arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

42 
2-jadval 
Davrlar 
Paleolit 
llk bosqichi 
rta bosqichi 
S nggi bosqichi 
Mezolit 
Neolit 
Eneolit 
Bronza 
Odamlaming kashfiyotlari 
Toshdan uchi tkir qirrali, tuxumsimon qurollar, 
daraxt shoxlaridan tayoq va s yil kabi quroltar 
yasaldi. Termachilik, ovchilik. 
Olovdan foydalanishning zlashtirilishi. Chaqmoq 
toshdan q l chopqichi, pichoq, teshuvchi bigizlar 
yasaldi. 
Urug' jamoasi (matriarxat) shakllandi, chayla va 
yert lalar qurildi. Arralovchi, shiluvchi, teshuvchi 
tosh qurollari, igna, nayza uchlari, qarmoq yasaldi. 
Baliq ovlash zlashtirildi. Haykaltaroshlik, tasviriy 
san'at, suyak taqinchoqlar yasash vujudga keldi. 
q-yoy (kamon), irg'ituvchi nayza qurollari yasaldi. 
Yakka ovchilik, daydi hayot yuzaga keldi. Mollarni 
q lga rgatila boshlandi, boshoqli simliklarni 
stirish rganildi. Qoyatosh suratlari paydo b ldi. 
Tosh bolta, pona, iskana, motiga (ketmon-techa), 
tosh moslamali suyak roq, don yanchgich, sopol 
idishlar yasaldi. Dehqonchilik, chorvachilik, 
hunarmandchilik vujudga keldi. Suvda suzish 
moslamalari yasaldi. Uy-joy qurilishi va troqlashuv 
boshlandi. Ip yigiruvchi urchuq, t quv dastgohlari 
vujudga keldi. Jun va simlik tolasidan kiyimlar 
tikildi. Ishlab chiqarish x jaligi shakllandi. 
Mis kashf etildi, misdan bolta, roq, nayza uchlari, 
xanjar qurollari, taqinchoq va bezak buyumlari 
yasaldi. Patriarxatga tildi. 
Bronza ixtiro qilindi. Metalldan bolta, roq, 
ketmon, tesha, nayza, pichoq, qilich, xanjar, 
zargarlik buyumlari yasaldi. Omoch, g'ildirak, arava 
yasaldi. Ustaxonalar paydo b ldi. Hayvonlardan 
transport sifatida foydalanish zlashtirildi. 
Yorg'uchoq, g'ur, charx-urchuq yasaldi. 
Chorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. troq 
dehqonchilik, sug'orma dehqonchilik, savdo 
aloqalari vujudga keldi. Shaharlar paydo b ldi. 
Turli ijtimoiy tabaqalar, mulkiy tengsizlik vujudga 
keldi. Shahar daviatlari shakllandi. 
43 

Sinov savollari 
I. Vatanimiz hududida ibtidoiy odamlar manzilgohlarini topib rgangan 
olimlardan kimlarni bilasiz? 
2. Ibtidoiy odamlar hayotiga oid qanday asarlarni bilasiz? 
3. Ibtidoiy jamiyat qanday davrlarga b linadi va nima uchun? 
4. Paleolit davriga doirodamlar manzilgohiari qayerlarda va kimlar tomonidan 
topib rganilgan? 
5. Paleolit davrida odamlar nimalarni kashf yetishgan? 
6. Uru chilik jamoasi qaysi davrda shakllandi, uning bosqichlarini bilasizmi? 
7. q-yoy qachon kashf etildi, uning inson hayotidagi ahamiyati nimada? 
8. Mezolit davriga oid odamlar manzilgohlari qayerlarda, kimlar tomoni 
dan topib rganilgan? 
9. Neolit davri manzilgohlarini sanang, ularni topib rgangan olimlar kimlar? 
10. Neolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan? 
II. Ishlab chiqarish x jaligi nima, u qachon shakllandi? 
12. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchihk qachon vujudga keldi? 
13. Bronza davrida odamlar hayotida qanday yangiliklar sodir boidi? 
14. troq dehqonchilik, su orma dehqonchilikning shakllanishi haqida nimalarni 
bilasiz? 
15. Bronza davriga oid manzilgohlarni, ularni topib rgangan olimiarni bilasizmi? 
44 
II bob. ZBEK DAVLATCHILIGINING 
SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOT BOSQICHLARI. 
BUYUK IPAK Y LI 
Tayanch s z va iboralar: 0'zbek davlatchiligi: shakllanishi, 
rivojlanishi. Qadimgi Xorazm. Baqtriya. S diyona. «Avesto». 
T maris. Shiroq. Spitamen. Ellinizm. Yunon-Baqtriya. Qan a. 
Davan. Kushonlar. Xioniylar. Buyuk Ipak yo 'li. 
Mustaqillik tufayli davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirdi. 
Davlatchilik sohasidagi bosh y limiz mustahkam demokratik— 
huquqiy davlat barpo etishdan iborat. Bu rinda ajdodlarimizning 
davlat qurilishidagi tarixiy tajribalariga tayanilmoqda. 
X sh, zbek davlatchiligi qachon paydo b lgan, qanday 
bosqichlarni bosib tgan, davlat qurilishida qanday tajribalarimiz 
bor? Bu savollarga asosli javob berish har bir talabaning burchidir. 
«Davlatchilik bugungi kunda ta siyosiy masala b lib turibdi. Nega 
deganda, zbekistonda davlatchilik b lmagan, deb orqavarotdan 
tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi b -
layotgan, kerak b lsa, xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga 
urinayotgan kuchlar hali bor. zbek tarixchilarining bugungi kundagi 
asosiy vazifasi mana shu da'voning puch ekanligini isbotlash, davlat-
chiligimizning ilmiy nuqtayi nazardan asoslangan tarixini yaratishdir»'. 
Mustabid sovet hokimiyati davrida yozilgan tarixiy asarlarda, 
darslik va q llanmalarda rta Osiyoda, hozirgi zbekiston hududida 
davlatchilik tizimi b lganligi haqida yozilgan, ammo tilga olingan 
davlatlarga t ridan—t ri zbek halqi, zbek jamiyati bilan bo liq 
holda, Vatanimizda uzluksiz kechgan jarayon sifatida qaralmagan. 
Yurtimizda shakllangan, qariyb uch ming yil davomida faoliyat 
yuritgan davlatlar bir kichik hudud yoki hokimiyat tepasida turgan 
hukmdor nomi bilan atalgan, davlatning asosiy manbayi, mohiyati, 
ya'ni qaysi xalqning davlati ekanligi ochib berilmagan, t riro i 
ochib berishni xohlamaganlar. «Nima emish, zbekiston XX asrning 
20— yillarida, aniqro i, 1924— yili davlat maqomini olgan emish. 
Bizshugapgaishonishimizkerakmi?»
2
. Ishonmayniiz, albatta. zbek 
xalqi qadim-qadimdan davlat barpo etgan xalqlar qatorida turadi. 
1
 Karimov I.A. Asarlar, 7-tom, T. « zbekiston» 1999, 139-bet. 
2
 Karimov I.A. Asarlar, 7-tom, T. « zbekiston» 1999, 138-bct. 
45 

1. Davlat tuzilmalarining shakllanish shart-sharoitlari 
Mehnat qurollarining takomillashishi natijasida yerga ishlov berish 
yaxshilanib, ekin maydonlari kengayib, odamlarning mehnati 
unumliroq b lib bordi. Temirning kashf etilishi, undan yasalgan 
mehnat qurollari qishloq x jaligi va hunarmandchilikning tez sishiga 
olib keldi. Odamlarning daryolarni b ib, t onlar qurib, kanallar 
qazib yerlarga suv chiqarish imkoniyati kengaydi. rgatilgan ishchi 
hayvonlari q shilgan temir tishli omochlar bilan yer haydashning 
zlashtirilishi hosildorlik oshishini, k proq mahsulotlar ye-
tishtirishni ta'minladi. Bu odamlar turmushini ancha yaxshiladi, 
umrini uzaytirdi, aholi son jihatdan k payib bordi. 
Uru chilik munosabatlari ham zgarib boradi. Ikki uru 
a'zolaridan tashkil topgan er-xotin - juft oilalar vujudga keladi. Katta 
patriarxal oilalar uru jamoalaridan ajralib chiqadi, ularga uru 
jamoalariga qarashli yerlardan chek yerlari ajratib beriladi. Shu tariqa 
uru jamoasining umumiy x jaligi oilalar jamoasiga b hnadi. Bunday 
oilalar jamoasi ishlab chiqarish jamoalari deb ham ataladi. 
«Avesto»da 
jamiyat 
tarkibining 
b linishi 
> «Nmana» - katta patriarxal oila 
> «Vis» - «nmana»lar birikuvidan hosil b lgan urug' 
jamoasi 
> «Varzana» - «Vis»lar birikuvidan vujudga kelgan yirik 
q shni jamoa 
y «Zantu» - qabilalar uyushmasi 
> «Daxyu» - qabilalar ittifoqi 
Katta oila jamoasining oqsoqoli bir vaqtning zida oila jamoasi 
uchun diniy va dunyoviy boshliq, piru ustod va murabbiy b lgan. 
Urti - qishloq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining boshli i 
hisoblangan. Oqsoqollar kengashi q lida diniy va dunyoviy hokimiyat 
jamlangan b lib, u jamoa faoliyatiga oid barcha masalalarni hal qilgan. 
M tabar shaxslarning topshiriq va buyruqlari jamoa a'zolari uchun 
majburiy hisoblangan. 
Ishlab chiqarish jamoalari tarkibini tashkil etgan har bir oila 
z xususiy mulkiga ega b lgan. Xususiy mulkning kelib chiqishi, 
jamoalarning ishlab chiqarish qonun-qoidalari asosida tashkil topishi 
z navbatida mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqardi. Boylik, avvalo, 
46 
jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, m tabar shaxslar q lida 
l plana boshladi. Ular yerning hosildor qismini egalladilar, k plab 
chorva mollariga ega b ldilar. Oqsoqollar oila jamoalari, uru va 
qabila ishlarini boshqargani uchun jamoachilar ularga yetishtirgan 
hosillarining, chorva mollarining bir qismini berishga majbur 
b lgan. Oqsoqollar z iste'molidan ortib qolgan bunday 
mahsulotlarni mis, oltin, kumush buyumlarga ayirbosh qilganlar. 
Qabilalar rtasida yaxshi yer va yaylovlar uchun, chorva mollari 
uchun urushlar kelib chiqqan. Qabiladosh jangchilar urush 
harakatlariga boshchilik qilish uchun z harbiy yoiboshchilarini 
saylaganlar. Urushda qoiga kiritilgan oijaning k p qismi 
yoiboshchiga hamda oqsoqolga berilgan. Shu tariqa, oqsoqollar va 
y lboshchilar jamiyatda alohida, ustun mavqega ega b lib, ularni 
zodagonlar deb atashgan. Keyinchalik, zodagonlar z illariga 
nafaqat boyligini, mulkini, shuningdek, z lavozimlarini ham 
meros qilib qoldirganlar. Zodagonlar jamoa, uru va qabilalar 
ustidan z hukmronligini rnatganlar. 
Ishlab chiqarish jamoalarining paydo boiishi asta-sekin ortiqcha 
mahsulotlarni ayirboshlashni hamda ijtimoiy mehnat taqsimotini 
keltirib chiqaradi. Jamoa a'zolari ishlab chiqarishning zlariga qulay 
sohasini tanlab oladilar. Shu tariqa, dehqonchilikdan chorvachilik, 
keyinroq hunarmandchilik mustaqil x jalik turlari sifatida ajralib 
chiqadi. Ayrim ishlab chiqarish jamoalari dehqonchilik bilan, 
boshqalari chorvachilik yoki hunarmandchilik bilan shu ullanadilar. 
Ular rtasida dehqonchilik, chorvachilik va htinarmandchilik 
mahsulotlarini zaro ayirboshlash kengayib boradi. Bu esa, z 
navbatida, savdogarlar tabaqasini, ilk shaharlarning muhim 
belgilaridan biri sifatida bozorlarni keltirib chiqaradi. Jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tovar ayirboshlash yuz beradi, dastlabki 
shaharlar paydo boiadi. 
2. Xorazm va Baqtriya - ilk davlatchilik asoslari 
rta Osiyo hududidagi ilk davlat tuzilmalari t risida qadimgi 
yozma tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan «Avesto» 
kitobi, shuningdek, qadimshunos olimlarning oikamizning turli 
hududlarida olib borgan arxeologik - qidiruv ishlari, ularning 
natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, 
Rim va Eron manbalari asosida ham bu masalani oydinlashtirish, 
47 

yetarli, asosli fikrlarni aytish mumkin b ladi. Bu rinda Yunon, 
Rim mualliflaridan Gerodot, Ktesiy, Strabon, Arrian va boshqa-
larning asarlari, yodnomalari, forsiy mixxat yozuvlari, qolaversa, 
lkamizda keng k lamli arxeologik tadqiqotlar olib borgan 
Ya. ulomov, STolstov, V.Masson, A.Asqarov, E.Rtvaladze, 
A.Sagdullayevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molik. 
Arxeolog olimlarimizning s nggi tadqiqotlari asosida fikr 
yuritadigan b lsak, zbekiston hududida bronza davridayoq, 2- ming 
yillik rtalarida kichik shahar davlatlari shakllangan. 
Yurtboshimiz LKarimovning mana bu fikrlari ham zbek 
davlatchiligi tarixining q tomirlari olis davrlar qa'riga borib 
tutashishidan yaqqol dalolat beradi: « zbek davlatchiligining tamal 
toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida q yilgan. 
Shu ma'noda, milliy davlatchiligimiz tarixi Misr, Xitoy, Hindiston, 
Yunoniston, Eron kabi eng qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda 
turadi. Xorazm tarixi zbek davlatchiligining asosi, uning qudrati va 
qadimiyligining tasdig'idir»'. 
Barcha daliliy ashyolar miloddan avvalgi s nggi ming yillik 
boshlarida, aniqro i VII-VI asrlarda Vatanimiz hududlarida 3 ta: 
Katta Xorazm, Baqtriya hamda saklar va massagetlar konfederatsiyasi 
k rinishidagi dastlabki davlatlar shakllangan. Bu davlatlar ziga 
xos rivojlanish jarayonini bosib tgan. Ayniqsa, bu ilk davlatlar 
orasida Baqtriya nisbatan barqaror b lganligi bilan ajralib turadi. 
Katta Xorazm «ishlab chiqarishning Osiyo usuli»ga ega b lgan 
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Vatanimiz hududida shakllangan ilk 
davlat tuzilmalari 
Katta 
X orazm 
Qadimgi 
Baqtriya 
Amudaryo quyi havzasidan 
Turkmaniston janubiga qadar; 
Shuningdek, rta Osiyoning 
Markaziy tumanlarini ziga 
birlashtirgan rta Osiyoning 
keng hududlarini z nazoratida 
tutgan qabilalar konfederatsiyasi 
zbekiston janubi. Janubiy-sharqiy 
rta Osiyoning katta hududlarini, 
jumladan, hozirgi Surxondaryo, 
Qashqadaryo, qisman Zarafshon, 
Amudaryo yuqori oqimi, 
shuningdek, Afg'oniston shimolini 
z nazoratida tutgan qabilalar 
konfederatsiyasi 
I AKarimov. Asarlar. T.6. T.: « zbckiston» 1998, 375-bct. 
48 
davlatlarning qadimgi sharq tipiga mansub edi. Saklar va 
massagetlarning konfederatsiyasi esa chorvador turlarning 
k chmanchi va yarim k chmanchi qabilalarning harbiylashgan 
davlatidan iborat edi. 
Xorazm davlati egallagan hududlar ba'zi ma'lumotlarga k ra, 
hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan 
ancha janubga, ya'ni Mur ob va Tajang daryolari atroflariga qadar 
ham yoyilgan. 
Miloddan awalgi s nggi ming yillikning boshlariga tegishii 
«Amirobod madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan 
ziga xos sun'iy su orish inshooti tizimi hamda dastlabki 
shaharsozlik timsoli boigan shahar-qaPalar QaFaliqir, K zaliqir, 
Jonbosqal'a va boshqalar - bular Xorazm vohasida davlat tuzilmalari 
mayjudligidan dalolat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm-
qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim zgarishlar davlat 
boshqaruvi y li bilangina amalga oshirilishi mumkin boigan. 
Qadimshunos olim Ya. ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 
200 km uzunlikdagi, eni bir necha nlab metrdan iborat kanal 
zani, obod dehqonchilik madaniyati - Xorazm davlati qadimdan 
insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat 
topganligidan guvohlik beradi. «Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi 
rivoj topgan, z hududiy chegaralariga ega boigan oikalardan, 
viloyat (davlat)lardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot 
ma'lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi b ylab 360 dan ziyod 
suniy su orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, choili, 
sahroli yerlarga suv chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari 
kengaytirib borilgan. Gerodot taassurotlarida Xorazm oikasida 
yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega b lib, ularning donli, 
dukkakli ekinlar, chunonchi, bu doy, suli, arpa, meva-sabzavot-
chilik mahsulotlarini moi-koi yetishtirganligi qayd etib tiladi. 
Xorazm shaharsozligida xom isht, paxsalardan keng foydalanilgan. 
Binolarning tashqi va ichki k rinishlariga maxsus ishlov berilib, 
ularning mustahkamligi, ziga xos k rkamligi ta'minlangan. Bu 
k hna hudud ba rida ming yillar davomida zamonlar silsilasidan 
tib, saqlanib kelayotgan k plab osori atiqalar, shahar-qal'alar 
xarobalari, qoldiqlari ham buni isbot etadi. Xorazm vohasida 
hunarmandchilik, to -kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib 
4 - 367 
49 

olingan qimmatbaho ma'danlar ishlov berilib, yuksak sifat 
k rsatkichiga yetganidan keyingina u tayyor mahsulot sifatida 
foydalanishga chiqarilgan. 
Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shu ullangan, 
ularning tuya, ot, q y-echkilardan iborat k plab suruvlari boigan. 
Savdo bozorlarida alla, meva, chorvachilik mahsulotlari, hunar-
mandchilik buyumlari ayirbosh qilingan. 
Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar t risida 
maiumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga k ra, Xorazmning 
qadimiy siyosiy sulolasi - Siyovushiylar boiganligi zikr etiladi. «Aves-
to»da ta'kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning gii boigan. Siyo-
varshon oiimidan s ng uning nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan 
ch olib, hokimiyatni egallab, Xorazmda Siyovushiylar sulolasiga 
asos soladi. 
rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati - Baqtriya podshohligi 
b lgan. Uning tarkibiga hozirgi zbekistonning Surxondaryo, Qash-
qadaryo viloyatlari, Tojikistonning janubi, Af onistonning shimoli-
sharqiy yerlari kirgan. 
Baqtriyadagi k pdan-k p yirik shaharlar orasida Baqtra 
mashhur boiib, mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland 
va mustahkam mudofaa devorlari bilan ralgan, unda podshoh qafasi 
alohida ajralib turgan. 
Rim tarixchisi Kursiy Rufning shahodat berishicha, «Baqtra 
daryosi nomidan shahar va viloyatning nomi kelib chiqqan». Umuman 
tarixiy maiumotlarga asoslanadigan boisak, qadimgi davlatlar nomlari 
k pincha daryo, qabila, xalq yoki shaharlar nomiga qiyosan kelib 
chiqqan boiadi. 
Binobarin, «Baqtriyaliklar», «Baqtriya xalqi» iboralari juda qadimgi 
manbalarda tilga olinib, bitta xalqni yoki bir necha qarindosh qabilalarni 
birlashtirgan hududiy tushunchani anglatadi. 
«Avesto» kitobida ham Baqtriya «Eng yaxshi mamlakatlar va 
oikalardan biri boigan, baland bayroqli, g zal oika» sifatida 
ta'riflangan. Bu xildagi fikr-mulohazalar Baqtriya z davrining yirik 
davlatlaridan biri boiganligidan dalolat beradi. 
Ktesiy maiumoticha, Baqtriyaga qarashli Vaxsh vodiysi obi-
hayotga moi-koiligi, unumdor yerlari k p boiganligidan, bu 
hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan, aholi bo dor-
chilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor boigan. 
Qashqadaryo vohasining miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga oid 
50 
ingiilepa, Yangitepa, Chiroqchitepa, Yerq r on singari aholi 
III inzilgohlarini rganish shuni k rsatadiki, bu joylarda troq 
llirmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shu ul-
liuiganlar. Xuddi shunday fikrni S diyona hududlariga nisbatan 
liaiu aytish mumkin. Qulay tabiiy-ju rofiy sharoitga ega boigan 
< Imonq ton, Gurdara, Q tirbuloq, Zirabuloq makonlarida 
i ihagan aholining madaniy hayoti ham ancha t laqonli kechgan. 
Haqtriyada oltin, la'l kabi qimmatbaho ma'danlar k plab miqdorda 
qa/ib olinib, ular tegishli ishlov berishdan s ng yurt ehtiyoji uchun, 
11< ilaversa, xorijiy ellar uchun tayyor mahsulot holiga keltirilgan. Baqtriya 
laiiga uzoq Xitoy, Misr, Hindiston singari mamlakatlarda ham talab-
ehtiyoj katta boigan. Baqtriyada qimmatbaho ma'danlar ishlab 
* lnqarishning yoiga q yilishi bu yurtda maxsus hunarmandchilik turi 
/argarlik, badiiy hunar tarmo ining rivoj topishiga olib kelgan. Buni 
IS77—yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish yerida 
topilgan «Amudaryo xazinasi» topilmasi timsolida ham kuzatish 
mumkin. Topilmalar orasidagi 179 ta oltin va 7 ta kumush zargarlik 
buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis hunarmandchilikning sganligidan 
dalolat beradi. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli Taxti Sangin 
shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli boigan. Ular Londondagi 
Britaniya muzeyiga (1897) olib ketilgan. 
Yurtimizdagi ilk davlat tuzilmalarida yashagan aholi mash uloti turlari 
Dehqonchilik va 
bo dorchilik 
_o 
a 
0) 
ts 
a 
N 
o 
o 
-a 
1 
a 
1 
SX) 
o 
Qadimgi Sharq va Old 
Osiyo mamlakatlari 
bilan uzviy aloqalar 
rnatiladi 
Mazkur davlat tuzilrnalarining taraqqiyoti k proq mahalliy aholining nisbatan 
yuksak rivojlangan qadimiy dehqonchilik madaniyatiga asoslangan edi. 
51 

Shunday qilib, Xorazm va Baqtriya davlatlarida kechgan siyosiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jarayonlar ajdodlarimizning ijtimoiy-
tarixiy taraqqiyot y lidan ilgarilab borib, z davlatchilik tuzilmalarini 
vujudga keltirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib borganligidan 
guvohlik beradi. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, sha-
harsozlik, mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish qurollarining tako-
millashib borishi ulu bobokalonlarimiz lmas dahosi, salohiyatining 
yorqin ifodasidir. Bular zbekiston hududidagi dastlabki davlatchilik 
tarixiy tajribasining muhim jihatlari, namunalari sifatida alohida 
qimmatga egadir. 
3. «Avesto» - qadimgi tariximizni rganishda noyob manba 
z mazmuni, mohiyatiga k ra yakkaxudolik, insonparvarlik, 
mehr-shafqat, mehnatsevarlik, yurtparvarlik oyalarini tarannum etib, 
odamzod ahlini bunyodkorlik, yaratuvchilikka undagan muqaddas 
«Avesto» olis tariximizning asl durdona asarlari sirasiga kiradi
1
. «Avesto» 
kitobi miloddan avvalgi s nggi ming yillik boshlari va rtalarida 
hududimizda yashagan qadimgi xalqlarning ziga xos turmush tarzi, 
x jalik mash uloti, ijtimoiy-madaniy hayoti, urf-odatlari-yu ma-
rosimlari haqida ma'lumot beruvchi muhim tarixiy manbadir. 
Yurtboshimiz uqtirganidek: «Eng M tabar, qadimgi q lyozma-
miz «Avesto»ning yaratilganligiga 3000 yil b lyapti. Bu nodir kitob 
bundan 30 asr muqaddam ikki daryo orali ida, mana shu zaminda 
umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan 
ma'naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim lkada 
buyuk davlat, buyuk ma'naviyat, buyuk madaniyat b lganidan guvohlik 
beruvchi tarixiy hiujatdirki, uni hech kim inkor eta olmaydi».
2 
Modomiki, «Avesto» ona tariximizning muhim tarkibini tashkil 
etar ekan, bu noyob manba qachon, qayerda, kim tomonidan 
yaratilgan, degan savol k pchilikni qiziqtiradi. Tarixiy manbalarni 
chuqur rganish, eng avvalo, «Avesto»da tilga olingan asosli ju rofiy 
hududlar, yurtlar nomlarini, aholining mash ulot turlarini, urf-
odatlarini, dafn marosimlarini sinchiklab rganish asnosida olimlar 
bu buyuk ta'limotning haqiqiy Vatani rta Osiyo lkasi, uning 
Xorazm vohasi ekanligini isbotlagan. «Avesto»da tilga olingan 16 ta 
yirik hududiy nomlarning k pchiligi ham rta Osiyoga taalluqlidir. 
' «Avesto» s zi « rnatilgan, qat'iy belgilangan qonun-qoidalar» dcgan ma'noni bildiradi. 
2
 Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak y q. 10-bet. 
52 
-Avcsto»da ezgulik, yaxshilik xudosi Ahura Mazdatilidan shunday 
iladi: «Men - Ahura Mazda — yaratgan ilk sarzamin va birlamchi 
nii bu Doityo (Amu) daryosi sohilidagi xushmanzara lyron Vij 
(hozirgi Xiva rnidagi qadimgi manzilgoh nomi) edi. Men - Ahura 
Mi/iia - yaratgan ikkinchi sarzamin va g zal yurt S d diyori edi. 
Men - Ahura Mazda - yaratgan uchinchi sarzamin va g zal yurt 
i ludratli va pok Marv diyori edi. Men - Ahura Mazda - yaratgan t rtinchi 
larzamin va g zal yurt zebo va orasta Balx diyori edi. Men - Ahura 
Mazda - yaratgan beshinchi sarzamin va g zal yurt Balx va Marv 
orali idagi Nisoyadir».' Keltirilgan bu dalil «Avesto»ning vatani bizning 
yurtimiz b lganligiga hech bir shubha qoldirmaydi. «Avesto» 
la'limotining asoschisi, tarixga pay ambar nomi bilan kirgan Zardusht 
(Zaratushtra Avesto tilida, Zoroastr yunon tilida) ismli shaxsdir. 
/ardusht «01tin tuyali» yoki «OHin tuya yetakiovchi» degan ma'noni 
bildiradi. Zardusht z dini zardushtiylik oyalarini aholi rtasida 
lashviq-tar ibot qilgan. Bu jarayon nihoyatda qiyin, murakkab 
kechgan, hududma-hudud sarson-sargardon kezib yurishga majbur 
b lgan. Shu boisdan ham, Zardusht Eronmi, Midiya, 
Mesopotamiyami yoxud rta Osiyo lkasi b ylabmi, ishqilib, k p 
yurtlar kezib, z ta'limotini yoyishga intilganligi shubhasiz. 
Bunda yana shu narsa e'tiborga molikki, Zardushtiylik (yunoncha 
zoroastrizm) dinini birinchilardan b lib qabul qilgan, uni z 
fuqarolari orasida yoyilishiga izn bergan yurt ham Baqtriyadir. 
«Avesto»da 
ilgari 
surilgan 
oyalar 
Yakkaxudolilik 
va ezgulik 
timsoli 
A h u r a Mazda 
Yovuzlik 
timsoli 
A h r i m a n 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
r 
> 
> 
> 
> 
yaxshilik 
yoru lik 
poklik 
soflik 
birodarlik 
mehr-oqibat 
mehnatsevarlik 
v a t a n p a r v a r l i k 
yovuzlik 
zulmat 
johillik 
baxillik 
dushmanlik 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
> 
y u r t p a r v a r l i k 
ezgulik 
ba rikenglik 
tozalik 
insoflilik 
sabr-bardoshlilik 
baxt-saodat v.b. 
shaytonlik 
zulmkorlik 
qoron ulik 
ayirlik v.b. 
1
 Avcsto, t.: «Sharq», 2001, 107-bct.