katta qiziqish bildirgan va alloma asarlari ustida izlanishlar olib borgan. Lekin birortasida “Al-Mufassal fi nahv” asari alohida koʻrib chiqilgan emas. Arab olimlaridan Jurji Zaydon, Ahmad Muhammad Xudiy, Ali Bajoviy, Bahija Boqir Husniy, Muhammad Abul fazl Ibrohim, Husni Abdujalil Yusuf, Ibrohim Samaroiy, Muhammad Bosil Uyun Sud va boshqalar alloma ijodini har tomonlama oʻrganishga harakat qilgan[2] va bugungi kunda ham koʻpgina olimlar Mahmud Zamaxshariy asarlari ustida tadqiqotlar olib bormoqda. Mahmud Zamaxshariy ilm-fanning turli sohalarini, jumladan, arab tilining sarfu nahvini, adabiyotshunoslik, lugʻatshunoslik, tilshunoslik, geografiya, aruz, mantiq, diniy ilmlar, Qurʼon tafsirini mukammal egallagan. Buyuk allomaning bebaho merosi durdonalari orasida tilshunoslikka oid eng mashhur asarlaridan “Sharh abyat kitob Sibavayh” (“Sibavayh kitobining sharhi”), “Al-Mufassal”, “Al-Unmuzaj” (grammatikaga oid) alohida ahamiyatga ega. Bundan tashqari, bobokalonimiz lugʻatshunoslik sohasida ham salmoqli ishlar olib borgan. Yangi usuldan foydalanib, dunyoga mashhur bir necha lugʻatni tuzgan. Shular jumlasiga “Al-Foiq fi gʻaribil hadis”, Asosul balogʻa (“Balogʻat asosi”), “Al-Muʼjamul arabiyyatul forisiyyat”, “Muqaddamatul adab” asarlari kiradi. Shu bilan birga, Qurʼoni karimga yozgan sharhlarini oʻz ichiga olgan “Al-Kashshof” asari islom olamida tafsirga oid asarlar orasida eng mukammali ekanligi sharqshunos va arabshunos olimlar tomonidan tan olingan. Mazkur asarlarning qoʻlyozma va toshbosma nusxalari turli mamlakatlar qoʻlyozma fondlarida saqlanmoqda hamda, koʻplab dorilfununlarda darslik sifatida haligacha qoʻllanib kelmoqda. Ular aksariyatiga atoqli va nufuzli olimlar tomonidan sharhlar yozilgan. Mashhur tarixchi Ibn Qiftiy (vaf.1248 y., Halab) “Zamaxshariy ilmul adab, nahv va lugʻat bobida oʻzgalarga misol boʻladigan alloma boʻlib, hayoti davomida koʻplab buyuk olimu fuzalolar bilan uchrashgan. Alloma tafsir, hadis, nahv va boshqa sohalar boʻyicha yetuk, zukko boʻlib, uning bir qancha asarlari bordir. U oʻz asrida arab tilida ijod qilgan ajamlar (arab boʻlmaganlar) orasida eng buyugidir,” deb yozadi. Arablarda ham bunday maqol bor: “Agar Zamaxshariy boʻlmaganida, arablar oʻz tilini bilmas edi”. Shunga koʻra, allomaning bunday tahsin-maqtovlarga erishishi va butun dunyoga mashhur tilshunos, grammatik olim boʻlib tanilishiga sabab arab tili grammatikasiga bagʻishlab yozilgan “Al-Mufassal fin nahv” – “Nahv (grammatika) haqida mufassal kitob” asari boʻlsa, ajab emas. Iroqlik olim Fozil Solih Samariy maʼlumotiga qaraganda, Zamaxshariy qoldirgan boy ilmiy merosni quyidagicha tasniflash mumkin: diniy ilmlar, islom ulamolari va fiqhga oid asarlar; lugʻatshunoslik, arab tili grammatikasi (sarf va nah ); aruz va adabiyot nazariyasi; badiiy adabiyot (sheʼriy devonlar va nasriy asarlar); mantiq va falsafaga oid asarlar; joʻgʻrofiya va etnografiyaga oid asarlar. Quyida alloma qalamiga mansub tilshunoslikka oid asarlar bilan tanishamiz. “Al-Mufassal fi sanʼatil iʼrob” – “Eʼrob sanʼati haqida mufassal kitob”, “ Muqaddamatul adab” – “Adab ilmiga kirish”, “ Asosul balogʻa” – “Balogʻat asosi” uning yirik asarlari boʻlsa,tubanda keltirilganlari muayyan darajada toʻldiruvchi va ilova vazifasini oʻtaydi: “Al-Unmuzaj fin nahv” – “Nahv ilmidan namunalar”. “Al-Foiq fi gʻaribil hadis” – “Hadislardagi notanish soʻzlarni izohlashga doir ajoyib asar”. “Samimul arabiya” – “Arab tilining negizi”. “Al-Muʼjamul arabiyyatul forisiyyatu” – “Arabcha-forscha lugʻat”. “Al- Minhoj fil usul” – “ Usul ilmidagi tartibotlar”. “Al-Mufrad val muallif fin nahv” – Arab tilida birlik va koʻplik”. “Sharh abyat kitob Sibavayh” – “Sibavayh kitobi baytlarining sharhi”. “Al-Asmo fil lugʻat” – “Tilda ismlar”. “Al-Amoliy fin nahv” – “Grammatik qoidalarda orfografiya”. “Ad-Durrud doirul muntahab fi kinoyot va istiorot va tashbehoti-l-arab” – “Arab kinoya, istiora va tashbehlaridan tanlangan durlar”. “Devonut tamsil” – Assimiliyatsiya haqida devon”. “Javohirul lugʻat” – “Til javohirlari”. “Kitabul ajnos” – “Jinslar kitobi”. “Al-Mufrad val murakkab fil arabiya” – “Arab tilida birlik va koʻplik”. “Shofiul ayyi min kalamish Shofeʼiy” – “Shofeʼiy soʻzi yordamida tilni davolash”. “Sharh “Muxtasaril Quduriy” – “Quduriyning “Muxtasar” asariga sharh”. “Sharhul fasih” – Saʼlabning “Fasih” asariga sharh. “Hoshiya alal “Mufassal” – “Mufassal asariga hoshiya”. “Sharhul baʼzi mushkilatul mufassal – “Mufassaldagi baʼzi qiyin masalalarga yozilgan sharh”[3]. Mahmud Zamaxshariy qomusiy olim sifatida tilshunoslik, adabiyot, geografiya, tarix va boshqa qator yoʻnalishlar boʻyicha maktab yaratgan. Alloma 200 dan ortiq shogirdi boʻlgan. Asarlarini bevosita oʻrganib, ilmu fanning sirlarini egallagan 100 dan ortiq olim gʻoyibdan oʻzini Zamaxshariyning shogirdi deb hisoblagan. Abu Ali ibn Sino. Ovrupoda Avicenna nomi bilan mashhur bo`lgan va Sharqda ulug`lab, «Shayhurrais» nomi bilan atalgan vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino (980-1037) turli sohalarda, shu jumladan, tilshunoslik bobida ham bir qancha asarlar yaratdi. Qomusiy alloma Ibn Sino: 1) «Kitobi al milh finnahv» («O`tkirlik sintaksisda ekanligi kitobi») 2) «Kitob lisonul arab» («Arab tili kitobi») 3) «Asbobi xudut al xuruf» («Tovushlarning chegaralanish sabablari») kabi tilshunoslikka oid qator asarlar qoldirdi. Shu kungacha «Asbobi hudut al huruf» asarining to`rtta nashri: Qohira (2), Tiflis nashri va Toshkent nashrlari ma`lum. Asarning Toshkent nashrini tayyorlashda prof. A.Mahmudov va prof. Q.Mahmudovlarning xizmatlari katta bo`ldi. Ushbu asar kirish va olti bobdan tashkil topgan. Manbada tovushning hamda nutq tovushlarining paydo bo`lish sabablari, bo`g`iz va tilning anatomiyasi, ayrim arab tovushlarining paydo bo`lishidagi o`ziga xosliklari, ushbu tovushlarga o`xshash nutq tovushlari hamda tovushlarning nutqiy bo`lmagan harakatlarda eshitilishi kabilar haqida fikr yuritiladi. Ibn Sino tovushning hosil bo`lishida havoning to`lqinsimon harakati sabab ekanligini to`g`ri ko`rsatadi. Aniqrog`i, artikulyaciya o`rnidan havoning siqilib chiqishi natijasida nutq tovushlari yuzaga keladi. U fizikaviy tovushlar bilan nutq tovushlarini bir-biridan farqlaydi. Fizikaviy tovushlarni «savt», nutq tovushlarini esa «harf» so`zlari-terminlari bilan nomlaydi. Fizikaviy tovushning ham, nutq tovushining ham havoning to`lqinsimon harakati sababli hosil bo`lishi ta`kidlanadi. Demak, bu tovushlarning yuzaga kelishida havoning to`lqinsimon harakatlanishi umumiylik hisoblanadi. Ayni vaqtda bu umumiylikning xususiyligi shundaki, savtlardan - fizikaviy tovushlardan farqli holda harflarning – nutq tovushlarining hosil bo`lishida muayyan nutq a`zolari ishtirok qiladi. Demak, nutq tovushlari nutq a`zolari orqali, bevosita ularning ishtirokida yuzaga keladi. Ibn Sino harflarni – nutq tovushlarini unli va undosh tovushlarga ajratadi. Unlilar miqdorini uchta, undoshlar miqdorini esa yigirma sakkizta deb belgilaydi. Undoshlar haqida mukammal ma`lumot beradi. Umuman, Ibn Sinoning fonetika sohasida yaratgan ishlarini, bayon qilgan fikrlarini, ayniqsa, uning tovushlarni unli va undosh tovushlarga ajratilishini jahon tilshunosligi taraqqiyotiga qo`shgan salmoqli hissasi sifatida baholash lozim. VII-VIII asr arab tilshunosligining dastlabki markazlari Iroqning Basra va Kufa shaharlari hisoblangan. Basra va Kufa shaharlarida ikkita lisoniy maktab tashkil topgan bo'lib, ular o'rtasida tilshunoslikning ko'pgina masalalari yuzasidan ''fikrlar jangi'', qizg'in bahslar, munozaralar olib borilgan. Ushbu lisoniy munozaralar tilshunoslik fanining markazi Arab poytaxti bo'lgan Bog'dod shao`riga ko'chirilgandan so'ng to‘xtagan. Arab tilshunosligining asoschilaridan biri Basra grammatika maktabining vakili Xalil al Farohidi (taxminan 718-791y) birinchi arab tili lug'atini yaratdi. U lug'atini "Kitobul ayn" ("Ayn harfi kitobi") deb nomlab, unda grammatikaga oid muhim fikrlarni bayon etdi. Shuningdek, olim "Kitobul avomil" ("Boshqaruvchilar kitobi") nomli asarni ham yozdi. Ammo bu asarlar bizgacha yetib kelmagan. Xalil al Farohidining shogirdi, mashhur arab tilshunosi, kelib chiqishiga ko'ra fors basralik Amir bin Usmon Sibavayxiy (733 yilda vafot etgan) o'zining salmoqli "Al-kitob" asarini yaratdi. Muallif ushbu asarda o'zigacha bo'lgan barcha tadqiqotchilarning ta'limotlarini, fikrlarini, qarashlarini umumlashtiradi. U arab tili grammatikasining tugal va mukammal ko'rinishini taqdim etadi. Ushbu asar har ikkala: Basra va Kufa maktabi vakillari tomonidan bir xilda yuqori baholangan va qadrlangan. Kelib chiqishiga ko'ra yunon Abu-Abayda (770-837) noyob so'z va ibora, ifodalarning keng qamrovli lug'atini tuzadi. Bog'dodlik hind Sag'ani (1181-1252) 20 tomlik lug'at yaratadi va uni "To'lqinlar toshqini" deb nomlaydi. Misrlik ibn Mansur (1232-1311) katta hajmdagi salmoqli lug'at tuzib, n. Man sux (1232-1311) katta uni "Arab tili" deb ataydi. Sherozlik fors Feruzobodi (1329-1414) 60 tomlik lug'at tuzgan va uni "Qomus" (Okean) deb nomlagan. Bundan keyin yaratilgan ko'plab lug'atlar ham "Qomus" nomi bilan ataladigan bo'lgan. Arab leksikografiyasida lug'atlar mazmuniga ko'ra olti guruhga bo'linadi: 1. To'liq izohli lug'atlar. 2. Predmet lug'atlari (masalan, hayvonlar bilan bog'liq lug'atlar va b). 3. Sinonimlar lug'ati. 4. Noyob so'zlar lug'ati. 5. ozlashgan so'zlar lug'ati. 6. Tarjima lug'atlari. Arab leksikografiyasi Sharq - Eron, Turkiya, qisman hind xalqlariga ham, Yevropa xalqlariga ham katta ta'sir ko'rsatdi. Arab tilshunoslari, yunon tilshunoslaridan farqli, fonetika masalalariga g'oyat sezgirlik bilan munosabatda bo'lganlar. Ular tovush va harfni, yunonlardan farqli, qat'iyan farqlaganlar. Shuningdek, harf termini bilan faqat yordamchi so'z va affikslarnigina emas, balki nutq tovushini, aloma termini bilan esa tovushning yozuvdagi ko'rinishini, ya'ni harfni ifodalaganlar. Arablar unli va undosh tovushlarni farqlab, undoshni mohiyat, unlini esa o'tkinchi deb ta'riflaganlar va arab so'zlarida (o'zaklarida) undosh tovushlarning asosiy rol o'ynashini ta'kidlaganlar. Qiyoslang: kitob, kotib, kutub. Shunga ko'ra ular uch undoshli o'zaklarni alohida ajratganlar. Arab tilida o'zak 3 (ba'zan 4) undoshdan iborat bo'lib, so'z va so'z formalarini yasash paytida bu undoshlar orasidagi unli tovushlar o'zgartiriladi (kitob, kotib, kutub). So'zning bunday tuzilishi fleksiya (egilish) haqidagi taʼlimotni yaratishga olib keldi. Shunga ko'ra arab - yahudiy filologiyasida o'zak, so'z yasovchi elementlar tushunchasi bilan birga fleksiya haqidagi tushuncha ham paydo bo'ldi. Arablar, hindlar kabi, tovushlarni akustik va fiziologik belgilariga ko'ra farqlaganlar. Nutq a'zolari sifatida og'iz bo'shlig'i, burun bo'shlig'i va bo'g'iz hisoblangan. Nutq tovushlarini hosil qilishda bo'g'iz, til, tanglay, milk, tish, lab xizmat qilishi ta'kidlangan. Arab tilshunosligida sintaksis masalalari, hind va yunonlardagidek, grammatikaning eng bo'sh bo'limi hisoblangan. Shunga qaramasdan arablarda sintaksisning tekshirish ob'ekti sifatida gap, gapning struktur-semantik tahlili kuzatiladi. Ular gapning kamida ikki so'zdan-ikki otdan yoki ot va fe'ldan iborat bo'lishini, bu so'zlar o'rtasidagi sub'ekt - predikat munosabatining o'rganilishini to'g'ri ta'kidlaydilar. Gaplarning tuzilishiga ko'ra otli, fe'lli va holli turlarga bo'linishini qayd etdilar. Otli gaplarning ot so'zdan boshlanishini (masalan, Zayd turibdi), fe'lli gaplarning esa fe'l so'zdan (masalan, turgan Zayd) boshlanishini aytadilar Otli gapning egasi mubtado (mubtado), kesim esa habar (xabar) deb Gapning ikkinchi darajali bo'laklari sifatid 1) to'ldi-ruvchi, 2) hol 3) izohlovchilar ko'rsatiladi. So'zlar o'rtasidagi sintaktik munosabatga xizmat qiluvchilar sifatida moslashuv, boshqaruv va bitishuv olinadi. Otli gaplarda ega kesim bilan moslashadi. Arab tilshunoslari morfologiyada, Aristotel kabi, uchta so'z turkumini- ismun (ot), fe'lun (fe'l) va harfun (yuklama, yordamchi so'zlar va affikslarni) ajratadilar. Otni keng ma'noda olib, uning tarkibiga ot, sifat, olmoshlarni ham kiritadilar. Otlarni atoqli va turdosh otlarga, turdosh otlarni esa aniq va mavhum otlarga ajratadilar. Otlarning son, egalik, kelishik kategoriyalari ancha mukammal tasvirlanadi. Otlarning kelishik kategoriyalari sifatida tushum kelishigi (-ni), jo'nalish kelishigi (-ga, -ka, -g'a), o'rin va payt kelishigi (-da), chiqish kelishigi (-dan) va birgalik kelishigi (bila) qayd etiladi. Qaratqich kelishigi alohida izofa hodisasi sifatida tushuntiriladi. Bosh kelishik haqida so'z yuritilmaydi. Arab grammatikasining morfologiya qismi Sibavayxiy asarida puxta ishlab chiqilgan. Aniqrog'i, u morfologiyaga oid quyidagi masalalarni tadqiq qiladi: 1. So'z turkumi. 2. ozakning tuzilishi. 3. Ot va ularning tasnifi. 4. Fe'l va uning shakllari va boshqalar. Turkiy til masalalari bo'yicha tilshunos Asiruddin Abu Hayyon al - Andalusiy (1256-1344) qator asarlar yaratdi. Ma'lumotlarga qaraganda bu asarlarning o'ndan ortig'i bizgacha yetib kelgan. Masalan, 1. < kaming tug'i pismida turkly qismida turkiy so'zlar arab alfaviti tartibida joylashtirilgan bo'lib, unda 3000 ga yaqin so'z mavjud. Asarning morfologiya qismida so'z turkumlari haqida fikr yuritiladi. Bunda ot, fe'l va harf (yordamchi so'zlar va affikslar) alohida qayd etiladi. Turkiy tillarning so'z yasash, so'z o'zgartirish va forma yasash kategoriyalari haqida ma'lumot beriladi. Asarda sintaksisning so'z birikmasi ta'limotiga to'xtab o'tiladi. Turkiy tilga bag'ishlangan muallifi noma'lum « XIII asrning o`rtalarida (1258) Arab xalifaligining poytaxti bo`lgan Bog`dod mo`g`ullar tomonidan bosib olinadi. Natijada xalifalik o`z ichida alohida davlatlarga bo`linib ketadi. Shu bilan arab madaniyatining klassik davri o`zining nihoyasiga etadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Zvegintsev V.A. Arab tilshunosligi tarixi. M., 1958 yil 2. Zavadovskiy Yu.N. Mag'ribning arab lahjalari. M., 1962 yil. 3. История лингвистических учений. М., 1968. 2. Н.A.Кондрашов.История лингвистических учений. M., 1979. 3. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 4. Belkin V.M. Arab leksikologiyasi. M., 1975 yil 5. T.A.Aмирова, Б.A.Oлховиков, Ю.В.Рождественский. Очерки по истории лингвистики. M., 1975. 6. Mahmud az Zamaxshariy. Nozik iboralar. T., 1992 7. Nosirova M. Oʻrta asrlar arab nahvidan namunalar (Mahmud Zamaxshariyning “Unmuzaj fi nahv” risolasi asosida). – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. 8. Nosirova M. Oʻrta asrlar arab nahvidan namunalar (Mahmud Zamaxshariyning “Unmuzaj fi nahv” risolasi asosida). – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. 9. Nosirova M. Tilshunoslik bilimlari tarixi (Arab tilshunosligi) – T.: Navroʻz, 2019. Download 24.76 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|