Aromatik uglevodorodlar(Arenlar)
Gomologik qatori va izomeriyasi
Download 1.83 Mb.
|
Nitrobenzol ishlab chiqarish texnologiyasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Fizikaviy xossalari
- Kimyoviy xossalari.
|
Gomologik qatori va izomeriyasi.
CH3 C2H5 C3H7 C4H9 benzol toluol etil benzol propil benzol butil benzol CH -CH -CH H H C CH CH3 2 2 3 3 C 3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 C2H5 benzol H3C CH3 1,2,5- trimetil benzol 1-metil,2-etil benzol yoki о- etil toluol C2H5 м- etil toluol C2H5 п- etil toluol Agar yon zanjirda ikkita va undan ortiq uglerod atomlari almashingan bo’lsa u albatta izomerlarga ega. CH3 Т. о-ksilol S.1,2- dimetil benzol CH3 CH3 CH3 Т. м- ksilol S. 1,3- dimetil benzol CH3 CH3 Т. 1,4- dimetil benzol S. p ksilol Aromatik radikallar umumiy holda arillar (Ar) deyiladi. C6H5 - fenil radikali C6H5-CH2 - benzil C6H5-CH= - benzilidin C6H4= - fenilen Olinish usullari. 1.Toshko’mir smolasidan qayta ishlash natijasida. 2.Neft va gaz mahsulotlarini degidrogenlash natijasida: t, kat (Ni) CH3 CH CH2 CH2 CH2 CH3 CH3 -4H2 300-400 oC CH3 yoki alifatik uglevodorodlarni degidrogenlab. Asetondan: 1,3,5-trimetil benzol CH3 O t 2 H3C C CH3 -3H O H3C CH3 Vyurs - Fittig reaksiyasi orqali: Cl C2H5 + 2Na + Cl-C2H5 + 2 NaCl etil benzol Fridel-Krafts reaksiyasi asosida faqat benzol gomologlarini olinadi: CH3 + CH3Cl AlCl3(FeCl3, ZnCl2) -HCl toluol
Aromatik kislota tuzlarini dekarboksillab aromatik uglevodorodlarni olinishi: O C6H5 C ONa
Asetilendan olinishi: CH CH + CH CH 500 oC HC CH 3H3C C CH 650 oC -3 H3O CH3 H3C CH3 Kondensatsiya reaksiyasi: CH2-CH3 + H2C CH2 AlCl3 H2SO4 Fenollarni rux kukuni ishtirokida qizdirib olinadi: C6 H6OH Zn C6 H6 ZnO Diazobirikmalarni spirtlar bilan qaytarib olinadi: O [C6H5N2]Cl + H3C CH2 CH2OH C6H6 + H3C CH2 C + N2 + HCl H Benzolsulfokislotaga suv qo’shib mineral kislotalar ishtirokida qizdirib olinadi: C6 H5 SO3 H H2O C6 H6 H2 SO4 Aromatik ketonlarning qaytarilishi orqali olish . C6H5 - CO - CH3 + 2H2 C6H5 - CH2 CH3 + H2O Fizikaviy xossalari. Quyi vakillari suyuq va ba'zan qattiq. O’ziga xos o’tkir hidli moddalardir. Tarkibida bitta benzol xalqasi bo’lganlari suvdan yengil. Suvda yomon eriydi, barcha organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Aromatik uglevodorodlar IQ-spektri benzol xalqasidagi C-H bog’lar 3000 sm-1 da yutilishga ega, 1600-1500 sm-1 da C-C bog’lari. UB-spektrida esa aromatik uglevodorodlar 180-300 nm larda yutilish maksimumlariga ega. Kimyoviy xossalari. Aromatik uglevodorodlar asosan uch xil turdagi reaksiyalarga kirishadi. Birikish, II.Almashinish, III.Oksidlanish. Biriktirib olish reaksiyalari. 1) + 3 H2 100-150oC [Pt] Ni, Pd siklogeksan h + 3 Cl2 H Cl Cl H H Cl Cl H H Cl H Cl yoki C6H6Cl6 geksaxlorsiklo- geksan 3) Benzol to’yinmagan uglevodorodlarga o’xshab ozon bilan reaksiyaga kirishib, portlovchi modda - triozonidni hosil qiladi: + 3 O O H C O O H C C O H O O + 3 H2O C H 3 2 H C C O O O H C O H - 3 H2O C O H Almashinish reaksiyalari. Lyuis kislotalari katalizatorligida gologenlar benzoldagi H2 atomlarining o’rnini oladi. + Cl2 FeCl3 Cl + HCl Cl + Cl2 + HCl Mexanizmi: (elektrofil almashinish). 3 4 Cl / : Cl Cl Cl AlCl Cl [AlCl ] + Cl+ Cl+ Cl - H + + Cl2 AlCl - HCl - HCl CH3 3 Cl + Cl
Nitrolanish reaksiyasi (1 mol nitrat va 2 mol sulfat kislota aralashmasi nitrolovchi aralashma deb yuritiladi). NO2 + HONO 2 HONO2 2H 2SO4 NO2 2HSO 4 H3O + + H NO2 + + NO2 NO2 - kompleks +H - kompleks 4 2HSO H H3O 2H 2SO4 H2O t, P CH3 CH2-NO2 + H2o + HONO 2 H2SO4 CH3 NO2 + CH3 NO2 + H2O Sulfolanish reaksiyasi. SO3H + 2HOSO3H + H2O HOSO H 2H SO 2HSO H O 3 2 4 SO3 H 4 3 Sulfoxlorlanish reaksiyasi (radikal almashinish mexanizmida). SO2Cl CH2-CH3 h
CH-CH3 + HCl Cl : Cl h 2 Cl CH2-CH3 + Cl CH-CH3 + HCl CH-CH3 + SO2 SO2 CH-CH3 + Cl2 SO2Cl CH-CH3 + Cl Alkillash reaksiyasi (Fridel - Krafts usuli). + CH3CH2Cl CH2-CH3 + HCl Asillanish reaksiyasi (Fridel-Krafts usuli). Yuqoridagi barcha reaksiyalar elektrofil almashinish mexanizmida boradi. Bunda - va -komplekslar hosil bo’ladi. - kompleks aromatiklik qoidasiga javob bermaydi, chunki unda to’yinganlik xarakteriga ega bo’lgan uglerod atomi bor. U sp3-gibridlanishga ega. Oksidlanish reaksiyalari. 1.Benzol juda kuchli oksidlovchilar ta'sirida oksidlanadi. +[O] t, V 2O5 HC COOH COOH + 300oC HC COOH O O + H2O O COOH CO2 + H2O Malein angidrid Katalizator sifatida V2O5 va O2 yoki K2Cr2O7 + H2SO4 qo’llaniladi. 2.Benzol gomologlari benzolga nisbatan osonroq oksidlanadi. O CH3 C OH CH2-CH3 COOH + [O] + HCOOH CH3 COOH 4. C6 H5 CH 2 CH3 4KMnO4 C6 H5COOK K2CO3 4MnO2 KOH 2H 2O Benzol xalqasida yo’naltirish (orientasiya) qoidasi. Benzol xalqasida boradigan almashinish reaksiyalarining borishi quyidagi omillar bilan aniqlanadi: ta'sir etuvchi reagentning tabiatiga qarab elektrofil yoki nukleofil; reaksiyaning sharoiti bilan (harorat, katalizator, bosim va boshqalar); benzol xalqasidagi o’rinbosarning tabiatiga qarab keyingi kelayotgan o’rinbosarni aniq holatga yo’naltirish. O’rinbosarlar yo’naltirish xususiyatiga qarab ikkiga bo’linadi. I-tur o’rinbosarlarga elektronlarni oson beruvchi (elektrodonor) atomlar guruhi - OH, -NH2, -NHR, -NR2, CH3, -OR, -NHCOR, -I, -Br, -Cl, -F . tur o’rinbosarlari (+I induktiv yoki + M - mezomer effektiga) ega. tur o’rinbosarlariga esa benzol yadrosidagi elektronlarni tortuvchi (elektron- akseptor) atomlar guruhi: -COOH, -COOR, -COR, CO, -SO3H, -NO2, -CCl3, -CN, -NH+3, F va boshqalar kiradi. II-tur o’rinbosarlari (-I) induktiv yoki - M - mezomer effektga ega. O + O NH2 N I II Benzol xalqasida I-tur o’rinbosar bo’lgan paytda (I) keyingi kelayotgan elektrofil zarracha faqat o- va p-holatlardagi vodorod atomiga almashina oladi. Agar benzol xalqasida II-tur o’rinbosari bo’lsa keyingi kelayotgan (elektrofil zarracha) yoki o’rinbosar faqat m-holatda vodorod atomiga almashina oladi. Misol, agar xalqada I-tur o’rinbosari bo’lsa, elektrofil almashinish quyidagicha ketadi: CH3 CH3 + HONO 2 NO2 + CH3 + H2O Nukleofil almashinish: CH3 CH3 NO2 + OH- OH Agar xalqada II-tur o’rinbosar bo’lganda elektrofil almashinish quyidagicha boradi: NO2 NO2 AlCl3 + CH3Cl + HCl CH3 Nukleofil almashinish: NO2 + OH- NO2 OH Kelishilgan va kelishilmagan yo’naltirish qoidasi. OH X NO2 X Kelishilgan yo’naltirish OH X X
U yoki bu moddani sintez qilib olishda, reaksiya sharoitini tanlashda yo’naltirish qoidasining ahamiyati kattadir. Download 1.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|