Aromatik birikmalar

Aromatik birikmalar (yun. aroma – xushboʻy, muattar) – moleku-lasi bir yoki bir necha benzol yadrolaridan tashkil topgan organik birikmalar va ularning hosilalari. Eng oddiy vakillari – benzol (S6N6) va uning hosilalaridir. Benzol yadrosidagi qoʻshbogʻlarning oddiy bogʻlar orqali bogʻlanishidan hosil boʻlgan benzol halqalari tizimi tufayli Aromatik birikmalar aromatik xususiyat kasb etgan va shuning uchun ular alifatik birikmalar hamda alitsiklik birikmalardan katta farq qiladi. Aromatik birikmalar elektrofil va nukleofil almashinish reaksiyalari (galogenlash, nitrolash, sulfolash, alkillash, arillash va boshqalar)ga oson kirishadi. Mac, nitrat kislota ta’sirida benzol nitrobenzolga aylanadi. Bir paytlar Aromatik birikmalar deyilganda faqat muat-tar tabiiy birikmalar (oʻsimliklardan olinadigan efir moylari, balzamlar, smolalar va boshqalar) tushunilardi. Bu birik-malarga "aromatik", ya’ni xushboʻy degan nom ham oʻsha vaqtda berilgan. Hozir esa Aromatik birikmalar soʻzi oʻz ma’nosini yoʻqotgan, chunki xushboʻy birikmalar har xil sinfga ki-ruvchi organik birikmalar orasida ham mavjud. Koʻpchilik Aromatik birikmalar qoʻlansa yoki de-yarli hidi yoʻq. 19-asr oʻrtalaridan Aromatik birikmalar kimyosi juda tez rivojlana borib, ular texnika va laboratoriya ishlarida qoʻllana bosh-ladi. Aromatik birikmalar barqaror moddalardir. Ularni boshqa sinf birikmalaridan qat’iy sharoitlardagina hosil qilish mumkin. Mas, benzolni 650°da atsetilendan faol koʻmir ishtirokida yoki siklogeksanni degidridlab olish mumkin. Aromatik birikmalar alifa-tik birikmalarni degidrotsikllash, po-limerlash yoki kondensatlash yoʻli bilan olinadi. Bu reaksiyalar aromatlash reak-siyasi deyilib, ular oʻsimlik, hayvon or-ganizmlari va mikroorganizmlarda ham roʻy beradi. Benzin ham sanoatda aromat-lash reaksiyasidan oʻtkaziladi, natijada benzinning xususiyatlari yaxshilanadi. Toshkoʻmirni kokslab yoki neftni termik va katalitik krekingga uchratib ham Aromatik birikmalar hosil qilish mumkin.


Benzol, C₆H₆, eng kam aromatik uglevodorod bo'lib, u birinchi bo'lib shunday nomlangan. Uning bog'lanish xususiyati birinchi marta tan olingan Avgust Kekule 19-asrda. Olti burchakli tsikldagi har bir uglerod atomi to'rtta elektronga ega. Ulardan biri vodorod atomiga, ikkitasi qo'shni uglerodlarning har biriga. Bu bitta elektronni ikkita qo'shni uglerod atomidan biri bilan bo'lishishiga imkon beradi, shu bilan bitta uglerod bilan er-xotin bog'lanish hosil bo'ladi va ikkinchisi bilan bitta bog'lanish qoladi, shuning uchun benzol molekulasining ba'zi tasvirlari uni o'zgaruvchan bitta va olti burchakli qilib tasvirlaydi. er-xotin obligatsiyalar.