Arab xalifaligi hukmronligi davrida Movarounnaxrda soliq tizimi Arab xalifaligi hukmronlsh I davrida Movarounnaxrda soliqtizimi

ZAKOTI-ChAKANA (ar. o’zb) - arablar hukmronligi davrida joriy qilingan, O’rta asrlar va undan keyingi davrlarda 40 boshdan kam kuyi bo’lgan fukarolar zakot to’lamagan, ammo zakoti-chakana, ya’ni mayda zakot to’lashi shart bo’lgan.
XIROJ (ar.) - arablar hukmronligi davrida joriy Qilingan va undan keyingi davrlarda aholining barcha tabakalari uchun majburiy bo’lgan, davlat tomonidan undiriladigan eng keng tarqalgan soliq turi. Mazkur soliq asosan Sharq mamlakatlari, xususan, musulmon mamlakatlarida keng tarqalgan bo’lib, arablar bosqini davrida istilo etilgan mamlakatlarda, islomni qabul qilmagan barcha toifadagi musulmon bo’lmagan aholidan undirilgan. Keyinchalik u aholining etnik, ijtimoiy mansubligidan qat’iy nazar barcha uchun majburiy to’lov turiga aylangan. Soliq miqdori aholining boy-kambag’alligiga qarab, yer, mol-mulk miqdori hamda oila a’zolarining nufuziga qarab belgilangan. Undirilgan soliq maxsus tayinlangan soliq xodimlari tomonidan quyi boshqaruv vakillari, ya’ni yer-suv jamoasi raislari, qishlok oqsoqollari, diniy mahkamalarning hamda vaqf mulklari boshliqlari guvohligida amir, xon, bek xazinasiga tushirilgan.
Arablar Markaziy Osiyoga bostirib kelgach, 651 yildan boshlab, soliqqa tortish tizimi birmuncha murakkablashdi va soliqlarning turlari ko’payib bordi Masalan, xayr-edson edtiyojlari uchun soliq-zakot ijtimoiy keskinlikni yumshatish uchun mo’ljallangan, kambag’allar, yetimlar va yo’lovchilarga xayr-ehson berishda foydalanilgan.¹⁰ Umuman, arablar Movarounnahrni istilo qilganidan keyin yer-mulklari xalifaga qarashli bo’lib qolgani tufayli yirik zodagon katlamlar — buxoroxudotlarning xususiy mulki ham xalifa mulkiga, yirik yer egalari bulmish “dehqon”lar esa o’z yerlarida ijaradorga aylandilar, daromadning ma’lum qismini xalifaga junatadigan buldilar Dehqonlarning arablar bilan yakinlashuvi yer-mulklari va boshqa boyliklarini saklab qolishga imkon yaratdi. sug’diylarning asosiy qismi juzya va xiroj to’lashgan. Xiroj yer soliga bo’lib, “muqassama” deb ataltn va ko’pincha yalpi maxsulotning 3/1 qismini tashkil etgan.
Xiroj to’lovchi aholi katlami “xarros” deb atalganlar. Movarounnahr va unga qo’shni hududlarda jamoachilar soliqlar, uzluksiz urushlar, talon-tarojlardan kiynalib kolib, yirik yer egalaridan panox izlashga majbur bo’lgan. Bu jarayonda jamoachilar yerga ishlash huquqini saklab qolgan holda yirik zamindorlarga soliq to’lash asosida o’zaro kelishib olishgan. Zamindorlarning jamoachilar bilan bunday munosabati “al-ja’”, “at-talji’a”, “al-malaja” atamalari bilan ifodalangan.
Soliq yiguvchilar “omil” deb yuritilgan.. Soliq^ar pul yoki maxsulot--“natura".shaklidatulangan. .„ ,
Shu bilan birga, o’sha davrda soliqlar quyidagi shakllarda yigilgan:
- vazifa (o’lpon), - juzya (jon solig’i), - xiroj (yer solig’i). Sanab utilgan soliqlardan-xirojning undirshish tartibi
3 xil kurinishda:
-