Ovozsiz filmlar davri montaj san’ati

---

OVOZSIZ FILMLAR DAVRI MONTAJ SAN’ATI 
 
Sayram Muxsinaliyevna Sobirova 
[e-mail] 
O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti 
Annotatsiya: Kino - bu universal til. Kino san’ati voqealar barchaga birdek 
tushunarli bo‘lgan tasviriy ketma-ketlik orqali beradi. Ovozsiz filmlar davri kino tilini 
shakllanishida muhim bosqich bo‘ldi. Bu davrni tadqiqi shuni ko‘rsatadiki, XX asrning 
birinchi choragida montaj san’ati badiiy ifoda vosita sifatida shakllangan va rivoj 
topgan.
Kalit so‘zlar: Kino, ovozsiz film, montaj san’ati, badiiy ifoda vositasi, L.Jannetti 
montaj tasnifi, ta’sir, sistema 
 
THE ART OF EDITING IN THE EPOCH OF SILENT CINEMA 
 
Sayram Mukhsinaliyevna Sobirova 
[e-mail]
Uzbekistan State Institute of Arts and Culture 
Abstract: Cinema is a universal language. Film is a system of a moving images. 
The era of silent cinema was an important stage in the active formation of the cinema 
language. A study of this period shows that in the first quarter of the twentieth century, 
montage developed as a means of artistic expression. 
Keywords: cinema, silent cinema, montage art, means of artistic expression, 
montage classification by L.Giannetti, impact, system. 
 
Kirish. Filmlar bir asrdan ko‘proq davr ichida insoniyat madaniyatining ajralmas 
qismiga aylandi. Kino san’ati namunalari inson dunyoqarashi, ma’lum belgilariga ega 
madaniyatni shakillantirishda muhim ahamiyat kasb etdi [1. 275]. Kino asarlar 
kishilarni ilhomlantiradigan, ma’lum harakatlarga undaydigan, birlashtiradigan o‘ziga 
xos xususiyatga ega ekanligi isbot talab qilmas haqiqatga aylandi. Filmlarda 
berilayotgan ma’lumotlani ko‘rish hamda eshitish orqali qabul qilganimiz uchun ham 
uning inson ongi va qalbiga bo‘lgan ta’siri har doim yuqori bo‘lgan.
Har bir san’at turining o‘z sistem ko‘rinishi mavjud va kino san’ati bundan 
mustasno emas. [2. 77]. Filmni bir butun tizimga birlashtirish montaj jarayonida 
amalga oshiriladi.
Asosiy qism. Montaj bu bo‘laklarni bir butunlikka yig’ish jarayonidir. Shu bilan 
birga montraj kinematografning eng ko‘p o‘rganilgan badiiy vositalaridan hisoblanib, 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
207
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

u haqida fiklar har doim xilma-xil bo‘lgan. Kinematografiyada montaj nazariyasi va 
amaliyoti tadqiqining asoschilari va targ‘ibotchilaridan biri S.Eyzenshteyn: 
“Kinematografiya, eng avvalo, montajdir”, - deb ta’kidlagan [3]. Eyzenshteyn 
“montajcha tafakkur tarzi” yozuvchiga ham, rassomga ham, rejissorga ham xos 
xussusiyatligi. Darhaqiqat, so‘zlarni bir-biriga biriktirish, matnni bo‘limlarga bo‘lish 
va ularning ketma-ketligini shakllantirish adabiyotda montaj usulidan foydalanishga 
misol bo‘la oladi. Tasvirda narsalarni o‘rinili joylashtirishga ham tasviriy san’atdagi 
montaj sifatida qarash mumkin. Masalan, Boburnoma asaridan olingan “Emperor 
Babur and his court” [4] minyatyurasida voqealarning markazga nisbatan ketma-
ketlikda joylashtirilganida shoh Bobur saroyi va mamlakatida siyosiy va ijtimoiy 
hayotga qazratilgan e’tibor darajalanish holatida ko‘rsatilganligini kuzatamiz. Xuddi 
shu holatni spektakl va musiqiy asarlar kompozitsion tuzilishida ham ko‘rib chiqish 
mumkin.
Ko‘rinadiki, montaj bu san’at asarlarini yaratishda o‘ziga xos sintaksis 
maydonidir. Hamda turli bo‘laklarni qiyoslash, birlashtirish har qanday san’at asariga 
xos bo‘lgan xususiyat bo‘lib, ijodkorning tafakkur tarzi mahsulidir. 
Kinoda montaj uslubi yanada yaqqolroq ko‘rinadi. Texnologik nuqtai nazardan u 
kadrlarni kesish va ulashni bildirsa, badiiy jihatdan rejissorning kasbiy bilim, 
ko‘nikmalari va mahorati (kino qonun-qoidalarini (kino grammatikasi) tushunishi va 
to‘g’ri qo‘llay olishi) hamda ijodiy salohiyatidan xabar beradi.
Kinoda montaji ikkita turga ajratishadi: 
Kinoda montajning kadr ichi va kadrlar aro turlari mavjud. Kadr ichi montaji 
planlar, rakurslar va harakatlar orqali quriladi. Kadr ichi montaji kadrning mazmuniy 
makoniga olib kiradi, ijodkorning (muallifning) voqeaga, asardagi personajga 
munosabatini ochib beradi. Kadr ichi montaji odatda ritmik jihatdan sokin, uzun 
kadrlaridan (montaj kadrlaridan) tashkil topadi. Bunda kadr ichi dinamikasini asosiy 
shakillantiruvchi omil sifatida kelib, ekran kompozitsiyasini tomoshabinlar ko‘z oldida 
o‘zgartiradi. Bu travelling yoki transfokator tasvirga olish va obyektlarni harakati 
asosida amalga oshiriladi. Kadr ichi montajining eng yuqori namunalarini L.Viskonti, 
A.Tarkovskiy, M.Antonioni filmlarida kuzatishimiz mumkin. mumkin.
Kadrlararo montaj - bu montaj kadrlari hamda frazalarni butun ekran matniga 
birlashtirish. Kadrlararo montaj tashqi shakllantiruvchi vazifasi voqeani boshqarish, 
ma’noviy detalni aiqlashtirish, emotsional hamda dramatik holatni kuchaytirish 
kabilardan iborat. Uning yordamida ekran asarini yuqori dinamikaga, konfliktni esa 
o‘z o‘rnida yuqori intensivlikka erishtirish mumkin.
Demak, montaj kino paydo bo‘lgandan mavjud. U XX asrning birinchi choragida 
film badiiy ifoda vositsi sifatida shakllandi va kinoning alohida san’at turi sifatida 
insoniyat madaniyatida o‘rin egallashida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu ovozsiz kino 
davri edi. Amerikalik professor Luiz Jannetti “Understanding Movies” asarida XX 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
208
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

asrning birinchi choragida montaj san’atini shakllanish davri va xususiyatlariga 
asoslanib tasniflab chiqdi hamda uni realistik, klassik va formalistik uslublarga bo‘ldi 
[5].
L.Jannetti bo‘yicha montaj tasnifi: 
Epizodlar tasvirlangan bir kadrli filmlar (“Poyezdning stansiyaga kirib kelishi” 
filmi, rejissor aka-uka Lyumerlar) - kadrlarni voqealar ketma-ketligi va uzviyligi 
nuqtai nazaridan ulash (“Oyga sayohat” filmi, rejissor J.Melyes) - klassik montaj 
(“Millatning tug’ilishi” filmi, rejissor D.U.Griffit) - mavzuli montaj (“Glen Glud 
haqidagi o‘ttiz uch voqea” filmi, rejissor Fransua Jirar) -abstrakt montaj [5]. 
L.Jannetti tasnifi realistik montaj deb ekran asarlarining ilk paydo bo‘lgan 
davrdagi bir kadrli (voqealar izchillikda bayon etilgan) filmlarga aytildi. Klassik 
montaj - bu XX asr boshlarida shakllangan voqeani izchil tarzda ko‘rsatishga 
qaratilgan montaj. L.Jannetti o‘z nazariyasida formalistik davr montajiga ta’rif berar 
ekan, uni (formalistik montajni) kinematografning alohida san’at turi sifatida 
shakllanishi va montaj san’atining metaforik xususiyatlarini ochilishi bilan bog’laydi.
Realistik davrga kino paydo bo‘lgan ilk davrlarda yaratilgan bir kadrli filmlar kirib, 
aka-uka Lyumerlarning “Poyezdning stansiyaga kirib kelishi”, “Ishchilarning 
fabrikadan chiqishi”, “Devorning qulashi” kabi filmlari yaqqol misol bo‘ladi. Bu 
davrda filmlarning asosan ssenariysiz, dekoratsiya va aktyorlarsiz tasvirga olingan. 
Reportaj usulidagi bunday filmlarni mazmuni qisqa vaqtda ko‘rsatilib, bitta montaj 
kadridan iborat bo‘lgan. 
Kadrlarni voqealar ketma-ketligi va uzviyligi nuqtai nazaridan ulash (izchil 
montaj) montaj usullarini o‘rganishda ilk qadamdir. Film voqealari sabab-oqibat 
tarzida, xronologik ketma-ketligda shaklillantirilgan. Masalan, J.Melyesning “Oyga 
sayohat” filmida voqealar xronologik ketma-ketlikda bayon etiladi. Birinchi kadrda 
astronomlarning muloqoti, ikkinchi kadrda kosmik ekspeditsiyaning yo‘l olishi, 
uchinchi kadr oyga qo‘nish, keyin oyliklar bilan to‘qnashuv, qochish, quvish, qutililish, 
va Fransiyaga tantanali qaytish. Murakkab syujetli tugun, voqealar rivoji, 
kulminatsiyasiga ega voqealarni ko‘rsatar ekan, J. Melyes bularning barchasini bir 
kadrda ko‘rsata olmas, hikoyani bir necha epizodlardan tashkil topgan bo‘laklardan 
yig’ib chiqdi. Uzviylikni yo‘qotmagan holda kadrdan-kadrga o‘tishlarni mohirlik bilan 
shakllantirdi.
Keying bosqichni L.Jannetti klassik montaj deb ataldi. Uning asosiy usullari 
Amerikalaik rejissor D.U.Griffit tomonidan ishlab chiqilgan: 
Kadrdagi obyekt harakat yo‘nalishiga ko‘ra montaj (qahramon chapdan chiqib 
ketsa, o‘ngdan kirib kelishi). 
Kadrdagi personaj nigohining yo‘nalishi bo‘yicha montaj (qahramon kadr 
ortidagi biror narsaga qarashi va personaj qaragan obyekt). 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
209
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

Analitik montaj - kadrdagi obyektlar masshtabining ortib borishi (personajning 
uzoq plani, personajning umumiy plani, personajning birinchi o‘rta plani, detal). 
Sintetik montaj - kadrdagi obyekt masshtabining kichrayib borishi (personajning 
yirik plani, personajning ikkinchi o‘rta plani, personajning uzoq plani)
Munosabat chizig’i (180° qoidasi ) - dialog sahnalalarini tashkil etuvchi kadrlarni 
ulashda (personajlarning umumiy plani, bitta personajning o‘rta plani, ikkinchi 
personajning o‘rta plani).
Parallel voqealar montaji - umumiy mavzu bilan bo‘glangan ammo turli 
makonlarda bir vaqtning o‘zida sodir bo‘layotgan ikki yoki undan ko‘p voqealarni 
ulashda. Odatta parallel holda bir vaqtning o‘zida sodir bo‘layotgan voqealar 
kulminatsiyada kesishib, yagona epizodga birlashadi. Amerikalik rejissor 
D.U Griffitning (1875-1948) “Betoqatlik” (1916) filmida parallel montajga ko‘plab 
misollar uchratamiz. Rejissor filmning so‘ngi epizodida voqealarni parallel tarzda 
berish orqali uni o‘tkirlashtirib, dinamikasini oshib borgani kuzatiladi. Yakuniy 
epizodda quyidagi voqealar parallel tarzda yuz beradi: ayol nohaq ayblanib, qatl 
etilayotgan erini qutqarib qolishga shoshilmoqda; aybdorga chiqarilgan hukm ijrosi 
amalga oshirilishi boshlandi; ayolning erini qutqarishi uchun kerak bo‘lgan eng muhim 
shaxs bo‘lgan gubernatorning shahrni tark etayotganligi. Parallel voqealar tuzilishi 
quyidagicha: 
1) Ayol avtomobilda erining beayb ekanligini isbotlashga shoshilgancha 
poyezdda ketayotgan gubernatorning ortidan yeldek bormoqda.
2) Qamoqxonada mahkum ustidan oliy jazo amalga oshirish boshlandi. 
Gollivud qonunlariga ko‘ra qutqaruv oxirgi daqiqalarda sodir bo‘ldi. Bir necha 
syujet chiziqlarini bir vaqtning o‘zida rivojlantirib borishni Griffit adabiyotdan oldi va 
tasvirlar orqali, bir sahnadan boshqasiga o‘tish orqali filmlar strukturasini yangicha 
tarzda shakllantirishga erishib, bu usul uchun klassik misol bo‘lgan yuqoridagi 
epizodni yaratdi. Griffitning filmlarida syujetlar ko‘pqatlamlikni kasb etdi. Buguni 
kunda filmlarning bunday usulda tuzulishi odatiy hol bo‘lsa-da, D.G.Griffit parallel 
montajni qo‘llashda va o‘z davri tomoshabinlari filmlarni qabul qilish va idrok etish 
shakillangan ko‘nikmalarini buzishida, ya’ni filmning bir syujet chizig’li 
dramaturgiyasini buzilishida prodyuserlar katta qarshilik ko‘rsatishgan. 
Ovozisz filmlar davri montaj san’atini tadqiq etgan L.Ganetti tasnifidagi uchunchi 
bosqich nafaqat montaj qonuniyatlarni yaxshi bilishni, balki uni asosiy badiiy uslub 
sifatida qo‘llashni nazarda tutadi. 1920-yillarda ijod qilgan rus formalistlari deb 
tanilgan sobiq ittifoq reissorlari bu bosqich montaj san’atiga katta hissa qo‘shishdi. 
L.Jannetti o‘zining tasnifida bu davr uchun boshlang’ich nuqta sifatida “Kuleshov 
effekti”ni ko‘rsatdi.
Shuni ta’kidlash kerakki, montajni nazariy jihatdan o‘rgangan ilk rejissor - bu Lev 
Kuleshov bo‘ldi. U film tasmalari ustida amaliy ishlar olib bordi. Lev Kuleshov o‘zing 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
210
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

tajribalari bilan montajning film stukturasidagi vazifalarini aniqlashtirdi. Xususan, 
“Kuleshov effekti” montaj san’ati asosiy tushunchasiga mos bo‘lib, quyidagicha 
izohlanadi: kadrlar ketma-ketligida birinchi kadrning mazmuni o‘zidan keying kadr 
mazmunidan kelib chiqib o‘zgaradi.
“Kuleshov effekti” Lev Kuleshov tomonidan o‘tkazilgan kadrlarning invariant 
ulash tajribasi natijasida yuzaga keldi. Uchta variantning barchasida ham birinchi kadr 
(yirik planda aktyor I. Mozjuxinning yuzi) o‘zgarmay qoldi. Ammo undan keyingi 
kadr har bir variant uchun o‘zgardi. Birinchi variantda, maysazordagi qizaloqning 
umumiy plani. Ikkinchisida, vafot etgan yosh ayol umumiy plani. Uchinchisida, yirik 
planda tarelkadagi qaynoq sho‘rva. Bu kadrlarni tomosha qilganlar Mozjuxin yuz 
qiyofasi uch marta o‘zgarganini ta’kidlashib (ularda hayrat, g’am hamda ochlikni), har 
bir variantlarda aktyor yuzida turli xil hissiyotlarni ko‘rishdi va uni buyuk aktyor deb 
ta’riflashdi. Mozjuxin kadri o‘zgartirilmay takrorlangan bo‘lsa-da, o‘zidan keyingi 
kelgan kadr natijasida u turli xil ma’no kasb etdi. Kuleshov montaj usullarining birinchi 
kashfiyotchisi emas, ammo u kinematografik obrazlar montaj san’ati orqali 
shakillatirilishini nazariy hamda amaliy ravishda tizimli isbotladi.
Lev Kuleshov kinoning asl badiiy mohiyatini ochib berishga qaratilgan bir qator 
tajribalar o‘tkazdi.
L.Jannetti tematik montajining yana bir turi sifatida qiyosiy montajni keltiradi. 
Oddiy qiyoslash, taqqoslash orqali hosil bo‘ladigan mazmun haqida to‘xtaldi. Bunga 
misol sifatida Dziga Vertovning “Kinoaparat ko‘targan odam” filmidagi erta tongda 
shaharning uyg’onishi tasvirlangan epizodini ko‘rsatish mumkin. Rejissor kadrlarni 
shunday joylashtirdiki, kadrlar ketma-ketligi parallel harakatlar tarzida qurilib, yuzini 
yuvayotgan ayol kadrlari “yuvilayotgan” uy kadrlariga o‘xshatiladi. Bu kadrlar tizimi 
quyidagi shaklda tuzilgan:
a) ayolning tog’oradan suv olib yuzini yuvishi; 
a.1) shlangdagi suv chiqindi idishlarini tozalashi; 
b) ayol ko‘zlaini sochiq bilan artadi; 
b.1) ayol uylar derazasini artadi; 
c) ayol kipriklarini pirpiratadi; 
c.1) derazadagi jalyuzilar tebranadi. 
Dziga Vertov faqatgina hujjatli kadrlarga asoslanib, reportaj kontekstidan olingan 
kadrlarning kerakli-ketma-ketlikda birlashtirish asosida, faqat hujjatli film suratga 
olish bilan shug'ullanib, voqelikning poetik obrazini yaratish mumkinligini isbotladi.
Bu davr rejissorlari kino turli kadrlarning ulanishi orqali yaratilishi va undagi 
g’oyani rejissor o’zi istagan holda berishi mumkinligini: montajda film mazmuni va 
shakli tug’ilishini isbotlashdi.
Xulosa. Kinofilmlar kommunikatsiyaning bir turi hisoblanadi va uning inson 
ongiga ta’siri yuqori ekanligi barchaga ma’lum. Kino asarlarining estetik qiymati 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
211
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

hamda ta’sir imkoniyatlarini oshirish haqida fikr yuritar ekanmiz, filmning shakliy 
hamda mazmuniy uyg’unlik kasb etishida katta ahamiyatga ega montaj san’atini 
yanada chuqurroq tadqiq etish soha oldida turgan muhim vazifalardandir.