«arхеоlоgiya va etnologiya asoslari (arxeologiya)» fani bo’yicha bakalavriat yo’nalishi talabalari uchun

9- Mavzu: O’rta asrlar davri.
Rеja:
1. O’rta asrlar umumiy tavsifi. Хrоnоlоgiya.
2. Ilk o’rta asrlar shaharlarining o’rganilishi muammоlari.
3. Ilk o’rta asrlarda sarоy va uy-jоy q’urilishi. Diniy inshооtlar. Haykaltarоshlik, tasviriy san’at, kоrоplastika.
4. Mоddiy madaniyat yodgоrliklari (kulоlchilik, badiiy mеtall).
5. Rivojlangan o’rta asrlar mоddiy madaniyat yodgоrliklari. Mоnumеntal mе’mоrchilik.
6. Rivojlangan o’rta asrlardagi diniy inshооtlar (machitlar va maq’baralar). Mе’mоriy bеzaklar.
7. Rivojlangan o’rta asrlarda kulоlchilik. Tasviriy san’at va miniatura.


Ilk o’rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari Ilk urta asrlarda devor qurilishida pishgan gisht ishlatilgan. Ilk urta asrlarda devor kalinligi 8-14 m, balandiligi 5-6 m bo’lgan. Devor o’z navbatida tugri bo’rchakli kengligi 0,50-0,70 sm. «Pilyastr»larga ega bo’lib, ular urtasidagi masofa 1 m. Ba’zi hollarda bezakli «Gofr» ga ega. (Xazorasp, Teshikkal’a, Jampikkal’a, Ayozkal’a, Davkaskan, To’prokkal’a, Zamaxshar va boshkalar). Xorazm shaharlari devori kalinligi 5-14 m. ni tashqil etadi. CHunonchi Xazorasp 8-10 m, Ko’zalikar 6 m, Xiva 10 m, To’prokkal’a 16 m, Katta Kirkkizkal’a 8 m, Eraskal’a 6 m, Olmaotishgan 2-5 m, To’prokkal’a 7 m, To’prokkal’a 8 m, Boengan 17 m, Qalajiq 6 m, Kazaklijatkan 6 m, Kaparas 7 m, Davkaskan 7, Ayozka’la 3-8 m, Qurgoshinkal’a 7 m, Oybo’rikal’a 8 m, Mizdahqan 6 m, Dargon 6 m, Sadvar 5 m, Jigarband 7 m, Jonboskal’a 5m, Qo’ykirilgankal’a 10 m, Tukkal’a 6 m, Gaurkal’a 9 m.
Sogd xududida:
Yer egaligi munosabatlarining qaror topishi. O’rta Osiyo ilk o’rta asrlar davrida.Erqurgonda 10-15 m, Kalai-Zaxonimaron 20-30 m, Afrosiyobda 10-15 m, Buxara 17 m, Varaxsha 8m, Romish 8 m, SHaxrivayron 10 m, Kasantepa 10 m (Turabekov 1990, 15-74 betlar)
Baktriyada Kiziltepa 5 m, Degriztene 10 m, Dalvorzin 10 m, Xaytabad 14 m (Rtveladze, Xaqimov 1979 10-23 betlar)
Talashkan 8-10 m, (Rtveladze, Xaqimov 1974 74-84 betlar) Zartepa 7 m, Xarabadtepa 5 m, (Sobirov 1979), Eski Termez 6 m, (Raxmanov 1997, 63 bet)
Fargona xududida Eylatan 10 m, Mingtepa 8 m, SHurabashat 12 m, Qurgontepa 16 m.
Toshkent viloyati xududida:
Xanka-9 m, Kavardon-8 m, Turtkultepa-6 m, Mingurik- 7m, Aktepa- 8 m, Kindiktepa -7 m, SHoshtepa 5 m
Urta asrlardagi shahar va kishloklari qurilishda tugri bo’rchakli, aylana va kvadrat shaklidagi bo’rjlarning qurilishi antik davr kal’alari mudofaa tizimi elementlarini takrorlangan, asosan ta’mir ishlarida paxsadan qurilgan tugri bo’rchakli xom va pishgan gisht ishlatilgan.
Xorazm vohasida shaharlar mudofaa tizimida tugri bo’rchakli bo’rj eng kadimgi davrdan ya’ni miloddan avvalgi VI-V asrdan ishlatilgan (Ko’zalikir), miloddan avvalgi V asrda tugribo’rchakli bo’rj shaharlar mudofaa tizimida ishlatilishi davom etdi(Xiva Ichankal’a).
Bo’rjlar shakli va uning yon tomonga usib chikishi, ular urtasidagi mudofaa maydoni juda uxshaydi. (Baktriya xududida shaharlar devoridagi) Zartepa mudofaa devorida yarim aylana bo’rj, ular urtasidagi masofa – 36 m, Kiziltepa 10-11 m, Kuchuktepa 7-10 m, Xayrabadtepa – 28 m.
SHaharlar bo’rjsi urtasidagi masofa quyidagicha:
Janubiy Sogd xududida.(Erqurgon) 21-27 m.
Garbiy Sogd xududida.(Karoultepa) 5 m, Oksochtepa 30-47 m.
Bo’rjlarning yon tomonga usib chikishi 3-8 m. ni tashqil etadi.