arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

zbekisionliklarmng 
urushning songgi 
pallasidagi jasoratiari 
370 
li lishdi, ularning 75 nafari zbeklardir. 32 nafar zbekistonlik 
langchi uchala darajadagi «Shuhrat» ordeni bilan mukofotlandi. 
6 yil davom etgan, butun insoniyatga o ir kulfatlar olib kelgan 
urush tamom b ldi. Urush insoniyatga juda qimmatga tushdi. 50 
milliondan ortiq kishi halok b ldi, 90 milliondan ortiq kishi yarador 
va mayib b lib qoldi. Moddiy talafotlar qimmati 4 trillion dollardan 
oshib ketadi. Urush Yevropa, Afrika, Osiyo va Okeaniyada turli 
frontlarda olib borildi, fashizmni tor-mor yetishda k p mamlakatlar 
qatnashdi. Biroq urushning asosiy o irligi sovet kishilari zimmasiga 
tushdi. 27 millionga yaqin sovet kishilari urush alangasida halok b ldi. 
18 milliondan ortiq jangchilar yarador va nogiron b lib qoldilar. 
zbekistondan urushga safarbar etilganlardan 263005 kishi halok 
b ldi, 132 670 kishi bedarak y qoldi, 60 452 kishi urushdan 
nogiron b lib qaytdi. Bu urush tufayli eng kamida 400 000 oila 
bevosita ayriliq azobiga duchor b ldi, ularning qarindosh-uru lari 
nazarga olinsa, butun respublika aholisi motam libosini kiydi. 
Urushga bormaganlarga ham oson b lmadi. Yuz minglab 
vatandoshlarimiz mehnat frontida zahmat chekdilar, qish 
qahratonida diydirab, saraton olovida yonib, zi yemasdan, zi 
kiymasdan, topgan nasibasini frontga j natib azob—uqubatlar 
chekdi. Bir burda non tanqis b lgan paytlarda zbek xalqi urush 
tufayli uy-joysiz qolgan yuz minglab oilalarga boshpana berdi, yetim 
bolalarning boshini siladi. 
«Ikkinchi jahon urushiga qanday qaralmasin, bu urush qaysi 
oya ostida va kimning izmi bilan olib borilgan b lmasin,-deb 
ta'kidlaydi zbekiston Prezidenti I.A.Karimov, - z vatani, el-
yurtining yoru kelajagi, be ubor osmoni uchun jang maydonlarida 
halok b lganlarni, z umrlarini bevaqt xazon qilgan insonlarni 
doimo yodda saqlaymiz».' 
Fashizm ustidan qozonilgan alabaning olamshumul tarixiy 
ahamiyati shundaki, u k plab xalqlarni z ravonlikdan, zulmdan 
ozod etdi, erkin, demokratik rivojlanish uchun, iqtisodiy va ma'naviy 
taraqqiyot uchun y l ochib berdi. Ikkinchi jahon urushi butun 
insoniyotga katta tarixiy saboq b ldi. Eng muhim saboq shundan 
iboratki, urush boshlanmasdan oldin unga qarshi kurashmoq, uning 
oldini olish tadbirlarini k rmoq zarur. Shu maqsadda jahondagi 
'LAKarimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3. -T.: « zbckiston», 1996, Sl-bet. 
371 

k pchilik mamlakatlar Birlashgan Millatlar Tashkilotini tuzdilar. 
Bu xalqaro tashkilot yarim asrdan beri tinchlikni mustahkamlash, 
xalqaro va mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlash masalalari bilan muttasil 
shu ullanib kelmoqda. 
Fashizm ustidan alaba qozonilgan 9 may kuni zbekistonda 
har yili «Xotira va qadrlash» kuni sifatida nishonlanmoqda. Respublika 
faxriylari uyushmasining tashabbusi bilan janglarda halok b lgan 
vatandoshlarimiz haqida arxiv materiallari t planib, bu ma'lumotlar 
asosida «Xotira» turkumida 34 kitob nashr etildi. Har yili urushda 
qurbon b lganlarni xotirlash, biz bilan hozirgi kunlarda yonma-
yon yashayotgan urush faxriylarini qadrlash, e'zozlash, hurmat-
izzatini joyiga q yishdek insoniy ishlar yoshlarni vatanga muhabbat 
ruhida tarbiyalashda, mustaqil zbekistonning milliy xavfsizligini 
mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. 
Sinov savollari 
I. Nima uchun zbekiston urush girdobiga tortildi? 
2. zbekistonda tkazilgan harbiy safarbarlik haqida nimalarni bilasiz? 
3. Korxonalar, qishloq x jaligi hayotida qanday zgarishlar b ldi? 
4. Mehnat safarbarligi, mudofaa fondi nima? 
5. arbdan zbekistonga k chirib keltirilgan korxonalar, aholi haqida 
nimalarni bilasiz? 
6. Jangda yarador b lganlarni so lomlashtirish ishiga zbekiston qanday 
hissa q shdi? 
7. zbekiston sanoatchilari fashizmni tor-mor etishga qanday hissa q shdilar? 
8. Qishloq x jalik xodimlari alabaga qanday hissa q shdilar? 
9. Transport xodimlari, aloqachilar mehnati haqida s zlab bering. 
10. zbekiston Fanlar Akademiyasining tuzilishi va urush yillaridagi faoliyatini 
bilasizmi? 
II. Yer osti xomashyo konlarini izlab topish va zlashtirishga rahbarlik qilgan 
olimlardan kimlarni bilasiz? 
12. Urush yillarida xalq ta'limi, oliy ta'limdagi ahvol haqida s zlab bering. 
13. Urush yillarida ijod etgan yozuvchi va shoirlardan kimlarni bilasiz? Qanday 
asarlar yaratildi? 
372 
14. San'at xodimlari faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 
15. Urush yillarida qaysi xalqlar z vatanidan badar a qilindi? Uning oqibatini 
bilasizmi? 
16. zbekistonliklarning z vatanidan badar a qilingan xalqlarga amx rligi 
haqida s zlab bering. 
17. Fashist bosqinchilarga qarshi janglarda zbekistonlikjangchilar k rsatgan 
jasorat haqida nimalarni bilasiz? 
18. General Sobir Rahimov jasoratini bilasizmi? 
19. zbekistonlik partizanlar faoliyati haqida s zlab bering. 
20.Yevropa mamlakatlarini fashizm asoratidan xalos etishga zbekistonliklar 
qanday hissa q shdilar? 
21. Urush zbekiston xalqi boshiga qanday kulfatlar keltirdi? 
22. «Xotira va qadrlash» kuni qachon va nima maqsadda tkaziladi? 
373 

XV bob. SOVET IMPERIYASINING TANAZZULGA 
YUZ TUTISHI, ZBEKISTONNING 
IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTI 
Tayanch s z va iboralar: Fan-texnika inqilohi. Intensiv va 
ekstensiv y l. Tur unlik holati. «Qayta qurish». Oshknralik. 
«Kadrlar t dasi». «Paxta ishi». Milliy qadriyatlarning toptalis/ii. 
iXorastniy tashkilotlar. Far onu fojiasi. Davlat liti haqida Qonun. 
0'zbekisionda Prezident lavozimi. «Mustaqillik Deklaratsiyasi». 
/9.97— yil /7-mart referendumi. Mustaqil davlatlar ittifoqini tuzish 
masalasi. FHDQ, uniny bostirilishi. 
1. SSSR da tur unlik holatining vujudga kelishi 
Tur unlik sabablari XX asrning 70-80— yillarida SSSRda 
iqtisodiyotning rivojlanish sur'ati tobora pasayib, sarf-xarajatlari ortib 
bordi. Mavjud imkoniyatlarni hisobga olmasdan ishlab chiqilgan 
ijtimoiy, oziq-ovqat, agrar, energetika, ekologiya va boshqa soha-
lardagi dasturlar samara bermadi, iqtisodiy ziddiyatlarni chuqur-
lashtirib yubordi. 
Jahonning taraqqiy topgan mamlakatlarida XX asr ikkinchi 
yarmida sodirboigan ilmiy-texnika inqilobidan samarali foydalanildi. 
Mashina-fabrika ishlab chiqarishidan avtomatlashtirilgan kompleks 
ishlab chiqarishga tib borildi. Ishlab chiqarishga hisob-kitoblar, 
yechimlar, nazorat va boshqarish vazifalarini bajaradigan elektron-
hisoblash apparatlari, axborot texnikasi, robotlar kirib keldi va keng 
qoilanila boshlandi. Odamlar bajarib kelgan oddiy texnik, mexanik, 
o ir jismoniy ishlarni texnika vositalari bajaradigan b ldi. Fan ishlab 
chiqarish kuchiga aylandi. Natijada il or mamlakatlarda ishlab 
chiqarish intensiv taraqqiyot y liga kirdi. Moddiy ishlab chiqarishda 
ishlovchilar soni qisqarib, xizmat k rsatish sohasida, tibbiyot, 
taiim, ilmiy faoliyatda band boiganlar soni oshib bordi. Axborot 
texnikasi tibbiyot, fan, taiim va boshqa xizmat k rsatish sohalarida 
keng qoilanila bordi. Inson texnik, mexanik va o ir jismoniy ishlarni 
bajarishdan ozod boiib, zini mazmunli, ijodiy ishlarga ba ishladi. 
Pirovardida turmush saviyasi tobora yaxshilanib bordi. 
Sovet davlatida esa ilmiy-texnika inqilobidan foydalanish yetarli 
darajada yoiga q yilmadi. Iqtisodiyot ekstensiv yoida, tobora k p 
374 
q shimcha mehnat va moddiy resurslarni ishlab chiqarishga jalb etish-
da sustkashlik qilinayotgan edi. Mamlakat katta tabiiy resurslarga ega 
b lsa-da, x jaliklar ularning yetishmovchiligiga duch keldi. K pgina 
mamlakatlar fan-texnika inqilobi tufayli xalq turmushida jiddiy ijobiy 
burilishga erishgan bir paytda SSSR bu jarayondan orqada qolib ketdi. 
Ishlab chiqarish texnologiyasi eskirgan, mahsulotlarning sifati 
past, ular sotilmasdan omborlarda t planib qolayotgan edi. Ma'-
muriy-buyruqbozlik tizimi, iqtisodiyotga partiyaviy rahbarlik va uning 
mafkuralashtirilishi iqtisodiyotni isloh qilish y hdagi urinishlarni 
y qqa chiqarar edi. Ijtimoiy ehtiyojlarga mabla ajratishda qoldiq 
prinsipi vataqsimotdatekischilikhukmron edLBular aholining meh-
natga qiziqishi va faolligini susaytirdi, boqimandalik, tayyoriga 
ayyorlik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, chayqovchilik, porax rlik 
kabi yaramas illatlarni keltirib chiqardi. 
Buyruqbozlik boshqaruv usuli, mamlakatda keng tarqalgan 
sansolarlik, qo ozbozlik, majlisbozlik illatlari iqtisodiyotning z 
qonunlari va vositalari asosida rivojlanishiga t sqinlik qilmoqda edi. 
Odamlar mulkdan begonalashtirilgan, shu tufayli loqayd, sust, 
beparvo edilar, «x p-x p», «bajaramiz» deyishga rgangan oddiy 
ishtirokchilarga aylantirilgan edi. 
Huquq va qonuniylikka putur etgan edi. X jalikni boshqarishda 
200 mingtacha turli buyruqlar, yoi-y riq va k rsatmalar beruvchi 
qonunsimon hujjatlar hukmron boiib, ular x jalik xodimlarining 
har bir qadamini nazorat qilib, tashabbuskorlikni b ar edi. Oddiy 
korxonadan tumangacha, viloyatdan respublikagacha, respublikadan 
markazgacha haqiqiy ahvolni b yab k rsatish, barcha darajadagi 
rahbarlarni maqtash, ular nomiga hamdu-sanolar qish rasm boiib 
qolgan edi. Oqibatda, dunyoda eng kuchli ikki davlatdan biri deb 
hisoblanib kelingan sobiq SSSRtur unlik holatida qoldi. 
KPSS Markaziy Q mitasining 1985— yil 
apreldaboigan Plenumi noxush tendensiyalar 
yi ilib, SSSR inqiroz oldi vaziyatga tushib 
qolganligini ilkbor etirof etdi. Mazkur Plenum 
jamiyatni «qayta qurish» orqali iqtisodiyotni k tarish, xalqning 
turmushini yaxshilash siyosatini belgiladi. 1985-1986— yillarda 
Markazdagi rahbariyat tomonidan jiddiy zgarishlar qilish zarurligi 
anglandi. Biroq ahvolning nihoyatda murakkabligi hali toia idrok 
etilmagan edi. 
«Qayta qurish»siyosati 
vauningbarbod 
b lishi 
375 

Markazdagi rahbariar hamon sotsializm «afzaliik»laridan 
foydalanib, jamiyatni «qayta qurish»ga, sotsializmni yaxshilashga umid 
bo lar cdi. Ammo ular mamlakatni sotsiahzmning zi, u yaratgan 
totalitar siyosiy, iqtisodiy tuzum inqirozga olib kelganligini pay-
qamagan edi. 
1987— yildagi mavjud siyosiy tuzumni va iqtisodiyofga partiyaviy 
rahbarlikni saqlab qoigan holda x jalik rnexanizmini islon qilish 
y lidagi urinish ham samara bermadi. Iqtisodiy islohotlar tez orada 
qotib qolgan ijtimoiy-siyosiy tizimga urilib barbod b ldi, hech qanday 
samara bermadi. 
1980— yillarning oxirlarida siyosiy tizsmni isloh qilishga, birinchi 
navbatda KPSSning siyosiy va mafkuraviy hukmronligini cheklashga. 
daviat va x jalik organiarini kompartiya hukmroniigidan chiqarishga, 
xalq deputatlari sovetining t ia hokimiyatmi ta'minlashga urinish 
b ldi. Ammo bu sa'y-harakatlar ham behuda ketdi. 
T ri, jamiyatni demokratlashtirish, oshkoralik, turli xil fikriar 
bildirishga imkon berish tomon ijobiy qadamlar q yildi. Matbuotda, 
radio va televidenieda turli xil fikr-mulohazalar erkin yoziladigan, 
gapiriladigan b ldi. 
«Qayta qurish» siyosati davrida iqtisodiyotda juda kuchli buzilishlar 
r y berdi. Markaz «qayt.a qurish»ning ilmiy va nazariy jihatdan puxta 
va aniq-ravshan dasturini ishlab chiqoimadi. Iqtisodiy siyosat puxta 
ylab k nlmagan sinov va eksperimentlarga asoslangan edi. Mamlakat 
sinovlar va xatolar bilan siljib bordi. Mamlakatning real imkoniyatlari 
hisobga olinmasdan xalq x jaligining barcha sohalarini bir vaqtning 
zida rivojlantirishdan iborat not ri y l tutildi. «Bu hol,-deb yozadi 
LKarimov zining « zbekiston - bozor munosabatlariga tishning 
ziga xos y Ii» asarida, -pirovard natijada,chekiangan mabla larning 
parokanda b lib ketishiga, moliya va ta'minot tizimining batamom 
izdan chiqishiga olib keldi, inqirozni chuqurlashtirdi». 
Sobiq sovet rahbariyati mamlakatni tanglikdan, inqirozdan 
chiqarish uchun ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan, hamma rcsurs-
larni markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish asosida boshqarish va 
taqsimlash yoiidan tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga tish 
kerakligini z vaqtida payqamadi, juda kech tushundi. 1990— yilga 
kelganda bozor iqtisodiyotiga tish zaruriyati anglandi, dasturlar 
tuzildi, qarorlar qabul qilindi. Biroq vaqt boy beriigan edi. Iqtisodiyot 
376 
batamom barbod b lgan, moliyaviy va narx-navo tizimi izdan 
chiqqan, boshqaruv mexanizmi falaj b lib qolgan edi. Sobiq SSSR 
tanazzulga yuz tuta boshladi. 
2. zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayoti 
«KadrIar desanti* zbekistonliklar jamiyatni qayta qurish, 
.slohotlar y lini kalla umid bilan kutib oldilar. Jamiyatni yangilashdan 
najot kutayotgan edilar. Biroq tez orada aholining hafsalasi pir boidi. 
zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yanada murakkablashib bordi. 
Bu z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini himoya qilishga qodir 
b imagan, siyosiy irodasi b sh kishilarning respublika rahbariyatiga 
kelib qolishi bilan bo liq edi. Ularning ojizligi natijasida Respublika 
partiya va davlat rahbarlik lavozimlariga Markaz tomonidan k plab 
kadrlar yuborildi. «Kadrlar t dasi» deb nom olgan 400 ga yaqin 
kelgindilar zbekistonni z bilganlaricha boshqara boshladilar. 
zbekiston Kompartiyasi va Respublika Ministrlar Soveti amalda 
ular tomonidan boshqarildi. Birinchi lavozimda tirgan mahalliy 
kadrlar ularning qoiida q irchoq boiib qoldi. 
zbekiston Kompartiyasi Markaz q mida Moskva vakillari -
Mogilnichenko, Bessarabov, Ponomaryov uya qurib olgan edi. sha 
yillarda tez-tez boiib turadigan plenumlar va yi ilishlarda qilingan 
barcha ma'ruzalarni Ponomaryov va zbekistonda doimiy ishlash 
uchun yuborilgan «kadr!ar desanti»ning boshliqlari- Anishev, 
Ogarek, Satin va ularning hamtovoqlari tahrir qilardilar. zbekiston 
Kompartiyasi MQningbirinchi kotibi LUsmonx jayevesa minbarga 
chiqib tayyor narsalarni qir edi. Minbardan bilib-bilmay aytilgan 
gaplar qanchadan-qancha kommunistlar va rahbarlarning sha'ni, 
qadr-qiymatini oyoq osti qilardi, hayotini buzardi. zKP Markaziy 
Q mitasida «pinxona kabinet» tashkil topdi. Ushbu «kabinet» kuch 
ishlatish, tuhmatlar uyushtirish yoii bilan xodimlarni badnom 
qilish, respublikaga mutlaqo aloqasi boimagan avanturistik qarorlarni 
tiqishtirish bilan shu ullandi. zbekistonda faoliyat k rsatayotgan 
«pinxona kabinet» va «kadrlar desanti»ning tashkilotchisi KPSS 
MQning kotibi E.K.Ligachyov edi. Q irchoqqa aylantirilgan 
mahalliy rahbarlar «kadrlar t dasi» tomonidan tayyorlangan 
qarorlarga imzo chekishardi, xolos. Ularning sovet hokimiyatining 
k zb yamachilik, shovinistik siyosati va uni amalga oshiruvchilar 
oldidagi ojizligi, itoatkoriigi xalqqa qimmatga tushdi. 
377 

«Paxta ishi». zbekistonda « zbeklar ishi», «paxta ishi» deb 
atalgan jinoiy ishlar t qib chiqarildi. Moskvadan yuborilgan Gdlyan 
va Ivanov guruhi zbekistonning boshiga tushgan kulfat boidi. 
Guruh a'zolari hech kim bilan hisoblashib tirmay, odamlarni 
qamash bilan shu ullandi. Oddiy dehqondan tortib zbekiston 
Kompartiyasi MQ sekretarlari va hukumat a'zolarigacha boigan 
xodimlarni qamash uchun birovlarni z rlab yozdirib olgan bir parcha 
qo oz kifoya edi. zbekistonda qonunchilik buzildi, zboshimchalik 
va qata onning yangi davri avj oldi. Ming-minglab iqtidorli, rahbarlik 
mahoratini puxta egallagan rahbar kadrlar, paxtakorlar, ter t kib 
mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi. Hibsga olingan Respublika 
partiya va davlat organlarining rahbarlari esa Moskva qamoqxonalariga 
tashlandi. Tergov xodimlari 30— yillarda ishlatilgan yaramas usullar-
dan foydalanib, hibsga olinganlarni qiynab, boshqalar ustidan t qil-
gan aybnomalarni ularning q li bilan qaytadan yozdirib olardi va 
bu «aybnoma» tobora k p begunoh odamlarni qamashga asos boiib 
qolardi. 25 mingga yaqin kishi qiynoq ostiga olinib, s roq qilindi. 4,5 
mingdan k proq kishi sud qilinib, turli muddatlarga ozodlikdan 
mahrum etildi. 
sha yillarda zbekiston Kompartiyasi MQning birinchi kotibi 
boiib uzoq yillar ishlagan, zbek xalqining baxt-saodati yoiida 
samarali faoliyat k rsatgan Sh.R. Rashidovning nomi ham badnom 
qilindi. Vafot etib ketgan partiya va davlat arbobining ruhini bezovta 
qilish nima uchun kerak boiib qoldi? zbekistonning, zbek 
xalqining sha'ni-shavkati va qadr-qiymatini oyoq osti qilish uchun 
kerak boigan edi. Buni anglamagan, ayrim mahalliy rahbar xodimlar 
zboshimcha qonunbuzarlarga yordamlashdilar. Ommaviy axborot 
vositalari xalqni dalil-isbotsiz tahqir qilish, halol mehnatkashlarni 
ma'naviy ezishga y naltirilgan k plab xabarlar, maqolalar berar 
edilar. Natijada, butun bir mamlakat va millat badnom qilindi, 
porax r, olib-sotar sifatida sharmanda qilindi. Butun SSSRda 
boiganidek, zbekistonda ham kamchiliklar, q shib yozishlar, 
porax rlik illatlari va boshqa jinoyatchiliklar bor edi. Lekin bu illatlarni 
zbek xalqi emas, balki Sovet hokimiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi 
keltirib chiqargan edi. 
zbekiston fuqarolari z haq-huquqlarini himoya qilishlarini 
s rab tuman, viloyat va respublika partiya va sovet organlariga murojaat 
378 
qildilar. 1986-87— yillarda faqat zbekiston Kompartiyasi MQga 
fuqarolardan 50 mingdan ortiq xat va shikoyatlar tushdi. 20 mingdan 
ortiq kishi Markazq m kotiblari va boiim boshliqlari qabulida boiib, 
zlarining arz-dodlarini bildirdilar. Poytaxtga yetolmagan 100 minglab 
fuqarolar mahalliy hokimiyat organlariga z haq-huquqlari, qonuniy 
manfaatlarining buzilganligidan shikoyat qilib koridorma-koridor, 
eshikma-eshik turtinib yurdilar. 
Norozilik, ayniqsa, xotin-qizlar orasida k paydi. 1986-87— 
yillarda respublikada 270 ayol zini- zi yondirib yubordi. Bu holat 
ularning sha'ni, qadr-qiymatining toptalashi, haq-huquqlarining 
buzilishiga nisbatan k rsatilgan norozilik edi. Haqiqat va adolat, 
keyinroq, Islom Karimov zbekiston rahbari b lgach r yobga 
chiqdi. Islom Karimov tashabbusi bilan «Paxta ishi»ni k rib chiqish 
uchun maxsus komissiya tuzildi. Pirovardida 3,5 mingdan k proq 
kishi oqlandi, qolganlari avf etildi. 
Ijtimoiy-siyosiy hayot. Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, 
oikaning ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni 
istamagan kelgindilar mahalliy xalqning urf-odatlari, an'analarini 
oyoq-osti qildilar. Xalqimizning boy madaniyati va ma'naviy 
qadriyatlari kamsitildi. Ona tilining qoilanilishi yanada cheklab 
q yildi. Hatto milliy libos kiyib yurish ham qoralandi. Milliy 
an'analar b yicha t y qilgan, qarindosh-uru larini milliy, diniy 
qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid ostiga olindi, shafqatsiz 
jazolandi. Bunday vaziyat xalqni ranjitdi, hafsalasini pir qildi, 
siyosiy loqaydlikni kuchaytirdi. 
K plab olimlar, yozuvchilar va boshqa ijodiy xodimlar aziyat 
chekdi. Ularningk pchiligi mahalliychilikda, milliy cheklanganlikda, 
xurofot-bid'atga berilganlikda, sinfiy va partiyaviy tamoyillardan 
o ishlikda, tmishni, xonlar va amirlar hayotini b rttirib k rsa-
tishda ayblandilar. 
Siyosiy va mafkuraviy zu umlarga qaramasdan ijtimoiy ong 
zgara boshladi. tmish va hozirgi zamon muammolari t risida 
munozaralar, turli qarashlar, nuqtayi nazarlar bildiriladigan boi-
di. Jamoatchilik paxta yakkahokimligini tugatish, zbek tiliga davlat 
tili maqomini berish, ekologik holatni sogiomlashtirish kabi masa-
lalarni k tara boshladilar. «Norasmiy» guaihlar va tashkilotlar paydo 
boia boshladi. Ular asta-sekin siyosiy tusga kirdi. 1989— yilda tashkil 
379 

topgan «Birlik» xalq harakati (rahbari Abdurahim P latov) 
respublikadagi dastlabki «norasmiy» harakat edi. Shuningdek, 
« zbekiston erkin yoshlar itifoqi», xotin-qizlarning «T maris» 
nomli tashkiloti, rusiyzabon ziyolilarning «Intersoyuz» deb atalgan 
harakati tuzildi. Bu harakatlar dastlabki paytlarda xalqning ma'naviy 
qadriyatlarini tiklash, Orol fojiasini oldini olish, zbek tiliga daviat 
tili maqomini berish, boshqaruvning ma'muriy buyruqbozlik usulidan 
voz kechish kabi dolzarb masalalarni k tardilar. Biroq bu harakatlar 
oyaviy, siyosiy, tashkiliy jihatdan etarli darajada uyusha olmadi. 
«Birlik» xalq harakati rahbarlari mamlakat manfaatlaridan kelib 
chiqadigan dasturlar ishlab chiqish va aniq maqsadlarni amalga oshirish 
y lida siyosiy kurash olib borish rniga, namoyishlar va mitinglar 
uyushtirish, k cha va maydonlarda t plangan olomonda ehtiroslarni 
avj oldirish bilan shu ullandi, hokimiyatni egallashga intildilar. 
Oqibatda «BirIik» b linib ketdi. 
1990— yil boshlarida «Birlik» harakati faollarining Muhammad 
Solih boshliq bir guruhi siyosiy partiya tuzishga kirishdilar. 1990— 
yil 30-aprelda «Erk» demokratik partiyasining ta'sis qurultoyi b ldi. 
Qurultoy «Erk» partiyasi tuzilganligi haqida qaror qabul qildi, 
partiyaning dastur va nizomi qabul qilindi. 
Biroq «Erk» partiyasi rahbarlari jamiyatni yangilash uchun bir 
tuzumdan ikkinchi tuzumga tish zaruriyatini, qanday islohotlar 
tkazish kerakligini va uning mazmun-mohiyatini, odamlar ongi va 
ruhiyatini zgartirish lozimligini, buning uchun mashaqqatli tish 
davrini bosib tish zaruriyatini anglab, tushunib yetolmadilar. 
Shuning uchun «Erk» partiyasi xalq orasida tayanchga, ishonchga 
ega b lolmadi. 
Respublika matbuoti xalq turmushiga doir masalalarni, noxush 
hodisalarni, xalq dardi, armonlarini oshkora yorita boshladi, xalqning 
zligini anglashiga k maklashdi. 
Iqtisodiyot tobora tanglik holatiga tushib bordi. 1985— yilda iqtisodiy 
rivojlanishning negizi sifatida qabul qilingan jadallashtirish konsep-
siyasining asossizligi ma'lum b lib qoldi. Respublikada sanoat 
korxonalari, qurilish va transport sohalarini, k pgina kolxoz va 
sovxozlarni x jalik hisobiga yoki brigada (jamoa) pudratiga tkazish 
samara bermadi. 1987— yilda iqtisodiy tuzilmalarni qayta qurish, 
x jalikni boshqarish va x jalik mexanizmini isloh qilish, ma'muriy 
380 
rahbarlikdan iqtisodiy rahbariikka tish tadbirlari ham natija bermadi. 
Ma'muriy-buyruqbozlik usuli bilan ishlayotgan vazirliklar va idoralar 
iqtisodiy islohotlarni y qqa chiqardi, iqtisodiyot taraqqiyotiga 
t anoq b lib qolaverdi. Respublikaning to -kon, metallurgiya, 
mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo sanoatiga qarashli korxonalar 
Ittifoq vazirliklari va idoralariga tobe b lib qolaverdi. Ijtimoiy va iqtisodiy 
k rsatkichlarni, avvalgidek, Markaz belgilab berardi. 
Aholining ijtimoiy ahvoli nochor edi. sha yillarda mutaxassis-
larning hisob-kitoblariga k ra, kun kechirish uchun bir kishiga 
oyida kamida 85 s m zarur edi. zbekistonda aholi jon boshiga da-
romad 75 s mdan oshmaydigan 8 million 800 mingga yaqin kishi 
yashardi, bular aholining 45 foizini tashkil etardi. Qishloq aholisining 
atigi 50 foizi toza ichimlik suvi bilan ta'minlangan edi, xolos. 
Qishloqlarda yashovchi 240 ming oilaning tomorqa yeri y q, 
har besh xonadonning birida birorta ham chorva mol, 37 foiz xona-
donlarda sigir, yarmisida q y boqilmas edi. 
Maktab va maorif ishlarini isloh qilish va rta maxsus ta'limni 
qayta qurish borasidagi sa'y-harakatlar ham behuda ketdi. Respub-
likadagi 9000 ga yaqin maktablarning atigi 40 foizi maktab uchun 
m ljallab qurilgan binolarda, qolganlari esa moslashtirilgan binolarda 
ishlardi, k plari avariya holatida edi, quvchilarning katta qismi 
ikkinchi yoki uchinchi smenada qir edi. quvchilarning yiliga 2-3 
oylab qishloq x jalik ishlariga jalb etilishi quv ishlarini izdan 
chiqargan edi. Oliy va rta maxsus quv yurtlarida ham mutaxassislar 
tayyorlash sifati pasayib ketgan edi. 
Kadrlar tayyorlashda son ketidan quvishga y l q yildi. 
Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida muammolar t planib bordi, 
ularni ma'muriy-buyruqbozlik usullari bilan hal qilishga urunishlar 
hech qanday natija bermadi. Xalq orasida pinhona sib borayotgan 
ishonchsizlik, loyqaydlik kayfiyatlari asta- sekin yuzaga chiqa boshladi. 
Ruxsat etilmagan mitinglar, namoyishlar tkazish, hatto noxush 
voqealar ham sodir b la bordi. 
. Far pna fojiasiV :1989— yilning may-iyun oylarida Far onada 
fojiali voqealar sodir b ldi. 45 yil muqaddam Stalin bedodligi natijasida 
z yeridan badar a qilingan mesxeti turklarini zbek xalqi z 
ba riga olgan, ularga mehribonlik qilgan edi. Tub joy aholi bilan 
mesxeti turklari zaro qardoshlik rishtalarini bo lab, inoq yashardilar. 
381 

Biroq 1989— yil 20-mayda Quvasoyda mahalliy aholi bilan mesxeti 
turklari guruhlari rtasida mushtlashuv sodir b ldi. Respublika 
rahbariyatining voqeani t ri baholay olmaganligi va tezkorlik bilan 
zarur choralar k rmaganligi oqibatida vaziyat murakkablashdi va 
etnik mojaroga aylanib, qon t kilishiga olib keldi. 3 iyun kuni 
kechqurun Toshloqda, s ng Mar ilonning mesxeti turklari zich 
yashaydigan «Komsomol» suv x jaligi quruvchilari posyolkasida ur-
yiqit, uylarga t q yish, qotillik, vaxshiylik sodir b ldi. Keyingi 
kunlarda beboshlik harakatlari Far ona shahri, uning atrofiga tarqaldi. 
Olomon tomonidan sanoat korxonalariga, temir y l stansiyasiga, 
aloqa uzeliga, militsiyabinosiga hujum qilindi. Boshboshdoqlik partiya 
va sovetlarga qarshi tus olib bordi. Ana shuiklay favqulodda vaziyatda 
respubiika hukumat komissiyasi tuzildi. 4 iyundan boshlab komen-
dantlik soati joriy etildi. Far onaga shoshilinch ravishda SSSR ichki 
ishlar vazirligi ichki q shinlarining 13 ming kishilik b linmasi keltirildi. 
Ur-yiqit 7- iyun kuni yana takrorlandi va tez orada Q qon shahriga, 
Rishton, zbekiston va Kirov (hozirgi Beshariq) tumanlariga tarqaldi. 
8- iyunda Q qonda aholining tinch namoyishi SSSR ichki ishlar 
vazirligi q shinlari tomonidan qqatutildi, 50 dan ortiq kishi halok 
b ldi, 200 dan orti i yarador qilindi. Ommaviy tus olgan tartibsizlik, 
ur-yiqitlarnatijasidajami 103 kishi halokb ldi. 1011 kishi jarohatlandi 
va mayibb ldi. SSSR ichki ishlar vazirligi ichkiq shinlarining 137 
xizmatchisi, 110 militsiya xodimi yarador b ldi, militsiya xodim-
laridan biri vafot etdi. 757 uy, 27 davlat binosi, 275 avtotransport 
vositasi yondirildi va talon-taroj qilindi. 
Voqealarning keng miqyos va fojiali tus olganligi sababli sovet 
va ma'muriy organlar mesxeti turklarini Far onadagi harbiy qism 
poligonidagi lagerga hamda Tojikistonning Leninobod viloyati Asht 
tumanidagi Novgarzon posyolkasiga shoshilinch k chirildi. 
Minglab odamlarni bunday lagerlarda uzoq saqlab b lmas edi. 
Shuning uchun 16.282 kishi Far ona viloyatidan Rossiyaning 
Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod va Voronej viloyatlariga 
k chirib olib borib joylashtirildi. 
Far ona fojiasining sabablari, uni harakatga keltirgan kuchlar 
kimlar edi? zbekiston Kompartiyasi MQning 1989— yil 23-iyunda 
b lgan XIV Plenumida Far ona fojiasi bilan bo liq masalalarni 
rganish uchun maxsus komissiyasi tuzildi. Komissiyaning 
382 
zbekiston Kompartiyasi MQning 1989— yil 29-iyulda b lgan 
XV Plenumi tomonidan ma'qullangan axborotida fojiani keltirib 
chiqargan sabablar ochib berildi. 
• Far ona viloyati, shahar, tuman partiya va sovet tashkilotla-
rining, huquqni himoya qilish organlarining tashkilotchilik, siyosiy 
ishidagi jiddiy xatolar fojiali voqealarga sabab b ldi. Ular viloyatdagi 
keskin ijtimoiy, siyosiy vaziyatni kuchayishi xavfini z vaqtida anglab 
etmadilar, millatlararo adovatni keltirib chiqarishga uringan ekstre-
mistlarga, poraga sotilganlarga z vaqtida zarba berolmadilar. 
• Far ona viloyatida n yillar davomida ijtimoiy-iqtisodiy 
keskinlik ortib bordi. X jalik strukturasi buzilgan, tarmoqlar 
xomashyo yetishtirish, yarim fabrikatlar ishlab chiqarishga moslashib 
qolgan edi, ishsizlar soni tobora oshib borar, odamlarni, yoshlarni 
ish bilan ta'minlash tadbirlari k rilmasdi. 
• Kadrlar tanlash, munosib ish bilan ta'minlash ishlari buzilgan, 
porax rlik, xizmat mavqeyini suiiste'mol qilish avj olgan edi. 
• Ana shunday keskinlikdan, respublikada ijtimoiy-siyosiy 
beqarorlikni keltirib chiqarishdan manfaatdor siyosiy kuchlar allaqa-
chon ishlab chiqilgan, puxta tayyorgarlik k rilgan reja asosida 
i vogarona harakat qildilar, olomonga oldindan tayyorlangan 
varaqalar tarqatdilar. 
Far onada sodir b lgan siyosiy i vogarlik Tbilisi, To li 
Qorabo , Bokuda tashkil etilgan i vogarliklardan biri edi. 
Keyinchalik, 1990— yil fevral-mart oylarida B ka va Parkent, 1990— 
yil iyunda sh va zganda ham shunday urinishlar boidi. Yovuz 
kuchlar z maqsadiga erisha olmadilar. zbekistonning yangi 
rahbariyati tomonidan k rilgan chora-tadbirlar natijasida keskinlik 
bartaraf qilindi. 
3. zbekistonning davlat mustaqilligini q lga kiritish 
tomon  y o i tutishi 
Yangi y L 1989— yil 23-iyun kuni boiib tgan zbekiston 
Kompartiyasi MQning XIV Plenumida Islom Abdu aniyevich 
Karimov zbekiston Kompartiyasi MQning birinchi kotibi etib 
saylandi. I.A. Karimov boshliq yangi rahbariyat tomonidan zbek 
xalqining milliy zligini anglashi kuchayib borayotganligi birinchi 
bor etirof etildi. Xalqning shon-shuhrati, qadr-qimmatini himoya 
qilish, milliy mustaqillikka erishish tomon yoi olindi. 
383 

Respublikada kadrlarni tanlash, joy-joyiga q yish va tarbiyalash 
masalalarida milliy manfaatdorlik ustivorligi ta'minlandi. Markazdan 
yuborilgan «kadrlar desanti» z mavqeyini y qotdi. Anishev, 
Ogarek, Satin va boshqa «kazo-kazolar» respublikadan chiqarib 
yuborildi. Mahalliy kadrlar rahbarlik lavozimlariga k tarildi. 
Kadrlar siyosatidagi jiddiy ijobiy zgarish shundan iborat b ldiki, 
endi zbekistonda partiya, sovet, davlat, huquqni himoya qilish 
organlarining boshliqlarini Moskva orqali hal qilish, Moskva belgilagan 
xodimlarni k tarish amaliyotiga chek q yildi, bu masalalarni hal 
qilishni respublika rahbariyati z q liga oldi. 
Bu vaziyatni teran anglagan rahbarning jasorati b lib, siyosiy 
mutelikdan qutilish tomon tashlangan muhim qadam b ldi. 
zbekistonda adolatni tiklash chora-tadbirlari k rildi, t qib 
chiqarilgan « zbek ishi», «paxta ishi»ning tamomila sharmandasi chiqdi. 
Bu bilan bo liq ishlar qayta k rildi, aybsiz qamalgan minglab kishilar 
oqlandi, z oilasiga qaytdi, adolat tiklandi. 
zbek tili — davlat tili. Respublika jamoatchiligi tomonidan alla-
qachon zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi k tarilgan 
edi. zbekistonning sobiq rahbariyati bu masalaga awallari millat-
chilik, mahalliychilik deb qarardi, keyinchalik zbek va rus tilini 
teng mavqega k tarishga urindi, shu y sinda ikki tillik haqidagi qonun 
loyihasini tkazishga harakat qilgan edi. Respublika yangi rahbari 
jamoatchilik fikrini inobatga oldi, masalani bosiqlik bilan hal qilish 
y lini tanladi. 
zbekiston SSR Oliy Sovetining 1989— yil 21-oktabrda b lgan 
n birinchi sessiyasida « zbekiston SSRning davlat tili haqida» 
Qonun qabul qilindi. Qonunda: « zbekistonning davlat tili zbek 
tilidir, zbek tili Respublikaning siyosiy—ijtimoiy, iqtisodiy va 
madaniy hayotining barcha sohalarida t liq amal qiladi», -deb 
belgilab q yildi. 
1990— yil 19-fevralda « zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi 
qonunni amalga oshirish davlat dasturi qabul qilindi. Qonun va davlat 
dasturiga binoan, mehnat jamoalari, quv yurtlari, korxonalar va 
davlat muassasalarida ish yuritish rus tilidan zbek tiliga tkazila 
boshladi. Bu qonunning qabul qilinishi va uning amalga oshirila 
boshlanishi respublika ijtimoiy hayotida katta tarixiy voqea boiib, 
mustaqillik sari tashlangan yana bir muhim qadam b ldi. 
384 
Respublika iqtisodiyoti va ijtimoiy sohasini xolisona tahlil etish, 
baholash va k tarishga qaratilgan dastlabki sa'y-harakatlar qilindi. 
Qishloq ahoiisiga shaxsiy tomorqa uchun yer ajratildi. Yerga muhtoj 
381 ming oilaga tomorqa yerlari berildi, 372 ming oila z tomorqalarini 
kengaytirib oldi. Shu maqsadlar uchun jami 150 ming gektar yer 
ajratildi. Respublikada «Ish bilan ta'minlash» dasturi ishlab chiqildi. 
Ana shu dasturga binoan 1990— yilda 300 ming kishi, asosan yoshlar 
ish bilan ta'minlandi. Aholining kam daromadli qismini ijtimoiy 
jihatdan himoyalash uchun 1990— yilda budjetdan va korxonalr 
hisobidan 142 mln. s m q shimcha mabla ajratildi. 
1990- yil 18-fevralda zbekiston Oliy 
Sovetiga saylov boidi. Bu saylovlarning 
yangiligi shundan iborat boidiki, 500 
saylov okrugining 326 tasida muqobil nom-
zodlar k rsatildi. Oldingi saylovlarda barcha nomzodlar birinchi 
turdayoq deyarli 100 foiz ovoz bilan saylangan boisalar, bu safar 
birinchi turda 368 nomzod zarur ovozlarni t play oldi. Qolgan 132 
okrugda qayta saylovlar b lib tdi. 
1990— yil 24-31 -mart kunlari Toshkentda n ikkinchi chaqiriq 
zbekiston SSR Oliy Sovetining birinchi sessiyasi boiib tdi. 24-
mart kuni sessiya respublikalar orasida birinchi boiib « zbekiston 
SSR Prezidenti lavozimini ta'sis etish t risida» qonun qabul qildi. 
1990— yil 24-mart kuni Oliy Sovet sessiyasida yashirin ovoz berish 
yoii bilan Islom Abdu aniyevich Karimov zbekiston Prezidenti 
etib saylandi. 
Ana shu sessiyada I. Karimov nutq s zlab, zbekistonning 
siyosiy mustaqilligini, zini- zi idora qilishga va zini- zi pul 
bilan ta'minlashga tishni ta'minlashni zining asosiy vazifasiligi 
ekanini ta'kidladi. SSSR va Markaziy hokimiyat mavjud boigan 
sharoitdayoq zbekistonda Prezident saylanishi muhim voqea 
boidi, mamiakatimiz mustaqilligiga erishish sari tashlangan yana 
bir dadil qadam b ldi. 
Mustaqillik Deklaratsiyasi zbekiston SSR Oliy Sovetining 
ikkinchi sessiyasi 1990— yil 20-iyun kuni «Mustaqillik Deklara-
tsiyasi»ni qabul qildi. Deklaratsiyada har bir millatning z taqdirini 
zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq 
qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga 
asoslanib zbekiston SSRning davlat suvereniteti eion qilindi. 
Prezident 
lavozimining ta'sis 
etilishi 
25 - 367 
385 

Mustaqillik Deklaratsiyasi 12 moddadan iborat b lib, quyidagilar 
bayon etilgan: 
• zbekiston SSR davlat suvereniteti; 
• zbekiston SSR demokratik davlatining z hududida barcha 
tarkibiy qismlarda va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligi; 
• zbekiston SSR davlat hududi chegarasi daxlsiz va bu hudud 
xalqning muhokamasiga q yilmay turib zgartirilishi mumkin emas. 
SSSR Oliy Soveti qabul qiladigan qarorlar zbekiston SSR 
Konstitutsiyasiga muvofiq zbekiston SSR Oliy Soveti tomonidan 
tasdiqlangandan keyingina zbekiston hududida kuchga ega b ladi; 
• zbekiston SSR davlat hokimiyati vakolatiga zbekiston SSR 
ichki va tashqi siyosatiga tegishli barcha masalalar kiradi va hokazo. 
zbekiston mustaqilligi t risidagi Deklaratsiya muhim tarixiy 
hujjat b lib, mamlakatimizning z davlat mustaqilligini q Iga kiritish 
y lida yana bir yangi qadam b ldi. 
4. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi 
Sobiq SSSRga kiruvchi respublikalar 
rasman teng va suveren deb yuritilsa-da, amalda 
qaram edi. Ular z yerlari, suvlari, rmon-
lari va yer osti boyliklariga, k pdan-k p 
korxonalariga zlari egalik qilolmas edilar. 80— yillarning oxirlari 
90— yillarning boshlarida k pchilik respublikalar mavjud vaziyatni 
zgartirish talablarini ilgari sura boshladilar. 
- —- »
u
 »» i/ i£uu »i ^LJ :YI\I miig rienumiua 
s zlagan nutqida rcspublikalar hilan SSSR rtasidagi vakolat-
larni aniq-ravshan ajratib q yishni k zda tutadigan yangi 
fedcrativ shartnoma ishlab chiqish zarurligi t risida z fikrini 
bildirib: «Biz Illifoq va respublikalarning vazifalarini, burchlarini 
R i r n r i \ I' i i"T*" • I  / i v hi^L'  i n i i v -il n»v. m ihl i L  - i l - m i i  i w l / i n l i L  h i M - k h Ivw I • • l-ioi 
talab-takliflarni e'tiborga olmadi, t riro i ularga erkinlik berishni 
xohlamas edi. Markazning qaysarligi hamda respublikalar jamoat-
386 
i liilijuning ta'siri ostida markazdan ajralish harakati kuchayib bordi. 
1'WO — yil bahorida Boltiqb yidagi Latviya, Litva, Estoniya 
Kcspublikalari, keyinroq Gruziya va Ozarbayjon SSSR tarkibidan 
flnqqanligini e'lon qildilar. 
Markazda va joylarda: «SSSR Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi 
voki respublika Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi?»- degan 
inasalada bahs-munozaralar kuchaydi. Markazdagilar: «Kuchli 
markaz-kuchli respublikalar»,- desa; joylardagilar: «Kuchli 
respublikalar-kuchli markaz»,- der edilar. 
Markaziy hokimiyat jamoatchilikning talabi ostida Ittifoq 
shartnomasini yangilash zarurligini e'tirof etishga majbur b ldi. SSSR 
01 iy Soveti mazkur masala bilan shu ullanuvchi maxsus delegatsiya 
luzdi va uning tarkibini tasdiqladi. 1990— yil iyulda Moskvada Markaz 
vakillari bilan respublikalar delegatsiyalari yangi shartnoma matnini 
tayyorlashga kirishdi. 1990— yil avgust oyida Ittifoqni yangilash dasturi 
ishlab chiqildi. 
Dasturda respublikalar z hududlaridagi butun milliy boylik-
larga egalik qilish, foydalanish huquqiga ega ekanligi ta'kidlangan edi. 
Ammo shartnomaga bunday yondashuv Markazdagilarga yoqmadi. 
SSSR Oliy Soveti mazkur dasturni qabul qilmadi. SSSR Oliy Soveti 
respublikalarning istak va manfaatlarini batamom inkor etgan yangicha 
shartnoma loyihasini tuzib respublikalarga tarqatdi. Respublikalar, 
shu jumladan, zbekiston Markaz loyihasini qabul qilmadi. 
1991— yil fevral-mart oylarida Ittifoq shartnomasi loyihasi ustida 
qayta ish olib borildi. Unda Boltiqb yi respublikalari, Gruziya, 
Armaniston, Moldova vakillari qatnashmadi, Ozarbayjon kuzatuvchi 
b lib qatnashdi. lttifoq bilan respublikalar vakolatlarini farqlab 
q yishga harakat qilindi. Nihoyat, Ittifoq va respublikalar vakolatlari 
belgilab berilgan shartnoma loyihasi matbuotda e'lon qilindi. 
Respublikalarda mazkur loyiha muhokama qilindi. zbekiston 
rahbariyati respublikalarga t la mustaqillik berishni k zlamaydigan 
shartnoma loyihasini rad etdi. zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A.Karimov zbekiston Kompartiyasi Markaziy Q mitasining 
1991— yil 12-martda b lgan IV plenumida s zlagan nutqida: «Ittifoq 
shartnomasini imzolash uchun eng qulay payt q ldan boy berib 
q yildi. Ikki yil muqaddam bu masalani k targan kishilarning ovoziga 
hech kim quloq solmadi. Markaz 1922— yildagi shartnomaga mahkam 
387 

yopishib olib, oqilona takliflarni qabui etmadi, ishni paysalga soldi»,-
degan edi. Bu fikrning t riligini hayot t la isbotladi. 
• >Bafunittifoq*ifefer(&nduiJii
c
SSSR Oliy Soveti Ittifoq shartnomasini 
zgartirish, SSSRni teng huquqli suveren respublikalar Federat-
siyasi sifatida yangilash xususida xalqning flkrini bilish maqsadida 
1991— yil 17-mart kuni Butunittifoq referendumini tkazishga 
qaror qikli. 1991— yil 20-fevraIda zbekiston Oliy Kengashning 
Rayosati referendum tkazishni rna'qul!adi va SSSR Oliy Soveti 
tomonidan tayyorlangan bulleten bilan birga yana bitta q shimcha 
byulletenni ovozga q yishga qaror qildi. 
Q shirncha bulletenga «Siz zbekistonning mustaqil, teng 
huquqli respublika sifatida yangilangan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida 
qolishiga rozimisiz?»- degan savol q yildi. Ovoz berishda qatnashgan 
saylovchilarning 93 foizi bu savolga «Ha» deb javob berdilar. Demak, 
zbekistonliklar z mamlakatini mustaqil davlat sifatida federativ 
ittifoqda b lishini, zbekistonning suveren respublika sifatida rivoj-
lanishini yoqlab ovoz bergan edilar. 
1991— yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belorus, zbe-
kiston, Qozo iston Respublikalari rahbarlarining uchrashuvi b ldi. 
Uchrashuvda mustaqil respublikalar manfaatlariga mos keladigan Itti-
foq shartnomasini tuzishga yondashish y llari ishlab chiqildi va tegishli 
bayonot imzolandi. Bu hujjatni Qir iziston, Tojikiston, Turkma-
niston Respublikalari ham imzolashga rozilik bildirdi. Markaz yon 
berishga majbur b ldi. 
1991— yil aprclda Novo-Ogoryovoda 
SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyovning 
9 respublika rahbarlari bilan uchrashuvi 
b ldi. Ishtirokchilar  t o m o n i d a n 
MiMaqil ila\l:ill;ir 
iflifoqiiii lu/ishi>:i 
intilish 
_ _ ,
u
,iuiw^viuiai louioniaan 
«Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf 
etishga doir kechiktirib b lmaydigan choralar t risida» q shma 
Bayonot imzolandi. Bu hujjat «9+1» (9 respublika + Markaz) degan 
nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon berganini, Kiyevda 
bildirilgan flkr-mulohazalarga rozi b lganini k rsatadi. 
1991— yil 3-iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari 
bilan Respublika rahbarlari rtasida uchrashuvb ldi. Uchrashuvda 
Mustaqil davlatlar ittifoqi (MDI) tuzish masalasi muhokama qilindi. 
Mulk, til va yangi shartnomani tasdiqlash tartibi t risida keskin 
388 
iniiiiozara b ldi. Uchrashuvda ishtirokchilarning fikr-mulohazalari 
itisan inobatga olingan «Mustaqil davlatlar ittifoqi t risida 
sliartnoma» loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha barcha Respublikalar Oliy 
Suvcllariga muhokama uchunj natildi. 
Mazkur shartnoma loyihasi zbekiston Oliy Sovetida 1991 — 
viI 14- iyunda muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari 
isosida Mustaqil Davlatlar Ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. 
Slui bilan birga, respublikalar vakolatlarini yanada kengaytirishga 
doir takliflarni ilgari surdi. 
1991— yil iyul oyining oxirlarida Novo-Ogoryovoda yangi 
shartnoma loyihasini uzil-kesil tayyorlash uchun Markaz vakillari 
va Respublika rahbarlarining uchrashuvi b ldi. Markazni ham, 
Kcspublikalar rahbarlarini ham qanoatlantiradigan «Mustaqil 
Davlatlar Ittifoqi t risida shartnoma» loyihasi tayyorlandi. Ammo 
hamma rozi b lgani holda «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi t risidagi 
shartnoma»ni imzolash 1991— yil 20-avgust kuniga qoldirildi. SSSR 
Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qrim)ga dam olish uchun 
j nabkctdi. 
1.991—yU avgust voqealari Markaziy hokimiyatni saqlab qolish, 
rcspublikalarga mustaqillik bermaslik payida yurganlar uchun 
qandaydir bir «imkoniyat» vujudga kelgan edi. Ana shu kuchlar 
tomonidan 1991- yil avgustda Markaziy hokimiyatni avvalgi 
maqomida saqlab qolish maqsadida fitna tayyorlandi va SSSRda 
Favqulodda holat davlat q mitasi (FHDQ) tuzildi. Uning boshliqlari 
G.I.Yanayev — SSSR vitse-prezidenti, O.D.Baklanov — SSSR 
Mudofaa Kengashi Raisining birinchi rinbosari, V.A.Kryuchkov 
- SSSR Davlat xavfsizligi q mitasining raisi, V.S.Pavlov - SSSR 
Bosh vaziri, B.K.Pugo — SSSR ichki ishlar vaziri, D.T.Yazov -
SSSR mudofaa vaziri, V.A.Starodubsev - SSSR dehqonlar 
uyushmasi raisi, LTizyakov - SSSR sanoat, qurilish, transport va 
aloqa davlat korxonalari hamda inshoatlari uyushmasining prezidenti 
kabi Markaziy hokimiyatning rahbarlari edi. Shu tariqa, fitnachilar 
M.S.Gorbachyovni noqonuniy y l bilan hokimiyatdan chetlashtirib, 
zlari hokimiyatni egallab oldilar. 
Mazkur q mita Sovet rahbariyatining Bayonoti, Sovet xalqiga 
murojaatnoma, Davlatlar va hukumatlarning boshliqlariga hamda 
BMT Bosh kotibiga murojaat va boshqa qarorlarni e'lon qildi. 
389 

Butunittifoq doirasida m rtlashib qolgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat 
yanada taranglashdi. Mamiakatdagi siyosiy kuchlar vaziyatga turlicha 
munosabat bildirdilar. 
Qaitis vaziyatda 1991— yil !9-avgustda zbekiston Prezidenti 
I.A.Karimov Hindistonga qiigan rasmiy tashrifdan qaytib keldi va 
Toshkent shahri faollari bilan uchrashuv tkazdi. Uchrashuvda 
Prezident zbekistonning nuqtayi nazarini bildirib, respublika-
mizda favqulodda holat joriy etishga hojat y qligi, zbekistonda 
vaziyat barqarorligi, qonunga xilof k rsatmalar bajarilmasligini 
q a n y ra'kid!adi. 
1991- yil 20-avgust kuni Toshkenida zbekiston SSR Oliy 
Kengashi Rayosati va zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar 
Mahkamasining Qoraqa!pog'iston, viloyatlar va Toshkent shahar 
rahbarlari ishtirokidagi q shma majlisi b lib tdi. Majlis mamlakatda 
vujudga kelgan vaziyatni muhokoma qilib, Bayonot qabul qildi. 
Bayonorda zbekiston Respublikasining tinch vaqtda kuch, awalo, 
harbiy kuch ishiatishga qarshi ekanligi ta'kidlandi. Unda tinchlik, 
osoyishtalikni saqlash va rnustahkamlash, har qanday i vogarona 
harakatlarning oldini olish, hamma joyda qattiq intizom va tartibni 
saqlash, mish-mishlar va ehtiroslarga benlmaslik vazifalari ilgari surildi. 
Bayonotda zbekiston Davlat mustaqilligi f risidagi Deklaratsiya 
qoidalarini o ishmay va izchil amalga oshirish y lidan boraveradi 
deb k rsatildi. 
1991— yil 21-avgustda zbekiston Respublikasi Prezidenti z 
farmoni bilan zbekiston hududida hokimiyat va boshqaruv ido-
raiari, korxonalar, tashkilotlar hamda muassasalarning qabul qilgan 
barcha qarorlari va ularning ijrosi SSSR va zbekiston SSR Konstitut-
siyalariga hamda qonunlariga, zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Farmonlariga va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga s zsiz mos kelishi 
kerak, deb belgilab q ydi. Farmonda SSSR da Favqulodda holat davlat 
q mitasining SSSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga, zbekiston 
SSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan farmonlari va 
qarorlari haqiqiy emas, deb belgiiab q yildi. 
390 
kayfiyaldaKf Moskva aholisi toiuonidau fllna hoslirihli. l-ilnaihiL; 
qnmoqqa oiindi. M.S.Gorhach>o\ Prc/idcnllik la\o/imiga qayfii: 
kcldi. Biroq iiiauilakatda^i si\osi\ \asi\at lanji ahvofga tusliih uoi.1-
Marka/iy hokiiiiiyat falaj h lih. harakatsi/ qoigan cdi. So\ct lltif