Arab xalifaligi hukmronligi davrida Movarounnaxrda soliq tizimi Arab xalifaligi hukmronlsh I davrida Movarounnaxrda soliqtizimi

misahha - qatiy belgilangan stavkada;
- mukotta - qatiy belgilangan summada;
- mukassama - hosilning muayyan ulushi (masalan, hosilning uchdan biri miqdori) da amalga oshirilgan.
Aksariyat hollarda xiroj Navruz bayrami arafasida yig’ib olingan Juzyani musulmon bo’lmagan fukarolar (ozod erkaklar) to’laganlar. Xotin-kizlar, keksalar voizlar" kambag’allar va Kullar bu soliqni to’lashdan ozod qilingan Soliq miqdori Shartnoma bo’yicha belgilangan, juzya fukarolarning o’ziga to’qlik darajasiga qarab undirilgan.
Yukoridagilardan tashqari chorvadorlardan (chorva tuyogiga qarab “natura”da), hunarmand va savdogarlardan (agar soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdordan oshib ketgan muayyan yillik «daromad mavjud bo’lganida) ham alohida soliqlar undirilish.
Shu bilan bir qatorda foydali qazilmalardan olingan daromad soliqlari hamda majburiy ishlab bernsh - kanallar kazish va ularni tozalash, yangi yo’llar qurish va eskilarini tuzatish, ko’priklar qurish, shahar va kal’a devorlarini barpo etish va mustahkatash kabi vazifalarni bajarish soliqlar qatorida turgan.
Arab sarkardasi Qutayba ibn Muslim al-Boqiliy VIII asr boshlarida Samarqand hukmdori Gurak bilan tuzilgan shartnoma buyicha yiliga 2200.000 dirxam miqdorida va ibodatxonalardan kimmatbaxo narsalar kurinishida xiroj olib turgan. Markaziy Osiyoda soliqqa tortishning arabcha tizimini joriy etib, ya’ni soddalashtirilgan tizimga utib, yagona soliq yigishni yo’lga qo’ygan.
Mahalliy aholi islom diniga o’tishini tezlashtirish maqsadida arablar islom diniga yangi kirgan kishilarni turli imtiyozlar bera boshlaganlar, xususan, ularni asosiy soliqlarni to’lashdan ozod etganlar.
Arablar mahalliy adoliga nisbatan xayrixohlik siyosatini yuritdilar. Masalan, xalifa Umar II (717-720 yillarda hukmdor) Xuroson noyibi al-Jarroxdan islom diniga kirgan kishilarni xiroj va juzyadan ozod qilishni talab qilgan. Al-Jarroh rasman unga bo’yso’ngan, lekin yangi musulmonlarga kushimcha shart - xatna qildirishni ham qo’ygan. Yana bir arab hukmdori Ashras ibn Abdullox as-Sulamiy (727-729 yillarda noyib) kiska davr ichida ikkita bir-biriga karama-karshi yo’l to’tgan. U yangi musulmonlardan juzya va xiroj olinmaydi deb e’lon qilib, “arablarning kuchi -islomda”, uni qabul qilgan kishilar istilochilarga karshilik ko’rsatishni to’xtatadi deb disoblagan.
Ashrasning siyosatiga sug’d zodagonlari karshilik ko’rsatishdi, zero, ular xirojdan ozod qilish mavjud tuzum negizlarini qo’poradi deb bilishgan. Xatto Gurak xat bilan Ashrasga murojaat qilib, uning qarori xirojni butunlay tugatishga olib keldi, endi soliq undiradigan hyech kim kolmadi, deb ogohpantirgan. Xirojdan ozod etish xazina tushumlarini keskin