Arnawli bilimlentiriw ministrligi
I Yaponiya ekonomikasınıń dúzilisi
Download 498.65 Kb. Pdf ko'rish
|
Yaponiya Ametova X
|
I Yaponiya ekonomikasınıń dúzilisi
Yaponiya ekonomikasınıń barlıq tarmaqları ush sektorǵa bólingen: Birinshi sektor : awıl xojalıǵı, balıqchilik, orman xojalıǵı ; Ekinshi sektor : Taw kenshilik, islep shıǵarıw, qurılıs ; Úshinshi sektor : transport, baylanıs, sawda, finans, xızmetler hám basqalar.[1, 31] Bul klassifikaciya tiykarında Yaponiya húkimeti milliy ekonomikanı rawajlandırıwdı boljaw etedi hám basqaradi. Usınıń menen birge, Yaponiya aqırǵı qarıydarlardı qandırıw ushın eń qolay sharayatlardı jaratıw maqsetinde ekonomikada úshinshi sektor úlesin asırıwǵa intilmoqda. Xizmet kórsetiw salasınıń rolin kúsheytiw ushın Yaponiyada, birinshi náwbette, miynet ónimliligin asırıw arqalı sanaat natiyjeliligin asırıw támiyinlendi hám sol tiykarda jumısshılar sanın kemeytiw ámelge asırıldı. Sonday etip, azat etilgen jumısshılar xizmet kórsetiw tarawına jiberildi. Sonı atap ótiw kerek, qısqa waqıt ishinde milliy ekonomikanıń úshinshi sektorı úlesin maqul túsetuǵın dárejege kóteriw mashqalasın sheshiw múmkin emes. Onıń ushın Yaponiya o'nlab jıllar dawam etdi. Ekonomikanıń birinshi sektorı tarmaqları Awıl xojalıǵı. Yaponiyanıń zamanagóy awıl xojalıǵında eki tendentsiyanı baqlaw múmkin: bir tárepden, bul tarawdı tabıslı rawajlandırıw ushın zárúr sharayatlar ámeldegi (qolay tábiy-ıqlım faktorları, aldıńǵı texnologiyalar, ilimiy nátiyjeler), basqa tárepden, dıyxan miynetiniń abıraysınıń tómenlewi, xalıqtıń qalalarǵa shıǵıp ketiwi, jáhán bazarında jergilikli ónimlerdiń básekige shıdamlılıǵınıń tómenlewi. Bunday sharayatta Yaponiya ushın azıq-túlik ónimlerin alıp kirisiw óz islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwden kóre paydalılaw boldı. Házirgi waqıtta azıq-túlik resurslariniń 60 procenti import etińip atır. Yaponiya awıl xojalıǵınıń ayriqsha ózgesheligi dıyxanshılıq hám sharbashılıq ushın uyqas bolǵan er maydanınıń sheklengenligi bolıp tabıladı. Bunday sharayatta erdan paydalanıw natiyjeliligin asırıw máseleleri júdá aktual 6 bolıp qalıp atır. Sol sebepli islep shıǵarıwdı jedellashtirishni turaqlı izlew bul mámleket ushın májburiy ilaj bolıp tabıladı. Yaponiyada sharbashılıq tariyxan kem rawajlanǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin yaponlar kóbirek gósh hám máyek tutınıw ete baslaǵanlarında jáne de jedel rawajlanıw baslandı. Sol dáwirden baslap qaramallar sanı 28% ga, cho'chqalar 55% ga hám qus 34% ga asdı. Sharbashılıq ónimleriniń barlıq túrleri boyınsha óndiristiń ósiwi gúzetilip atır : tawıqlar 3 teńdey, qara maldıń góshi 94%, sút 69%, cho'chqa góshi 74% hám máyek 46% [1, 53]. Balıqchilik sanaatı. Balıq hám teńiz ónimlerin tutınıw qılıw boyınsha Yaponiya ekinshi orında turadı, Islandiyadan keyin ekinshi orında turadı jáne bul tarawdıń roli turaqlı túrde ósip barıp atır. Bul kútilmegen jaǵday emes: 1. Yaponiya atawlardan ibarat hám teńizler menen oralǵan ; 2. Yaponiya atawları tınısh okeanında jaylasqan -dúnya balıq tutıw oraylarınan biri; 3. ishki bazarda bul sanaat ónimlerine talap turaqlı túrde asıp barıp atır ; 4. Balıqchilik dástúriy sanaat esaplanadı. 1984 jılda Yaponiya rekord muǵdardaǵı balıqni (12, 8 million tonna ) qolǵa kirgizgennen keyin, tómenlew dáwiri baslandı - óz ańları esabına xalıqtıń barǵan sayın artıp baratırǵan talabın támiyinlew qıyınlasdı. Bunday sharayatta Yaponiya basqa mámleketlerden balıq alıp kiriwge májbúr. Ol balıq hám teńiz ónimlerin import qılıw boyınsha dúnyada etakchi esaplanadı. Bul bir waqtıniń ózinde kirip etiwshi, biraq kirip kólemi kishi. Balıq tutıw hám teńiz ónimlerin islep shıǵarıw kólemin asırıw ushın Yaponiya okeanlıqta balıq tutıw geografiyasın keńeytiwge háreket qılıp atır. Biraq, málim qıyınshılıqlar ámeldegi, mısalı, islep shıǵarıw ózine túser bahasınıń asıwı, bul onıń básekige shıdamlılıǵın susaytiradi. Sol sebepli Yaponiya okean balıq tutıw kólemin kemeytira basladı hám balıq hám teńiz ónimlerin jasalma túrde kóbeytiwge kóbirek itibar qaratdı. Onıń esabınan Yaponiya satılatuǵın ónimlerdiń qosımsha 18 payızın aladı. Orman sanaatı. Yaponiya aymaǵınıń shama menen 70% ormanlar menen 7 oralǵan. Yaponiya ushın ormanlar tekǵana sanaat sheki onimsi yamasa qurılıs materialı, bálki olar birinshi náwbette átirap -ortalıqtı qorǵaw, tábiyǵiy apatlardan qorǵaw ushın zárúr bolıp tabıladı. Sol sebepli yaponlar óz ormanların kesiw kólemin kemeytiwdi hám aǵash importın kóbeytiwdi ábzal kóriwedi. Sońǵı jıllarda aǵash importınıń ósiw tendentsiyası gúzetildi, Yaponiya bul túrdegi ónimlerge bolǵan mútajliktiń shama menen 50 payızın import etdi. Biraq, krizis sebepli 2008 jılda aǵash importı 2007 jılǵa salıstırǵanda 24 procentke kemeydi [21, 4]. Ekonomikanıń ekinshi sektorı tarmaqları Taw kenshilik. Ulıwma alǵanda, Yaponiyada tog ' - kán sanaatı ónimlerin islep shıǵarıw azayıp barıp atır. Bunnan tısqarı, neft, temir, qorǵasın kónini qazib alıw aqır-aqıbetde toqtatildi. Kómir sanaatı qıyın kúnni basdan keshirip atır. Rawajlanǵan mámleketlikler arasında óz-ózin energiya menen támiyinlew kózqarasınan Yaponiya sońǵı orınlardan birin iyelewi biykarǵa emes. Sırt elden alıp kelinip atırǵan energiya hám sanaat shiyki zatı esabına mámleket óziniń sanaat rawajlanıwı hám xalıqtı elektr energiyası hám ıssılıq menen turaqlı támiyinlewin tabıslı támiyinlamoqda. Yaponiyanıń baslanǵısh energiya menen ózin ózi támiyinlew dárejesi 22%, kómir 3, 2%, neft 0, 2 hám tábiy gaz 3, 7% ni quradı. Sonday etip, óz-ózin energiya menen támiyinlew kózqarasınan Yaponiya derlik pútkilley basqa mámleketlerge baylanıslı.[1, 65] Mashinasozlik islep shıǵarıw sanaatında eń úlken úleske iye: Yaponiya hár jılı shama menen 6 million avtomobil kirip etedi. Avtomobil kiripi Yaponiya ekonomikasına úlken payda keltiredi hám ol bul iskerlik sheńberin keńeytiwge ıntıladı, bul kóbinese basqa avtomobil óndiriwshi mámleketler menen qarama- qarsılıqlardı keltirip shıǵaradı. Usınıń menen birge, yaponlar az-azdan bul jumıstıń salmaǵın Aziya mámleketlerine tiygizbekteler, bul erda olar ushın qolay báseki sharayatları ámeldegi hám artıqsha qol bar. Endi mámleket ishkerisinde hám sırt elde avtoulovlarga talaptıń tómenlewi, krizis sharayatında dollar hám evroning iyenaga tómenlewi Yaponiya avtomobilsozlik sanaatı dáramatlarınıń keskin tómenlewine alıp keldi. 2009 jıl yanvar - mart aylarında Toyota, Honda, Nissan sıyaqlı segizta iri konsernlar islep shıǵarıwdı 1, 7 million dollarǵa qısqartirdi. 8 Yaponiyada kemasozlik házirgi dárejede ekinshi Jáhán urısınan keyin rawajlana basladı. 1965 jılǵa kelip, mámleket islep shıǵarılǵan kemeler sanı boyınsha dúnyada birinshi orındı iyeledi. Dúnyanıń iri kemelerge bolǵan talabınıń keskin ósiwi málim dárejede sanaatı rawajlanǵan mámleketlerdiń kómir hám neft sıyaqlı energiya tasıwshılarǵa bolǵan zárúriyatınıń asıwı hám olardı teńiz arqalı tasıw zárúrshiligi menen baylanıslı edi. Yaponiya bul jaǵdaynı basqalarǵa qaraǵanda jaqsılaw túsiniwge eristi hám kemasozlikni jedel rawajlantira basladı. Sonı atap ótiw kerek, búgingi kúnde Yaponiyada global kemeler islep shıǵarıw kóleminiń derlik 30 procenti bar. Bul kórsetkish boyınsha ol Kareyadan keyin dúnyada ekinshi orında turadı. Áyne mine sol etakchi mámleketler ortasındaǵı báseki dúnya kemasozligidagi jaǵdaynı belgileydi. Krizis Yaponiya kemasozlik firmalarına tásir kórsetdi. 2008 jıl yanvar - oktyabr aylarında kirip kemelerine buyırtpalar aǵımı 415 donani, 2007 jıldıń sol dáwirinde bolsa 418 donani quradı [16, 5]. Yaponiyanıń xojalıq texnika quralları, avtomobiller sıyaqlı, dúnya kóleminde tán alınǵan. Biraq, jetilisken sapa hám shıraylı dizayn menen, joqarı baha sebepli birpara túrdegi úskeneler mudamı da qarıydarlardı tapa almaydı. Usınıń sebepinen, Yaponiya tovarlar bahasın tómenletiw maqsetinde jumısshı kúshi bahası tómen bolǵan basqa mámleketlerde bul úskenelerdi jıynaw ustaxonalarini qurıwǵa intilmoqda. " Panasonic", " Sony", " Pioneer" sıyaqlı kóplegen etakchi xojalıq texnika óndiriwshileri 2008 jıldı úlken joytıwlar menen juwmaqladilar hám endi qayta qurıw ilajların kóriwge májbúr bolıp atırlar [26, 4]. Kompyuter islep shıǵarıw. Yaponiya sonıń menen birge, jetilisken kompyuter úskenelerin islep shıǵaradı. Jeke kompyuterler hám noutbuklarni óndiriske ústinlik beriledi. Olardıń úlesi islep shıǵarılǵan kompyuterlerdiń ulıwma sanınıń 98 procentine etedi. Yaponiya sanaat robotlarini jaratıw hám qóllawǵa úlken itibar beredi. Ámeldegi sanaat robotlari sanı boyınsha Yaponiya dúnyada birinshi orında turadı. Búgingi kúnde Yaponiya kúndelik turmısda robototexnika qurallarından paydalanıwǵa úlken itibar qaratıp atır. Xalıq aralıq robototexnika Federatsiyasining prognozına kóre, 2008 jılda xızmet kórsetiwshi robotlarning 9 jáhán parki 5, 43 millionǵa etdi. hám 2011 jılda bul kórsetkish eki ese ko'payadi [17, 4]. Yaponiyada metallurgiya úsh gruppaǵa bólinedi: qara, reńli hám kiyim- kenshek metallar islep shıǵarıw, metall buyımlar islep shıǵarıw. Yaponiya sanaatı rawajlanǵan mámleket retinde metallurgiyani rawajlandırıwǵa, birinshi náwbette polat sapasın asırıw máselelerine úlken itibar beredi. Polat tutınıwı boyınsha Yaponiya dúnyada AQSh hám Kitaydan keyin úshinshi orında turadı. Sonday etip, Yaponiya temir rudasini qazib almasa da, ol tekǵana polattı tutınıw qılıwda, bálki onı islep shıǵarıw salasında da dúnyadaǵı etakchilardan biri esaplanadı. Yaponiyada polat hám quyma temir islep shıǵarıw kóp jıllar dawamında turaqlı bolıp kelgen. Polat islep shıǵarıw kólemi boyınsha Yaponiya dúnyada ekinshi orında turadı, Kitaydan keyin, quyma temir islep shıǵarıw boyınsha bolsa Kitay hám AQShdan keyin úshinshi orında turadı. Ekinshi Jáhán urısınan aldın mámlekettiń kiyim-kenshek sanaatı júdá zárúrli rol oynaǵan. Biraq, urıstan keyin, sanaattıń jedel rawajlanıwı menen kiyim- kenshek sanaatqa qızıǵıwshılıq az-azdan tómenlewdi basladı. Ximiyanıń jedel rawajlanıwı menen tábiy talshıqlar ornına neft, aǵash hám basqa sheki onimlerden sintetik talshıqlar kóbirek islep shıǵarıla baslandı. Tábiy sabaqlardan tayarlanǵan shúberekler úlesiniń tómenlewi málim dárejede awıl xojalıǵınıń jibisiwi menen baylanıslı. Azıq - awqat sanaatı -Yaponiyanıń zamanagóy azıq-túlik sanaatı birpara ayrıqshalıqlarǵa iye. Birinshiden, yaponlar bir qatar ayriqsha azıq-túlik túrlerin tutınıw etediler. Sol sebepli bunday azıq-túlik ónimlerin islep shıǵarıwdı import menen almastırıw derlik múmkin emes. Ekinshiden, Yaponiyanıń azıq-túlik sanaatı búgingi kúnde joqarı tayın ónimlerdi islep shıǵaradı. Tezlik penen paydalanıwǵa tayın bolǵan kóplegen ıdıslar bar. Úshinshiden, azıq-túlik ónimlerin sanaat tayarlawda den sawlıqtı saqlaw maqsetinde duz, qumsheker, yog ' almastırıwshı elementlar hám basqalar isletiledi, sebebi tómen kaloriya ónimleri Yaponiyada ataqlı. Yaponiyada azıq-túlik ónimlerin islep shıǵarıw kólemi salıstırǵanda turaqlı, sebebi olar tiykarınan ishki tutınıw ushın mólsherlengen hám azǵantay kirip 10 etiledi. Bul, birinshi náwbette, kóplegen túrdegi azıq-túlik ónimleriniń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı bolıp, olar tek háweskerlerdi tartadı hám ǵalabalıq talapǵa iye emes. Bunnan tısqarı, olardıń bahası zárúrli rol oynaydı. Ximiya sanaatı. Bul mámlekette tábiy sheki onim resursları derlik joq ekenligi sebepli, ol bul joqarı texnologiyalı sanaattı rawajlandırıwǵa májbúr. Mısalı, neft hám tábiy gazdı qayta islewge tiykarlanǵan neft-ximiya sanaatı sintetik kauchuk hám plastmassa islep shıǵaradı (bul Yaponiya ximiya sanaatı ónimleriniń 50% ten aslamın beredi).[1, 84] tógin islep shıǵarıw ushın zárúrli strukturalıq bólim bolǵan sulfat kislota óndiriste Yaponiyada jaqsı kórsetkishler bar. Sulfat kislota dári óndiriste de keń qollanıladı. Yaponiya ushın qaǵaz sanaatı dástúriy sanaat esaplanadı. Bul kórsetkish boyınsha ol AQShdan keyin ekinshi orında turadı. Yaponiya qaǵaz sanaatınıń rawajlanıwındaǵı birpara jetiskenliklerge qaramay, sanaat ele da arnawlı bir qıyınshılıqlardı basdan keshirip atır. Haqıyqat sonda, dástúriy túrde qaǵaz aǵashdan etilgen. Biraq, bul usıl negizsiz bolıp qaldı : birinshiden, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw kózqarasınan ; ekinshiden, ekologiya mashqalası sebepli; úshinshiden, arzan aǵashnı kesiw múmkinshiliginiń ózgeriwi sebepli. Bunday sharayatta Yaponiyada qaǵaz óndiriste ekilemshi sheki onim (shıǵındı qaǵaz ) aktiv isletiline baslandı. Qurılıs -házirgi kúnde Yaponiyada qurılıs salasında kóplegen máseleler bar. Birinshiden, rentabellik dárejesin tómenletiw tendentsiyası bar. Kóplegen bankrot firmalar payda boldı. Ekinshiden, turaq-jay qurılısınıń tómenlewi gúzetilip atır. Úshinshiden, turaq-jay qurılısına jeke investitsiyalar kamaymoqda. Bunday sharayatta yaponlar qurılıs biznesinde jańa jónelislerdi qıdırıp atırlar. Olardan biri " tosqınsız" túrdegi úylerdi qurıw, yaǵnıy. ǵarrılar hám mayıplardıń háreketleniwi ushın minimal bólimlerge iye keń hám keń bólmelerge iye bolǵan bunday úylerdi qurıwda. Yaponiya daǵı bul jónelis yapon kvartiralari salıstırǵanda kishi bolǵanlıǵı hám jámiyette ǵarrılardıń úlesi artıp baratırǵanlıǵı sebepli aktual bolıp tabıladı. Ekonomikanıń úshinshi sektorı tarmaqları Úshinshi sektor Yaponiya milliy ekonomikası daǵı barlıq jumısshılardıń 11 60% ten aslamın jumıs menen támiyinleydi hám milliy paydanıń 60% ni quraydı. Bul tarawlarda kóplegen firmalar, kompaniyalar, dúkanlar, restoranlar, mıymanxanalar bar. Sawda. Yaponiyada sawda sisteması talay quramalı dúzılıwǵa iye jáne onıń dúzilisin mudamı da anıq logikalıq klassifikaciyalaw múmkin emes. Bul tómendegi sebeplerge baylanıslı : birinshiden, adamlar tekǵana kótere sawda menen, bálki bir waqtıniń ózinde usaqlap satıw sawda menen de shuǵıllanıwları múmkin; ekinshiden, sawda menen shuǵıllanatuǵın kóplegen adamlar, olar ushın tovarlardı satıw olardıń tiykarǵı shınıǵıwı emes; úshinshiden, sawda iskerliginiń anıq qánigeliklashuvi joq ; tórtinshiden, bul erda tarawda hár qıylı dáldalshılar isleydi. Yaponiyada tavar aylanbasın kóbeytiw hám qarıydarlar talabın tolıq qandırıw maqsetinde hár qıylı sawda túrleri qollanıladı [1, 120]: Kótere firmalar -óndiriwshiler yamasa dáldalshılardan kótere tovarlardı satıp alıw hám usaqlap satıw sawdanı qayta satıw. Bazarlar -kótere satıwshılarǵa, dáldalshılarǵa, kóbinese tuwrıdan-tuwrı usaqlap satıw sawdaǵa jańa palız eginleri, balıq, góshni kótere satıw. Xalıqqa satıw da ámelge asıriladı. Dúkanlar -kótere satıwshılardan yamasa dáldalshılardan satıp alınǵan tovarlardı tuwrıdan-tuwrı qarıydarlarǵa satıw. Qánigelesken dúkanlar -kiyim-keshek, ayaq kiyim, kitaplar, avtomobiller hám basqalar sıyaqlı bir hil túrdegi tovarlardı satıw, bul qarıydardıń individual mútajliklerin tolıq qandırıw ushın arnawlı máslahátlardı talap etedi. Universal dúkanlar -bul hár qıylı qosımsha xızmetler kórsetiletuǵın keń túrdegi ónimlerge iye iri dúkanlar. Supermarketlar (Su-Pa) - óz-ózine xızmet kórsetetuǵın iri azıq-túlik dúkanları, bul erda bahalar salıstırǵanda arzan. Basqalar -Internet, pochta arqalı tovarlardı satıw ; xojalıq xızmet dúkanları hám basqalar. Download 498.65 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|