arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

XII bob. SOVET HOKIMIYATI DAVRIDA 
ZBEKISTONNING MA'NAVIY-MADANIY QARAMLIGI 
VA UNING OQIBATLARI 
Tayanch s z va iboralar: Madaniy siyosat. Xalq ta 'limi. Oliy 
ta 'lim. rta maxsus ta Tim. Ilm-fan. "Hujum " harakati. Adabiyot va 
san at. Kommunistik majkura iazyiqi. 
I. XX asrning 20-30— yillarida zbekistonning ina'naviy-inadaniy 
va maVifiy hayoti, unga hukniron konnnunistik mafkura ta'siri 
XX asrning 20-30— yillarida madaniy-ma'naviy soha ham ziga 
xos miuakkab, qiyinchilik bilan kechdi. 
Xalq taTinii. 20— yillar boshlariga kehb zbekiston hududida 
madaniy qurilishning eng dolzarb vazifalaridan sanalgan sovet ta'lim 
tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborildi. Sovetlar zbckistonda 
yangi ta'lim tizimini yaratishga y l tutar ekan, bundan k zlagan 
asosiy maqsadlari lkada xalq talimi b inlarini ravnaq toptirish, 
xalq savodxonligiga erishish, ilm-ma'rifatdan bahramand yetish orqali 
yurt farzandlari ongi, shuuriga kommunistik oyaiar va ideallarni 
chuqur singdirish va shu y l bilan zlariga j n deb xizmat qiladigan 
avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish cdi. 
Sovetlar avval boshda zbekistondagi murakkab vaziyatni, 
mahalliy xalq kayfiyati va ruhiyatini, uning ziga xos milliy an'analari, 
islomiy qadriyatlarini bir qaclar hisobga olib, bu yerda eski va jadid 
usulidagi maktablar, madrasalarning ham faoliyat yuritishiga monelik 
k rsatmadi. Buning natijasida bu quv dargohlari navqiron avlodga 
ia'Iim berish, ulu bobokalonlar merosi va sharqona odob, axloq 
ruhida tarbiyalashda z ulushini q shib bordi. Lekin sovetlarning 
bu vaqtinchaliktaktikasi uzoqqa bormadi. LJIar lka hayotiga moslashib 
olgach, 20— yillar rtalaridan e'tiboran, zbek xalqi ma'naviy 
hayotining k p zamonlar uzviy qismi b lib kelgan eski maktab va 
rnadrasa ta'lim-tarbiya tizimini barham toptirdi. Uning k p sonli 
ziyoiilari faoliyati t xtatib q yildi. Ularning taqdir-qismati o ir 
sinovlarga duchor etildi. Bu ham sovetiarning tili boshqa-yu, dih 
boshqa ckanligidan, ularning madaniy siyosati zamirida qanday 
makkorona maqsadlar yashirinligidan yaqqol dalolatdir. 
316 
1920— yil 17-sentabrda Turkiston ASSR hukumati lkada 8 
yoshdan 40 yoshgacha b lgan kishilarni qitish va savodxon qilish 
l risida dekret qabul qildi. Bundan k zda tutilgan maqsad mahalliy 
xalqni tobora sovetlar siyosati va mafkurasi ta'siriga olish edi. Shularni 
hisobga olib respublikaning tuiii hududlarida k plab savodsizlikni 
tugatish kurslari tashkil etildi. Ularga turli yoshdagi kishilar jalb 
qilinib, savodlarini chiqardilar. Jumladan, 1-besh yillik (1928-1932 
yy.)da zbekistonda jami 700 ming kishi savodsizlik kurslarini 
tugatgan b lsa, bu k rsatkich 2-besh yillik (1933-1937 yy.) davrida 
1 mln.400 ming kishini tashkil qildi. 
Respublikada boshlan ich ta'lim tizimining joriy etilishi, 
keyinroq esa 7 yillik ta'limga tilishi ham xalq ta'limi sohasida muhim 
zgarishlardan b Idi. Maktab qurilishi, uning malakali qituvchi 
kadrlar bilan ta'minlanishi, quvchilar soni yil sayin sib bordi. 
Ma'lumotlarga k ra, agar 1924-25- quv yilida zbekistonda 160 
tasovct tipidagi maktablar tashkil qilinib, ulardal7209 nafar quvchi 
la'lim olgan b lsa, 1941— yilga kelib bunday maktablar soni 5504 
taga va ularda ta'lim olayotgan quvchilar soni esa 1 mln. 315 ming 
nafarga yetgan. 
Sovct hukumati ta'lim tizimini, yangi avlod tarbiyasini t liq 
ravishda z izmiga b ysundirish maqsadida arab alfavitiga asoslangan 
eski zbek yozuvini ham isloh qilishga kirishdi. Shu maqsadda 1928— 
yilda arab alifbosidan lotin alifbosiga tildi. Birgina eski zbek 
yozuvini zgartirishda q llanilgan shoshma-shosharlik respublika 
xalq ta'limining keyingi taqdiri uchun necho li salbiy oqibatlar 
keltirib chiqardi, albatta. 
Yangi tashkil etilgan ta'lim maskanlarining moddiy bazasi zaif 
b lib, zarur jihozlar biian ta'minlanmadi. Milliy respublikalardagi 
ta'lim jarayoni Moskvadan tayyorlab yuboriladigan dasturlar, 
darsliklaru quv q llanmalari asosida olib boriladigan b lib qoldi. 
Bu esa xalq ta'limining milliy mazmuni, xarakteriga sezilarli ta'sir 
k rsatdi. 30— yillarga kelib respublikaning maktab ta'limiga 
mafkuraviy tazyiq tkazish, muallimlar tarkibini elak-elak qilish 
atayin kuchaytirildi. 
Oliy va rta maxsus ta'Iim. Sovetlarning xalq ta'limi sohasida 
yuritgan siyosatining muhim y nalishlaridan biri, bu oliy va rta maxsus 
ta'lim tizimini shakllantirish hamda rivojlantirish edi. Har qanday 
317 

tuzumda b lgani singari, sovet hokimiyati ham yangi tuzum oyalari 
va ideallari ruhida tarbiyalangan, unga sadoqat bilan xizmat qiladigan 
k plab yuqori malakali, qimishli kadrlarga tkirehtiyoj sezardi. 
Shu rinda ta'kidlash joizki, Turkistonda oliy taMimni tashkil 
etish oyasini, dastavval, lkaning il or jadid namoyandalari ilgari 
surganlar. Xususan, ular tashabbusi bilan 1918— yil mayida 
Toshkentda ilk bor milliy universitet ochilib, u ilmga chanqoq k plab 
mahalliy yoshlarni z ba riga olgan edi. Biroq har narsada zini 
k rsatishga intilgan sovetlar yurtparvarjadidlartashabbusini b ib, 
1920— yil sentabrida Toshkentda Turkiston Davlat Universiteti tashkil 
etdilar. Keyinchalik, rta Osiyo Universiteti maqomini olgan bu 
oliygoh lkada oliy ta'limni rivojlantirish, yuqori mutaxassis kadrlar 
tayyorlash cho i b ldi. Biroq bu quv dargohi professor-
qituvchilarining mutlaq tarkibi yevropalik millat vakillaridan iborat 
edi. Shu bois, unda qitish rus tilida olib borilardi. Bu esa mahalliy 
millat yoshlari uchun jiddiy qiyinchiliklar tu dirardi. Shuning uchun 
ham universitet talabalari safida ularning salmo i juda ozchilikni tashkil 
etardi. Keyinroq, 30— yillarda bu bosh oliy quv yurti negizida 
k plab turli xil y nalishlardagi Oliy quv yurtlari, jumladan, 
politexnika, moliya-iqtisod, tibbiyot, qishloq x jalik, t qimachilik 
institutlari, Samarqand davlat universiteti va boshqalar tashkil etildi. 
Shuningdek, bu davrda yuqori malakali pedagogik kadrlarga talab 
sib borganligidan, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Nukus, Xiva, 
Urganch, Far ona va Namangan singari shaharlarda pedagogika va 
qituvchilar tayyorlash institutlari tashkil etildi. Natijada, 1932— 
yilga kelib respublikadagi jami oliy quv yurtlari soni 31 taga yetdi. 
Ulardagi talabalar soni 12,2 ming nafarni tashkil etardi. Talabalarning 
soni 1937— yilda 15,5 mingga, 1941— yilda esa 18 mingtaga yetdi. 
zbekistonning bu davrdagi ta'lim tizimida rta maxsus ta'lim 
quv yurtlari faoliyati ham alohida rin egallaydi. 20— yillarda 
Respublikada 6 ta qishloq x jalik texnikumi, 1 ta tibbiyot texnikumi, 
16 ta hunar-texnika maktabi tashkil qilindi. Ularda 6800 nafar yoshlar 
qidi. Shuningdek, shu vaqtda 5 ta pedagogika texnikumi, 2 ta 
pedagogika bilim yurti, bitta xotin-qizlar bilim yurti mavjud b lib, 
ular orqali k plab bilimli, malakali pedagog kadrlar tayyorlandi. 
XX asr 40— yillari boshlariga kelib zbekistonda maxsus bilim 
318 
yurtlari soni 92 taga yelgan b lib, ularda 12,6 ming nafar yoshlar 
ta'lim olmoqda edi. 
F a n . Respublikada ilm-fanning ravnaq topishi ham tabiiy holdir. 
YuHning k plab iqtidorli, zakovatli yoshlari zlarini ilm-fanga 
ba ishlab, asta-sekin uning ch qqilariga k tarilib bordilar. 30— 
yillarga kelib zbek fanining turli y nalishlarida z yuksak salohiyatini 
namoyon etib, z ilmiy maktabiga asos solgan Qori Niyoziy, Abdu-
rahmon Sa'diy, Abdulla Avloniy, Yah'yo ulomov, P lat Soliyev, 
T o s h m u h a m m a d  S a r i m s o q o v , Halil  R a h m a t u l l i n ,  H a b i b 
Abdullayev, Sobir Yunusov singari fan allomalari yetishib chiqdi. 
Ayni zamonda, respublikada k plab ilmiy-tadqiqot institutlari, 
markazlari tashkil ctilib, fanning turli dolzarb muammolari ustida 
izlanishlar olib bordilar. Bular jumlasiga, Butunittifoq paxtachilik 
ilmiy-tadqiqot inslituti (SoyuzNIXl), Madaniy qurilish, Huquq-
tadqiqot insitutlari, Gidrometrologiya instituti, Geliotexnika labora-
toriyasi, Astronomiya observatoriyasi va boshqalarni nisbat berish 
mumkin. Mazkur institutlar va ilmiy markazlarga jalb etilgan ilmiy 
kuchlar, fan fidoyilari ittifoq va respublika ahamiyatiga molik qanchalab 
hayotiy muammolar, masalalarning yechimini topishda jiddiy tadqi-
qotlar olib bordilar. Ayniqsa, paxtachilik, uning tezpishar, sifatli 
navlarini yaratish sohasida muhim yangiliklar qilindi. Geolog olimlar 
sa'y - harakatlari bilan yangi konlar, turli xil ma'dan topilmalari 
kashf qilindi. 1927— yilda Far ona vodiysida Sh rsuv neft koni 
ochildi. Sement ishlab chiqarish uchun xomashyo qidirib topildi. 
Qator mis, oltin, kumush, qalay, marmar konlari topilib, ish-
ga tushirildi. 
Respublikada ijtimoiy fanlar, shu jumladan, tarix va arxeologiya 
sohalarida ham ancha ilmiy-tadqiqot ishlari k zga tashlandi. 
Yirik arxeolog olimlar: Ya.G'ulomov, STolstov Xorazmda, 
M.E.Masson Samarqandda, V.A.Shishkin, O.Nabiyev, A.T.Oklad-
nikovlar Ohangaron vodiysi va Termiz atrofida katta hajmdagi qazilma 
ishlarini olib bordilar. Boysunda eng qadimgi ajdodlarimiz nasliga oid 
neandertat odami qoldiqlari, madaniy izlari topilishi fanda muhim 
yangilik b ldi. zbekiston fani markaz olimlari tomonidan ham 
e'tirofetildi. 
1940— yil 9-yanvarda zbekiston XKS (hukumati) huzuridagi 
Fan q mitasi negizida SSSR FAning zbekiston filiali ta'sis etildi. 
319 

sha kezlarda uning tarkibida 75 ta ilmiy-tadqiqot institutlari va 
muassasalari mavjud edi. Ular 3024 nafar ilmiy xodimlarni z safiga 
birlashtirgandi. Bularning 109 nafari fan doktorlari, 510 nafari fan 
nomzodlari edilar. 1943— yil 4-noyabrda zbekiston Fanlarakade-
miyasi ochildi, uning birinchi prezidenti etib taniqli olim 
T.N.Qoriniyoziy saylandi. 
«Hujum» harakati. XX asrning 20— yillarida z mohiyati 
bilan zbek xolin-qizlarini tutqinlikdan ozod qilishga qaratilgan 
harakat boshlanadi. 
Ma'himki, Turkiston xotin-qizlari hayoti asrlar davomida musul-
monchilik qonun-qoidalari va aifanalari asosida kechgan va ziga xos 
xususiyatlarga ega b lgan. Jumladan, ular aksariyat hollarda uy-
r z or ishlari va farzand tarbiyasi bilan shu ullanishgan. Sovet 
hukumati esa bunday turmush tarziga diniy xurofot sifatida qaradi. 
Shu bilan birga, ayollarning erkaklar bilan teng huquqliligi, ularning 
toroila muhitidan ozod b lib, keng ijtimoiy-siyosiy hayotga tortilishi 
oyasi ilgari surildi. 
Shu narsa aniqki, jamiyat rivojlanib borar ekan, odamlarning 
ongi ham zgarib boradi. Turmush tarzi yangilanadi, u zamonga 
moslashadi. Shu ma'noda zbek ayollarini paranjidan ozod qilish 
yangi tuzum oldidagi muhim vazifalardan ekanligi tabiiy. Biroq bu 
masalani cng avvalo jamiyat fuqarolari orasida keng k lamli tu-
shuntirish, maVifiy y llar orqali hal qilish mumkin edi. Jadidlar 
rahbarlari M.Behbudiy, F.X jayev, A.Fitrat, A.Ch lpon, 
A.Avloniylar ham bu masalani hal ctishni z oldilariga muhim vazifa 
qilib q ygan edilar. Shu maqsadda tashkil etilgan respnblika, viloyat, 
tuman, shahar sovet tashkilollari qoshidagi xotin-qizlar b limlarida 
dastlab umuman t ri ish olib borilgandi. 
Buning natijasida xotin-qizlar ijtimoiy foydali mehnatga, jamoat-
chilik ishlariga faol tortila boshlagandi. Uni zbek xotin-qizlari 
xursandchilik bilan kutib oldi. Chunki ochiq yurish, yoru olamni 
k rish, ilm olish, erkaklar bilan teng huquqli boiish ularning 
ham asriy orzusi edi. 
Biroq VKP(b) MQ rta Osiyo byurosining 1926— yil 
sentabrdagi maxsus qarori asosida bu harakatni  s u n i y ravishda 
tezlashtirishga kirishildi. Oqibatda bu majburiy harakat «Hujum» 
nomini oldi. Biroq bu harakat, afsuski, shoshma-shosharlik, ma'-
muriyatchilik y li bilan mahaliiy shart-sharoitlarni, xalq udumlari, 
320 
urf-odatlarini e'tiborga olmasdan jadallashtirildi. Bunga. hattoki, erkak 
kommunistlar ham tayyor emas edilar. 
Xotin-qizlarni ijtimoiy hayotga jaib qilish harakati dastlab ancha 
sezilarli yLituqlarga erishib bordi. 1927— yil bahoriga kelib 100 ming 
ayol paranji tashladi. Ming-minglab ayollar korxonalarga, turli 
yumushlarga tortildilar. Ular orasidan k plab traktorchilar, briga-
dirlar, kolxoz raislari, klub va kLitubxona mudirlari tayyorlandi. 
Jumladan, 1927-1929— yillarda sudlarning xalq maslahatchilari 
orasida zbck ayollari 563 kishiga yetdi. 1926— yilda birgina Toshkent 
va Far ona viloyatlari «Q shchi» Liyushmalarining 4900 ayol a'zolari 
bor edi. 1927— yil davomida 7169 ayol kasaba uyushmalariga a'zo 
boiib kirdi. 5916 ayol matlubot kooperatsiyalariga a'zo boidi. 2343 
xotin-qizlar davlat organlariga saylandi. 
1927-1928— yillarda «Hujum» harakati yanada keng quloch yozdi. 
Paranji tashlagan ayollar uchun 32 ta savodsizlikni tugatish 
maktablari tashkil qilindi. 1927— yilda birgina Q qon okrugida bunday 
maktablar soni 75 taga yctkazildi. Toshkentning eski shahar qismida 
1409 quvchini qamrab olgan 35 ta ayollar maktabi faoliyat k rsatdi. 
Biroq bu borada q llanilgan z rlash, majburlash y li va Lisullari 
zining salbiy natijalarini bermasdan qolmadi. Joylarda xotin-qizlarni 
ldirish hollari r y berdi. Masalan, Oltiariq tumani Poloson qish-
lo ilik dehqon Abduqodir Hojimatov z xotinini osib ldirdi. 
Andijon viloyatida faol ishchi ayollardan sanalgan Xadicha Eshboboyeva 
qora kuchlar tomonidan ldirildi. Umuman, 1927-1928— yillarda 
2,5 mingdan ortiq faol ayollar yovuz kuchlar qurboni b ldi. 
Ammo «Hujum» harakati qiyinchiliklar, chekinishlar bilan 
boisa-da, hayotga tatbiq etib borildi. Buning natijasida, zbek ayoli 
ijtimoiy ishlab chiqarishga, hatto eng o ir mehnat talab qiladigan 
ishlarga ham tortildi. 
«HLijum» harakatining sib borishi davomida 1937— yilga kelib 
273637 nafar zbek xotin-qizlari savodsizlikni tugatish kurslarini 
muvaffaqiyatli bitirdilar. Ayol ishchilar va xizmatchilar soni 1940— 
yilda 232 ming kishiga yetdi. Bu esa bLitun respLiblikadagi ishchilarning 
40,7 foiziga teng edi. Ular tikuvchilikda 82,3 qandolatchilikda 65,5, 
t qimachilikda 88 foizni tashkil etardi. 
Shu bilan birga, bu mavsumiy harakat k pgina salbiy oqibat-
larning yuz berishiga ham sabab b ldi. «Hujum» harakatida faol 
ishtirok etib, butun ongli hayoti, faoliyatini sotsializm ishiga, uning 

soxta oyalari chinligiga ishongan qancha il or xotin-qizlar 
keyinchalik Qata on qurboni b ldilar. Bunga zbek xotin-qizlari 
ozodligi kurashining taniqli namoyandalari — Tojixon Shodiyeva, 
S o b i r a  X o l d o r o v a ,  X o s i y a t  T i l l a x o n o v a ,  M a r y a m 
Sultonmurodova, Xayriniso Majidxonova singarilarning fojiali 
hayoti t la misol b Ia oladi. 
Ma'naviy-madaniy hayot. Bu yillarda zbek xalqining olis asrlarga 
borib qadaluvchi moddiy va ma'naviy madaniyati durdonalari, osori-
atiqalari, masjid-u madrasalar, maqbaralar k rinishidagi noyob 
me'moriy obidalariga z r berib hujum uyushtirildi. Binobarin, bu 
maskanlarning bora-bora qarovsiz, xarob ahvolga kelganligi tasodifiy 
emas. Ayniqsa, bunda xalqimizning dilidan chuqur joy olgan uzoq 
asrhk islomiy qadriyatlari zavol topganligi achinarlidir. Hatto bu razil 
maqsadga erishish uchun joylarda «XudosizIar jamiyatlari» tuzilib, 
diniy tasavvurlarga, uning peshvolariga qarshi hujumkor ateistik 
kurash avj oldirildi. Buning oqibatida yurt ziyolilari sanalgan 
qanchadan-qancha ruhoniylar, ulamoyu fuzalolar ayovsiz ta'qibu 
quv inlarga duchor etildi yoxud qir in qilindi. 
Shunga qaramay, zbek xalqining k plab yurtparvar ziyolilari 
fidoyilik namunalarini k rsatib, barcha qiyinchiliklarga dosh berib 
respublika madaniy hayotida faol qatnashdilar. 
1929— yilda zbek musiqali teatriga asos solindi. 1933— yilga 
kelib Hamza nomli akademik drama teatri ish boshladi. Har qanday 
mafkuraviy tazyiqlarga qaramasdan milliy ruh ustivor b lib qola 
berdi. Xalqimiz orasidan Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Ota iyos 
Abdu aniyev, Madrahim Sheroziy, Domla Halim Ibodov, Abror 
Hidoyatov, Mulla T ychi Toshmuhamedov, Shorahim Shoumarov, 
Soraxonim, Tamaraxonim, Lutfixonim, Mukarramaxonim singari 
nomdor san'atkorlar yetishib chiqdi. 
1936— yilda Toshkentda konservatoriya ochilishi madaniy hayotda 
katta voqea b ldi. zbek musiqa madaniyatining zabardast vakillari 
— Yunus Rajabiy, Muxtor Ashrafiy, Tolibjon Sodiqov, T xtasin 
Jalilov singari san'atkor!ar ijodi xalq dilidan chuqur joy oldi. 
1937— yili Moskvada tkazilgan birinchi zbek san'ati va adabi-
yoti dekadasida «Gulsara», «Layli va Majnun» operalari, «Farhod va 
Shirin» musiqali dramasi va boshqa sahna asarlari katta mahorat bilan 
namoyish etildi. 
322 
M) yillarda zbekistonda kino san'ati shakllandi. Uning yorqin 
ii'MI.INI sifatida shu davrda yaratilib ekranlarga chiqarilgan «Asal», 
<>.is;im», «Ravot qashqiiiari». «Azamat» singari filmlarni tilga olib 
'' tish joiz. 
Ularni yaratishda Komil Yormatov, Nabi aniyev, Sulaymon 
x jayev, Y ldosh A'zamov, Rahim Pirmuhamedov singari ajoyib 
i>'/bek kino ustalari xizmatlari benazirdir. 
20-30— yillarda respublikada k plab madaniy inshootlar qurildi. 
I')32— yilda respublikada 707 ta kutubxona, 3087 ta klub, 409 ta 
kino qurilma, 32 ta teatr, 13 ta muzey mavjud edi. 
1937-1940— yillarda zbekiston shahar va qishloqlari 
radiolashtirildi. Yangidan 264 ta k chma va doimiy kino qurilmalari 
rnatilib, ularning soni 797 taga etkazildi. 1941— yilda kitob nashr 
qilish 4375 nomga yetkazildi va 48 mln. nusxani tashkil etdi. 40— 
yillar boshlariga kelib kutubxona, klub, badiiy havaskorlik jamoalari 
soni 2 baravar k paydi. 
A d a b i yo t. Bu davrda zbek adabiyoti ham jiddiy hayotiy 
sinovlarni boshdan kechirdi. zining boy tarixiy an'analariga ega 
boigan bu adabiyot xalq ruhining k zgusi sifatida uning ma'naviy 
hayotida muhim rol ynadi. Biroq bu muhim soha faoliyati 
sovetlarning doimiy nazorati ostida kechdi. Ularning nazarida adabiyot 
kuchli mafkuraviy qurol sifatida yangi tuzumni mustahkamlashga 
xizmat qilishi, millionlar ommasini shunga da'vat etmo i kerak edi. 
Bu, albatta, har bir ijodkor zimmasiga jiddiy mas'uliyat yuklardi. 
Negaki, har bir shoir yoki adib sovet mafkurasi talablaridan chet-
lashguday b lsa, z xalqining boy tarixiy tmishi yoxud ulu 
ajdodlari hayotidan asar yozguday boisa, uning o ir jazoga duchor 
boiishi hech gap emas edi. Mana, nima uchun 30— yillarda xalqimiz 
faxr-u ururi b lib qolgan bir qator favqulodda iste'dod sohiblari 
qata on qilindi, ijodlari b ildi. Xususan, «xalq dushmanlari* tam-
asi bilan nomlari badnom qilingan A.Qodiriy, A.Ch lpon, 
U.Nosir, A.Fitrat, Elbek, .Yunus, M.Botu singari s z san'at-
korlarining achchiq qismati bunga yaqqol misoldir. 
Biroq har qanday, tazyiq-u ta'qiblarga qaramay, zbek adabiyoti 
bu yillarda muayyan yutuqlarga erishdi. Hamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, 
A.Choipon, A.Fitrat singari katta avlod namoyandalari izidan 
C ulom, A.Qahhor, M.Oybek, H.01imjon, U.Nosir, K.Yashin, 
323 

R.Uyg'un, Mirtemir, ayratiy, Oydin, S.AbdulIa singari qalam 
ahllari adabiy jarayonga kirib keldi. Ular zlarining serqirra ijodlari 
bilan zbek adabiyoti xazinasini boyitishga munosib uhish q shdilar. 
Bu rinda, A.Qodiriyning « tgan kunlar», «Mehrobdan chayon», 
A.Ch Iponning «Kecha va kunduz», S.Ayniyning «Odina», 
«Sudx rning limi», A.Fitratning «Abulfayzxon», «Hind sayyohi 
bayonoti», Oybekning «Qutlu qon», «Navoiy», A.Qahhorning 
«Sarob», C ulomning «K kan», «Yodgor» va shu singari z 
davri uchun muhim voqea b lgan, badiiy oyasi yuksak asarlarni 
alohida qayd etmoq lozim b ladi. Lekin ne k rgilikki, bu adabiyotning 
ne-ne norlari totalitar Uizum ixtiro etgan Qata on domiga tashlanib, 
aybsiz ayblanib, qatli om etildilar. Ularning betakror ijodi esa avlodlar 
nigohidan uzoqlashtirib kelindi. 
Milliy istiqlol sharofati tufayhgina ularning ijodi yangidan dunyo 
yuzini k rib, xalqimiz tomonidan sevib qilmoqda va rganilmoqda. 
2. XX asrning 50-80— yillarida respublika ma'naviy-
madaniy hayoti 
Xalq ta'lmii. 50— yillarda maktab qurilishi, bolalarni maktabga 
jalb qilish ishlari anchagina kengaydi . Yetti yillik umumiy majburiy 
ta'lim amalga oshirildi. Biroq xalq ta'limida jiddiy nuqsonlar mavjud 
edi. Taiimning mazmuni hayotdan orqada qolganligi yaqqol k rinardi. 
Birinchidan, maktab quvchilarining bilim saviyasi past edi. Ikkin-
chidan, n yil qib, maktabni tamomlab chiquvchilar birorta kasb-
hunarni egallamagan, mehnat malakalariga ega emas edilar. 
1958— yil dekabrda sobiq SSSR Oliy Sovcti «SSSRda maktabning 
turmush bilan aloqasini mustahkamlash va xalq maorif sistemasini 
yanada rivojlantirish t risida» qonun qabul qildi. Qonunda taiimni 
turmush bilan bo Iab borish. yoshlarni aqliy, ma'naviy, jismoniy 
jihatdan yetuk qilib shakllantirish, ularga umumiy politexnik bilim 
berish vazifalari q yildi. Ayni shunga xshagan qonun 1959— yilda 
zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan ham qabul qilindi. 10 
yillik rta maktablar 11 yillik maktablarga aylantirildi. 
1962— yilda umumiy-majburiy sakkiz yillik ta'limga tish amalga 
oshdi. Barcha yetti yillik maktablar sakkiz yillik maktablarga aylantirildi. 
Sanoat, qurilish va qishloq x jaligida ish bilan band b lgan 
yoshlarga ta'lim berish maqsadida ishlab chiqarishdan ajralmasdan 
qish imkoniyatini beruvchi kechki va sirtqi maktablar tashkil etildi. 
324 
l'>'iN 1965— yillarda 1000 ga yaqin shunday maktablar ochildi, ularda 
<>'qiydigan yoshlar 1965— yilda 134,5 ming kishini tashkil etdi. 
70— yillarning rtalarida umumiy rta taMimga tish yakunlandi. 
I
 (
>(>5-1985 quv yillari orasida tgan 20— yil davomida barcha turdagi 
iiinumta'lim maktablari 8716 tadan 9188 taga k paydi, quvchilar 
niii esa 3055,8 ming boladan 6519,6 ming bolaga k paydi. 1965-
l
(
)S5— yillarda Respublika maktablarida rta maiumot olganlarsoni 
i,7 million kishidan oshdi. 
Xalq ta'limida jiddiy muammolar hal etilmadi. Maktab sinf 
xonalarining soni qanchalik oshmasin, bolalar sonining tabiiy 
sishidan orqada qolaverdi. Maktab binolarining yetishmasligi, 
iuoddiy-texnik jihatdan zaifligi surunkali kasallikka xshardi. 
1984— yilda sovet hokimiyati yoshlarga ta'lim va tarbiya berish 
mazmunini yaxshilash maqsadida maktab va hunar-texnika bilim 
yurtlarini isloh qilishga qaror qildi. Maktablarda «Informatika va 
hisoblash texnikasi asoslarU kursini qitish, barcha maktablarni 
mikrokalkulyator, elektr hisoblash mashinalari, kompyuterlar bilan 
ta'minlash kabi vazifalar q yildi. Ammo respublikaning ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli bu vazifaning bajarilishini ta'minlay olmadi. Maktab 
islohoti iqtisodiy va ijtimoiy tanglik tufayli qolib ketdi. Ta'lim-tarbiya 
jarayonini jahon andozalari darajasiga k tarish tomon qilingan yana 
bir urinish samarasiz tugadi.