arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Yoppasiga kollektivlashtirish. VKP(b) XV syezdi (1927) bclgilab 
bcrgan qishloqda kollektivlashtirish siyosati va uni izchil amalga 
oshirish butun mamlakatda b lgani singari zbekiston va uning 
\alqi uchun ham asosiy amaliy vazifaga aylangandi. Totalitar hoki-
miyat qishloqda kollektivlashtirish siyosatini z rlik, zboshimchalik 
va ma'muriy-buyruqbozlik usullari bilan tkazishga kirishdi. 
Markaz buyru i va k rsatmasini bajarishni zlari uchun katta 
sharaf deb bilgan, unga k r-k rona asoslangan rahbarlar dehqon-
larni zudlik bilan kolxozlarga kiritish uchun "jon kuydirdilar". Ayniqsa, 
1929— yilning ikkinchi yarmi va 1930— yil boshlaridan mavjud 
reallik bilan hisoblashmay omonat jamoa x jaliklari tuzish mavsumi 
avj oldirildi. Masalan, zbekiston partiya va hukumatining 1930— 
yil 17-fevraldagi "Kollektivlashtirish va quloq x jaliklarini tugatish 
t risida"gi qarorida respublikaning 17 ta tumanida yoppasiga 
jamoalashtirish vazifasi bclgilangan edi. K p joylarda quloqlarni 
tugatish shiori ostida rtahol, hattoki kamba al dehqon x jaliklariga 
nisbatan ham ZLilm tkazildi. 1929— yil oktabrga qadar respublikadagi 
dehqon x jaliklarining 3,4 foizi kolxozlarga kirgani holda, 1930— 
yil martiga kelganda dehqon x jaliklarining 47 foizi kolxozlashtirilgan 
cdi. 1931— yil oxirida bu k rsatkich 68,2 foizga yetdi. 
Kollektivlashtirish ishidagi shoshma-shosharlik, joylardagi real 
shart-sharoitlar bilan hisoblashmaslik, milliy hududlarning ziga 
xos hususiyatlari, aholisining milliy an'analari, udumlarini, dindorlik 
darajasi, madaniy-ma'naviy saviyasini e'tiborga olmaslik oxir-oqibatda 
bundan ham k ngilsizroq holatlarning yuz berishiga sabab b ldi. 
K p qishloq tumanlarida hokimiyat organlarining z ravonligi, 
zboshimchaligiga aholi keskin norozilik bildirib, turli harakatlar 
uyushtirishga majburb ldi. 1929-1930— yillarda dehqonlarning sovet 
tuzLimiga nisbatan ommaviy norozilik harakatlarida faqat Qashqadaryo 
okrugidan 14 ming nafar kishi qatnashgan. Ma'lumotlarda qayd 
etilishicha, bunday ommaviy norozilik harakatlari shu davrda 
respLiblika b yicha 240 marta sodir b lgan. Eng achinarlisi shuki, 
k plab oddiy dehqon x jaliklari arzimagan sabablar bilan yoxud 
birgina jamoa x jaligiga kirishga ra bat bildirmaganligi vajidan bor-
budidan mahrum etilib, uy-joyi, mol-mulki tortib olinib, quloqlar 
r yxatiga tirkab yuborilavergan. Bu nohaqlikni oldini oladigan, uni 
adolatli hal etib ajrim qiladigan biror bir mard sha kezlarda 
295 

topilmagan . Hamma zini ylash, bu balo-qazolardan ehtiyotlanish 
choralarini izlashga majbur b lgan edi. 
Quloqlashtirish. Statistik maiumotlarga qaraganda jamoalashtirish 
boshlarida /bckistonda shartli ravishda "quloq" x jaligiga kiritish 
mumkin b lgan x jaliklarning salmo i aslida umumiy dehqon 
x jaliklarining 5 foizidan kamrogini tashkil etardi, xolos. Biroq 
ommaviy jamolashlirish boshlanishi bilan 15 foizdan ortiq x jaliklar 
"quloqlashtirish"ga duchor b kli. Haqiqatda esa bular rtahoi dehqon 
oilalan edi. Faqat 1930— yilning zida respublikada "boy" va "quloq" 
x jaliklar toifasiga kiritilgan 2648 ta rtacha dehqon x jaliklari 
tugatilgan edi. 1931— yil avgustga kelib respublikada q shimcha yana 
3828 ta "quloq x jaliklari" tugatildi. 
Respublikaning ziga t q, bozorga tovar alla yetishtirib berishga 
qodir son-sanoqsiz dehqon x jaliklari bor narsasidan mahrum 
b lib, haqsiz-huquqsiz holda z oila a'zolari bilan uzoq hududlarga 
(Sibir, Ukraina, Qozo iston) yoki yangi zlashtirilayotgan ch lli, 
t qayzor, qamishzor yerlarga badar a qilindilar. 
Ayni paytda, dehqon x jaliklarini majburiy quloq qilish, boshqa 
joylarga surgun qilish ishlari avj oldirildi. zbekistondan Ukraina, 
Sibir va Shimoliy Kavkazga 3871 "quloq oilasi" surgun etildi. 1933— 
yilda surgun qilingan "quloq" x jaliklari soni 5500 taga yetdi. Ming-
minglab qishloq oilalari bunday xavf-xatarning b lishini oldindan 
his qilib, z kindik qonlari t kilgan muqaddas zaminni tark etib, 
uzoq begona yurtlarga bosh olib ketishga majbur b ldilar. Ularning 
k plari uzoq yillar xorijiy ellarda umrguzoronlik qilib, ona yurt 
so inchi bilan, unga talpinib yashab tdilar. Faqat zbekiston 
milliy mustaqillikka erishgandan s nggina orzu-armonlari ushalib, 
yangidan Vatanning m tabar tupro ini tavof qilish baxtiga mushar-
raf b ldilar. 
Ma'muriy tazyiq, oshkora z ravonlik, iqtisodiy terror usullari 
va shu kabi ta'sir choralari orqasida "Kolxoz qurilishi" rivojlantirib 
borildi. 1932— yil oxiriga kelib, umuman zbekistonda jamoalash-
tirilgan x jaliklar barcha dehqon x jaliklarining 81,7 foizini 
birlashtirgan edi. 800 ming dehqon x jalikJari negizida 9734 ta kolxoz 
va 94 ta sovxoz tashkil etilgandi. Bu jarayon keyingi yillarda ham 
davom ettirildi. 1937— yildadehqon x jaliklarining jamoalashtirish 
darajasi 95 foizga yetgan b lsa, 1939— yilda u 99,2 foizni tashki! etdi. 
296 
Ommaviy kollektivlashtirish jarayonida zbekiston b yicha 60 
mingdan ortiqroq kishi "quloqlar"ga mansublikda ayblanib qato on 
qilindi. Shunday qilib, 30— yillardavomida zbekistonda z rovonlik 
y li bilan "Qishloq x jaligini kollektivlashtirish", "quloqlarni sinf 
sifatida tugatish" siyosati uzil-kesil hal qilindi. 
"SSSRning paxta mustaqilligini ta'minlash" asosan zbekiston 
xalqi zimmasiga yuklatilgan edi. 1935— yilda zbekistonda 1 mln. 
tonna paxta tayyorlangan b lsa, bu k rsatkich 1939— yilda 1,5 
mln. tonnani, 1941- yilga kelib esa 1 mln. 656,2 ming tonnani tashkil 
etdi. Bu Butunittifoq bo"yicha tayyorlangan paxtaning 60 foizidan 
ziyodro ini tashkil qilardi. 30— yillar davomida respublika qishloq 
x jaligi tizimida paxta yakkahokimligi mustahkam rin egallab bordi. 
Jumladan, agar 1933— yilda paxta mahsuloti respublika yetishtirib 
tayyorlab beradigan qishloq x jalik mahsulotlari umumiy hajmining 
81,5 foizini tashkil etgan b lsa, 1937— yilga kelib bu k rsatkich 
93,4 foi/ga ctdi. 
Texnikaviy ta'minot. zbckistonda dehqon x jaliklarini ommaviy 
tarzda jamoalashtirish ishlari ayni cho da yangi xo^jaliklarga moddiy-
texnik baza b lib xizmat qiladigan mashina-traktor stansiyalari 
(MTS) ni tashkil etish bilan uzviy bo liq holda olib borildi. 
zbekistonda dastlabki mashina-traktor stansiyasi 1929— yilda 
Andijon viloyatining Asaka tumanida tashkil etilib, u yangidan tuzilgan 
jamoa x jaliklariga texnik yordam k rsatgan edi. Asta-sekin ularning 
soni ortib bordi. 1931 — yilga kelib MTSlar 48 ta qishloq tumanlarida 
tashkil ctilib, qishloq ahlining dala yumushlariga xizmat k rsatdi. 
MTSlarning yirik dehqon x jaliklariga nafi katta boiganligidan, 
ularning safi respublikada t xtovsiz ortib bordi. Jumladan, 1937— 
yilda ularning soni 163 taga, 1941— yilga kelganda esa 189 taga yetdi. 
Garchand yirik jamoa yerlarini ishlab berish,  q o i mehnatini yengil-
lashtirish, qishloqqa texnika olib kirish, lexnika ilmidan qishloq 
mehnatchilarini xabardor qilish, maiumotini oshirishda MTSlar 
muhim rol ynagan boisa-da, biroq bu narsa jamoa x jaliklarining 
davlatga tobeligini yanada kuchaytirdi. Buning asosiy sabablaridan 
biri shundaki, yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar orqali tobora 
davlat qoiida t plana bordi. MTSlar jamoa yerlarini natural haq 
evaziga ishlab berar, bu haqning miqdori esa yuqoridan, davlat 
organlari tomonidan belgilanardi. 
297 

Irrigatsiya va mclioratsiya ishlari zbekiston qishloq x jaligi, 
ayniqsa, uning yetakchi tarmo i paxtachilik sohasining tezkor rivoj-
lanishidan manfaatdor b lgan sovet hukumati avval boshdan 
respublikada irrigatsiya va melioratsiya tizimini yaxshilash va takomil-
lashtirishga jiddiy e'tibor berib bordi. 
Shu maqsadda 1922— yildayoq respublikada irrigatsiya tizimini 
qayta tiklash va yanada rivojlantirishning asosiy vazifalari belgilab berildi. 
Xususan, zbckiston hukumati tarkibida suv va qishloq x jaligi 
Xalq Komissarligi, uning huzurida esa suv x jaligi bosh boshqar-
masi, joylarda viloyat, tuman, uchastka suv q mitalari tashkil etildi. 
Ularga davlat yordami k rsatib borildi. Jumladan, 1922— yilda 
irrigatsiya ishlariga 6 mln. oltin rubl hisobida mabla ajratildi. Bundan 
k zlangan asosiy maqsad su oriladigan yerlarni 2 yil ichida 2 mln. 
desyatinaga yetkazish edi. Joylarda suv inshootlari qurilishi avj oldirib 
yuborildi. Yangi kanallar, ariqlar qurildi. K plab yangi yerlar 
zlashtirildi. Natijada 1924— yilga kelib su oriladigan yerlar miqdori 
2,4 mln. desyatinaga, shu jumladan, paxta ekiladigan maydon esa 
500 ming dcsyatinaga yetkazildi. 
Bu ishlar zbekiston SSR tuzilgach, yanada avj oldi. Urushgacha 
b Igan davrda respublikada Dar om, Norpoy, Sovoy, Dalvarzin, 
Lo an kanallari kabi k plab suv inshootlari qurildi. Dalvarzin, 
Sovoy, Uchq r on, Mirzach l, Chirchiq-Ohangaron vodiylarida, 
Zarafshon daryosi havzasida, shuningdek, Qashqadaryo va 
Surxondaryoda irrigatsiya tarmoqlari ancha yaxshilandi. 1929-1933— 
yillarda bu sohaga 234,9 mln. rub! sarflandi. 
1939— yilda zbckiston KP(b) Markaziy Q mitasi va respublika 
hukumati xashary li bilan Katta Far ona kanalini qurish t risida 
qaror qabul qildi. sha yilning 1 avgustidan 160 ming kolxozchi 
kanal qurilishini boshlab yubordi. Uzunligi 270 kilometr b lgan bu 
kanal, asosan q l mehnati bilan, 45 kun ichida qurildi. 
Katta Far ona kanali Far ona vodiysining asosiy qon tomiri 
b lib qoldi. Vodiyda 60 ming gektar ch lli yerlar zlashtirilib, 
500 ming gektar yerni suv bilan ta"minlash imkoniyati yaratildi. 
Shuningdek, ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda Shimoliy va 
Janubiy Far ona kanallari, Toshkent kanali, Kampirrovot suv 
t oni, Qoraqalpo istonda Qizketgan kanali, si imi 1 mln kub/ 
metr b lgan Kattaq r on suv ombori va k plab boshqa suv 
298 
inshootlari barpo etildi. Buning natijasida, 1937-1940— yillarda 
respublikada su oriladigan yer maydonlari q shimcha 200 ming 
gektarga k paydi. 
Shunday qilib, Sovet hokimiyati qishloqda kollektivlashtirish 
siyosatini olib borishda qishloq ahliga nisbatan necho lik zu um 
tkazmasin hamda ne-ne o ir sinovlarga duchor etmasin, biroq 
ular xalq irodasini, uning azm-u qarorini s ndira olmadi. zbek 
xalqi fidoyilik bilan mehnat qilishda davom etdi. 
4. Urushdan keyingi yillarda zbekiston qishloq 
x jaligi, paxta yakkahokimligi 
Garchi ikkinchi jahon urushi va uning yakunlari sovetlar mam-
lakati foydasiga hal b lib, bundan keyin uning xalqlari oldida ijtimoiy 
taraqqiyotning yangi marralari ochilgandek k rinsa-da, biroq tez 
orada totalitar tuzumning ularga zu umi, z ravonligi, ta\sir-tazyiqi 
yangidan kuchaya bordi. zbekiston iqtisodiyotini bir tomonlama 
rivojlantirish, uni mamlakatning asosiy paxta bazasiga aylantirish, 
bu hududda paxta yakkahokimligini kuchaytirish - Ittifoq hukmdor-
larining bosh maqsadiga aylandi. SSSR XKS va VKP (b) MQning 
1945— yil 15-iyuldagi " zbekistonda paxtachilikni qayta tiklash va 
yanada rivojlantirish choralari t risida" gi va SSSR XKSning 1946— 
yil 2-fevraldagi "1946-1953— yillarda zbekistonda paxtachilikni 
qayta tiklash va yanada yuksaltirish rejasi va tadbirlari t risida" 
qabul qilgan qarorlari ham shu maqsadga qaratilgan edi. Tub aholi 
manfaatlariga hamohang b lmagan, paxta yakkahokimligini 
kuchaytirishga y nalgan bu qarorlar z KP MQning 1945— yil 
sentabrida b lgan XII plenumida muhokama etilib, ijro etish uchun 
qabul qilindi. 
zbekiston xalq x jaligini rivojlantirishga m ljallangan mab-
la larning katta qismi paxtachilikka ajratildi va u bilan bo liq b lgan 
tarmoqlarga sarflandi. Respublika traktor parki sezilarli k paydi, 
kolxozlarga texnik xizmat k rsatuvchi MTS lar soni 245 taga yctdi, 
ulardagi traktorlar soni 1950— yilda 29,5 mingtani, paxta tcrish 
mashinalari soni 3617 tani tashkil etdi. 
Rcspublika qishloq x jaligining yuk avtomobillar parki 1950— 
yilda 7934 ta yuk avtomobillari va avtosisternalami tashkil qildi. 
1950— yilga kelib amalga oshirilgan muhim tadbirlardan yana biri, 
bu mavjud jamoa x jaliklarining yiriklashtirilishi b ldi. 
299 

zbekiston SSRda 1777 ta mayda kolxozlar rniga 752 ta yirik 
kolxozlar tashkil etildi. 
Hukmron sovet mafkurasining z r berib yurt odamlari rtasida 
soxta vatanparvarlik, mehnatsevarlik, fidoyilik oyalarini yoyishi, 
doimiy mehnat safarbarligining tkazilishi va shu singari z rma-
z raki tadbirlar natijasida respublikada paxtachilik va boshqa sohalar 
butun choralar bilan rivojlantirib borildi. Agar 1940— yilda gektaridan 
14,9 s. paxta hosili olingan b lsa, 1950— yilda respublika paxtakorlari 
2282,4 rning tonna paxta xomashyosi yetishtirdilar, hosildorlikgektariga 
20,1 ni tashkil qildi. 
50— yillardan boshlab Markaz amri bilan respublika mehnat 
ahlining butun e'tibori taqir va b z yerlarni zlashtirish va u yerlarda 
paxtachilik x jaliklarini yangidan tashkil etishga qaratildi. Sobiq KPSS 
MQ va SSSR Ministrlar Sovetining 1956— yilgi "paxta yetishtirishni 
k paytirish uchun zbekiston SSR va Qozo iston SSRdagi 
Mirzach l q riq yerlarini su orish t risida"gi, 1958— yilgi 
" zbekiston SSR, Qozo iston SSR va Tojikiston SSR dagi 
Mirzach lni su orish va zlashtirish ishlarini yanada kengaytirish 
va jadallashtirish t risida"gi qarorlariga asosan Mirzach lda katta 
maydonlarda q riq yerlarni zlashtirish ishlari olib borildi. 
Yangi yerlarni zlashtirish jarayoni yangi sovxozlar, ularning 
x jalik binolari, aholi yashaydigan posyolkalar bunyod etish bilan 
birga olib borildi. 1956-65— yillarda Mirzach lda 84 ming gektar 
yangi yer zlashtirildi, 16 ta paxtachilikka ixtisoslashgan, bitta 
bo dorchilik-uzumchilik sovxozlari tashkil etildi. Shu yillarda 
zlashtirilgan joylarda 456 tning kv. metr turar joy binolari, nlab 
maktablar, bolalar bo chalari. kasalxonalar, oshxonalar, madaniy 
maishiy muassalar barpo etildi. 170 kmli temir va 759 km avtomobil 
y llari qurildi, 637 km elektr liniyalari tkazildi, x jaliklar, turar 
joy binolari gazlashtirildi. Mirzach I yerlarini su orish, meliorativ 
holatini yaxshilash tadbirlari amalga oshirildi. Janubiy Mirzach l 
kanali qurildi. 1957— yilda Yangiyerva 1961— yilda Guliston shaharlari 
vujudga keldi. 1963— yil 16-fevralda markazi Guliston shahri b lgan 
Sirdaryo viloyati tashkil etildi. Viloyatda paxta ekiladigan yer 
maydonlari 1956— yildagi 130 ming gektardan 1965— yilda 211 
ming gektarga, paxta xomashyosi yetishtirish esa 243 ming tonnadan 
441 mingtonnaga k paydi. 
300 
Markaziy Far ona, Qoraqalpo iston ASSR, Surxondaryo, 
Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida ham su oriladigan yerlarni 
kengaytirish, irrigatsiya qurilishi ishlari keng k lamda olib borildi. 
Qoraqalpo istonda yangi sholikorlik sovxozlari ishga tushdi. Buxoro 
viloyatida 1963—yilda Amu-Qorak l mashina-kanali, 1965— yilda 
Amu-Buxoro mashina-kanali qurilib foydalanishga topshirildi. 
Natijada, Buxoro viloyatida 90 ming gektar yer, jumladan, 26 ming 
gektar yangi yer maydonlari su oriladigan, Qizilqum sahrosida 
maydoni 300 ming gektardan ortiq yaylovlarga suv boradigan b ldi. 
1953-1963— yillarda Markaziy Far ona ch llarida 72,4 ming 
gektar yer zlashtirildi, 16 ta yangi kolxoz va 2 ta yangi sovxoz 
vujudga keldi. 
50-60— yillarda Kosonsoy, Qamashi, Far ona, Pachkamar, 
Chorvoq, Quyimozor, Janubiy Surxon, Chimq r on, Toshkent, 
Ohangaron suv omborlari, suvdan tejab foydalanish maqsadida 545 
km beton ariqlar qurildi. 
Sobiq KPSS MQning 1966— yil may plenumining meliorativ 
ishlarni kengaytirish haqidagi qarori zbekistonda yangi yerlarni 
zlashtirsh va su orish ishlarini yanada kengaytirshga asos b ldi. 
Jizzax ch lida 70 ming gektardan k proq yangi yerlar zlashtirildi. 
zlashtirilgan yerlarda Mirzach l (1967), D stlik (1970), Zafarobod 
(1973), Arnasoy (1977) tumanlari tashkil etildi. Sanoat korxonalari 
barpo etilgan, aholi zichroq yashaydigan posyolkalar bazasida Paxta-
kor(1974), D stlik(1974), Gagarin (1974), Ulyanovsk(1974), llich 
(1980) shaharlari vujudga keldi. Jizzax ch lida 1454 ming kv/metr 
turar joy binolari, 21,9 ming rinli maktablar, 6800 rinli bolalar 
bo chalari, klublar, shifoxonalar, oshxonalar qurildi. 1973— yilda 
Jizzax viloyati tashkil etildi. 
Qashqadaryo, Surxondaryo, Andijon, Namangan, Far ona, 
Samarqand, Xorazm viloyatlarida, Qoraqalpo iston ASSRda ham 
suv x jaligi, yangi yerlar zlashtirish ishlari keng miqyosida olib 
borildi. 70- yillarda Amudaryo suvi hisobiga eng yirik Tuyam yin, 
Kampirrovot daryosi b yida Andijon, Namangan viloyatida Chortoq 
va Eskar, Samarqand viloyatida Qoratepa, Surxondaryo viloyatida 
Dehqonobod suv omborlari bunyod etildi. Katta Namangan, Parkent 
va boshqa kanallar qurildi. 
301 

Shunday qilib, zbekiston hududida 1946-65— yillarda qariyb 
600 ming gektar yangi su oriladigan yerlar ishga tushirilgan b lsa, 
1966-85— yillarda 1,6 million gektar yangi yerlar zlashtirilib 
foydalanishga topshirildi. 1985— yilda 10 milliard kubometr suvni 
t plovchi 23 suv ombori, 197 ming km uzunlikdagi kanallar, 900 
ta su orish tarmo i, 92 rning gidrouzellar ishlab turdi. zlash-
tirilgan q riq yerlarda 160 sovxoz tashkil etildi. 7.7 mln kv m turar-
joy, 37 ming rinli maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari, 
102 ming rinli umumtaMim maktablari barpo etildi. 
Qishloq x jaligining moddiy texnik bazasi mustahkamlandi. 
X jaliklarni elektr energiyasi bilan ta'minlash, ularga traktorlar va 
boshqa qishloq x jalik mashinalari, mineral itlar yetkazib berish 
ishlari ancha yaxshilandi. Masalan, 1985— yilda kolxoz va sovxozlarda 
189 ming traktor, 37 ming paxta terish mashinasi va boshqa turdagi 
texnika vositalari bor edi. 
Ch llarni zlashtirish uchun ming-minglab odamlar safarbar 
etildi. Bu joylarni obodonlashtirish, paxta plantatsiyalarini k pay-
tirish uchun yuz minglab aholi oilalari bilan yashab turgan s lim 
maskanlarini tashlab, majburan k chirildi. Qanchadan qancha 
yoshlar, yigit-qizlar komsomol y Ilanmasi bilan bu dasht-biyobonli 
yerlarga kelib, o ir mehnat mashaqqatini chekib, davlatga k proq 
"oq oltin" yetkazib berish uchun ter t kdilar. Respublikada paxta 
yakkahokimligining kuchayib borganligi faktini shunda k rish 
mumkinki, agar 1950— yilda 1,1 mln gektar yerga za ekilgan 
b lsa, 1985— yilga kelib bu k rsatkich 2 mln gektargacha yetdi. 
Paxta xomashyosi shu yillarda 2,3 mln. tonnadan 5,4 mln. tonnaga 
k paydi. Hosildorlik har gektar hisobiga 20,1 s. dan 27,0 s. ga k tarildi. 
Respublika qishloq x jaligida paxta yetishtirish salmo ining ortib 
borishi davomida zbek halqi nomini ne zamonlar dunyoga mashhur 
qilgan muhim ziroatchilik sohalari: shirin-sharbat meva, poliz, 
sabzavot, sohibkorlik, donchilik va boshqa mahsulotlar yetishtirish 
asta-sekin kamayib, qisqarib bordi. Eng achinarlisi shuki, xalqi-
mizning azaliy mash uloti samarasi b lgan bu xil mahsulotlarning 
k pi bora-bora respublikamizga chetdan keltiriladigan b lib qoldi. 
Masalan, bu doy, arpa yetishtirish imkoniyati katta b lgani holda, 
uni ekish uchun su oriladigan yerlar ajratilmas, shu bois bu ekin 
turlari asosan lalmikor yerlarda yetishtirilardi. Hosildorlik ham gektar 
302 
boshiga atigi 5-8 sentnerni tashkil etardi, xolos. 1985— yilda 
respublika b yicha atigi 387,9 ming tonna alla yetishtirilgan. Bu 
uning ehtiyojini mLitlaqo qanoatlantirmas edi, albatta. Chorvachilik, 
parandachilik, baliqchilik sohalarini rivojlantirishda respublikaning 
imkoniyat darajasi qanchalik keng va va katta b lmasin, biroq bular 
ham sovetlar davrida yetarli foyda va daromad bilan ishlaydigan 
x jalik tarmoqlariga aylana olmadi. 
Buning ustiga paxta maydonlarining meliorativ holatini yax-
shilash, obi-hayot bilan ta'minlash borasida ham jiddiy muam-
molar kelib chiqib, ularning yillar davomida hal etilmay kelishi 
esa k plab noxush hollarning yuzaga kelishiga sabab b ldi. Atrof-
muhitning buzilishi, suv havzalarining ifloslanishi, kasallik turla-
rining ortishi, erlarning kimyoviy moddalar bilan zaharlanishi 
kabi holat vujudga keldi. 
Ekin maydonlarining surunkali zararli kimyoviy itlar, aralash 
birikmalar bilan ishlanishi, nafaqat, yerlarni yaroqsiz holatga, tuproq 
eroziyasiga olib kelib qolmasdan, balki ayni paytda ming-minglab 
dala mehnatkashlarining umriga ham zavol b ldi, son-sanoqsiz 
kasalliklarning vujudga kelib, keng tarqalishiga olib keldi. 
5. 1946-1985 yillarda respublika sanoati, uning bir 
tomonlama rivojlantirilishi 
Tiklanish Urushdan keyingi yillarda zbekistonda sanoatni 
liklash va rivojlantirish hukmron Markaz oliy manfaatlaridan kelib 
chiqilib, uning "sotsializm va kommunizm jamiyati" qurishdan iborat 
bosh strategik vazifalari, dasturiy rejalariga asoslanib hamda 
zbekistonning boy xomashyo va mineral resurslaridan maksimum 
foyda olishni k zlab bu sohaga e'tibor qaratib borilgan. 
zbekiston iqtisodiyoti va uning muhim b ini sanalgan sanoat 
urushdan keyingi 1946-1950— yillarda tiklandi va rivojlanib bordi. 
1946-1950— yillarda 150 dan ziyod yangi sanoat korxonalari qurilib 
ishga tushirildi. Quvvatiga k ra SSSRda uchinchi rinda turuvchi 
Farhod GESning birinchi va ikkinchi navbatlari qurib bitkazildi. 1-
Oqqovoq, 1-B zsuv, 2-B zsuv va boshqa gidroelektr stansiyalar 
qurildi. Qora metallurgiya sanoati rivojlandi. zbek metallurgiya 
kombinatining "300" prokat stani va yupqa listli "700" prokat stani 
qurildi, marten va prokat sexlari loyihada belgilangan quvvatga yetdi. 
303 

"Toshselmash", " zbekselmash", "Chirchiqselmash", Samarqandagi 
"Krasniy dvigatel" va boshqa zavodlar paxtachilik bilan bo liq 
mashinalar ishlab chiqarishni keng y lga q ydilar. 1950— yilda 4803 
ta chigit seyalkalari, 7784 ta traktor kultivatorlari tayyorlandi. 1950— 
yilda 4641 ta SX-40 paxta terish mashinalari tayyorlandi. Paxta 
tozalovchi mashinalar ishlab chiqarish 1946— yilda 363 ta b lgan 
b lsa, 1950— yilga kelib ularning soni 1251 taga yetdi. 
Shuningdek, yoqil i sanoati tiklandi va rivojlandi. Far ona 
vodiysida Moylisoy, Shahrixon, Surxondaryoda Kokaydi va Lalmikor 
neft konlari ochilib foydalanishga topshirildi. Oltiariq neftni haydash 
zavodi kengaytirildi. Neft ishlab chiqarish 1950— yilda respublikada 
1,3 mln. tonnadan oshib ketdi. Polvontosh-Asaka gaz quvuri qurildi. 
Yengil sanoat sib bordi. Far ona va Q qonda yangi t qimachilik 
kombinatlari, Toshkentda trikotaj fabrikasi, Buxoro, Samarqand va 
Namangandaip yigirish fabrikalari qurilib ishgatushirildi. Agar 
1941— yilda 107 mln. metr ip-gazlama ishlab chiqarilgan b lsa, 
1950— yilda 161 mlmmetr ip-gazlamatayyorlandi. 
1950-1985— yillar zbekiston tarixidagi murakkab davrlardan 
biridir. Bir tomondan, zbekiston xalqining fidokorona, bun-
yodkorlik mehnati tufayli respublika iqtisodiyoti anchagina rivojlandi. 
Ikkinchi tomondan, sobiq Ittifoqda hukmron b lgan totalitar 
tuzum, ma'muriy-buyruqbozlikningkuchayishi natijasida ijtimoiy, 
iqtisodiy va ma'naviy hayotda bir qator muammolar, nohush 
xolatlar t planib, pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib chiqardi.