arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

III bob. ZBEK XALQINING SHAKLLANISHI 
I
Tayanch s z va iboralar: Uru , qabila, elat, xalq tushunchalarvs 
Saklar. Massagetlar. Xorazmiylar. Baqtriylar. S diylaf? 
Parkanaliklar. Qarluqlar. Ya molar. Chi illar. Barloslar. JaloirlaM 
Q n irotlar. Man itlar. Qiyotlar. Minglar. «0'zbek» etnonomm 
Millty madaniyat markazlari. 
1. Turonzaminda turkiy xalqlarning azaliy etnos ekanligi 
Milliy istiqlolga erishgariimizdan keyin zbek xalqining etnologiyasi, 
etnik tarixini rganish, haqqoniy yoritish tarix fanining muhim va 
dolzarb masalalaridan biriga aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan 
xalqimizning z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, 
zligini anglashga qiziqishi sdi. Farzandlarimiz tarix ijodkori b lgan 
z ajdodlari kimlar b lganligini, zbek xalqi qachon va qanday 
shakllanganligini chuqur anglashni, bilishni xohlaydi. 
Prezidentimiz I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak y q» 
asarida ta'kidlanganidek: «Har qaysi inson men shu millat farzandi 
ekanman, mening ajdodlarim kimlar b lgan, millatimning ibtidosi 
qayda, uning oyoqqa turish, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday 
kechgan, degan savollarni ziga berishi tabiiydir. Tarixiy ildizini 
izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi 
va aminmanki, t ri xulosalar chiqaradi*.
1 
K plab ishonchli tarixiy maTumotlar, manbalar, ashyoviy 
dalillar barcha xalqlarning etnik shakllanishi uzoq davrlar davomida, 
murakkab tarixiy shart-sharoitlar va omillar ta'sirida sodir b l-
ganligini tasdiqlaydi. zbek xalqining shakllanishi ham uzoq tarixiy 
jarayon mahsuli b lib, uning q tomirlari shu yurt zaminida azal-
azaldan yashab, uni ziga makon tutib, chuqur ildiz otib, muttasil 
moddiy va ma'naviy madaniyat namunalarini yaratib kelgan qadimiy 
uru , qabila va elatlarga borib taqaladi. Shu rinda, uru , qabila, 
xalq tushunchalari t risida ham bir qadar t xtalib tmoqlik joiz 
b ladi. Negaki, ular haqida aniq tasawur hosil qilish, nazarimiz-
da, etnik jarayonlar zgarishining mazmun-mohiyatini t ri 
tushunishda oyatda muhimdir. 
1
 IAKarimov. Asarlar. T.7. T.: « zbckiston», 1999,136-137 - betlar. 
77 

Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan bo langan, bir ildizga 
borib taqaladigan, turmush tarzi, yashash sharoiti bir xil bir necha 
oikilar birikuvidan uru lar hosil b lgan. Uru jamoasining z 
yetakchisi-oqsoqoli b lgan. Uru jamoasi hamma narsada, har bir 
masala-yu sa'y-harakatlarda oqsoqolning izmida b lgan. 
Qabila ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik b lib, qon-qarindoshlik 
munosabatlari, bir necha uai larning birikuvi natijasida tashkil topgan. 
Qabilaning ziga xos tili, hududi, qabila a'zolarining zaro ham-
korligi, qabila nomi, ziga xos an'analari b ladi. Qabila hayotiga doir 
ishlarga boshchilik qiladigan qabila oqsoqoli saylangan, muhim 
masalalar b yicha qabila yi inlari tkazilgan. 
Qabilalar rtasida etnik, x jalik, moddiy va madaniy aloqalar 
rivojlanishi natijasida ular q shilishib, birlashib ketadilar. Natijada 
ularning yetakchi, nufuzli guruhi nomi bilan yangi etnik birlik - elat 
yoxud xalq shakllanadi. Xalq hududiy, iqtisodiy, til va madaniy 
umumiylik asosida tarkib topadi. 
Qadimshunos olimlarimiz tomonidan arxeologik tadqiqotlar y li 
bilan rganilib, isbotlangan qanchalab daliliy ashyolar bu hududda 
yashagan ulu tmishdoshlarimiz miloddan avvalgi ming yilliklar 
mobaynida ibtidoiy-jamoa tuzumining barcha asosiy bosqichlarini 
boshdan kechirib, istiqomat qilib, ziga xos hayot tarzini yaratib 
kelganligidan dalolat beradi. Buni Xorazm, Surxon, Zarafshon 
vohallarida, Far ona vodiysi hududida olib borilgan qidiruv ishlari, 
Markaziy Osiyo hududida joylash an 270 dan ortiq tarixiy yodgor-
liklar tahlili hamda boshqa k plab m tabar dalillar ham t la tasdiq 
etadi. Shularga asoslanadigan b lsak, miloddan awalgi ming yilliklar 
davomida bu zaminning yashashga qulay, tabiiy sharoitlari n ay 
b lgan joylarida yashagan har xil mahalliy uru , qabilalar deh-
qonchilik, chorvachilik, yilqichilik, ovchilik, baliqchilik, hunar-
mandchilik bilan shu ullanib kelganlar. Masalan, daryo, k llar 
atroflarida yashagan aholi asosan dehqonchilik yoxud baliqchilik bilan 
mash ul b lgan b lsa, ch lli, adirli joylarning odamlari esa k proq 
chorva, yilqi boqish bilan band b lganlar. Qadimiy manbalarda 
aytilishicha, hozirgi 0'rta Osiyo hududlarida massagetlar, saklar, 
s diylar nomi bilan atalgan qabilalar yashaganlar. 
Taniqli etnografolim K.Shoniyozovning ta'kidlashicha, « zbek 
xalqi mazkur hududda yashagan tub yerli etnoslardan tomir olgan; 
78 
ikkinchi ildizi esa qadimgi turkiy xalqlardan boshlangan. Har ikkala 
lUli/larning birikishi - zaro sintez zbek elatini va keyinchalik, 
zbek xalqini tashkil etgan. Har qanday xalq alohida etnik birlik 
(elat) b lib ma'lum bir hududda, ma'lum tarixiy davrda shakllanadi. 
zbek xalqi ajdodlari ham elat b lib, Movarounnahr va Xorazm 
hududida hamda ularga tutash mintaqalarda shakllangan».' 
Eron manbalarida rta Osiyoda yashagan sak (yoki shak) qabila 
uyushmalarining 3 xil toifasi tilga olinadi: 
Qadimda 
rta 
Osiyoda 
yashagan 
sak 
qabilaiari. 
> Saka-
Xaumavarga 
> Saka-
Tigraxauda 
y Saka-Tiay 
Tara-daraya 
-
Ular asosan lkaning shimoli; -sharqiy qismida, ya'ni 
Mur ob vodiysi, Amuning yuqori oqimida, Oloy, 
Far ona vodiysida yashaganlar. 
(Ch qqi qalpoq kiyganlar). Ular Amuning quyi oqimi 
va Sirdaryoning rta va quyi oqimidan to Orol 
shimoligacha b lgan keng ch lli hududlarda 
joylashganlar. 
Kaspiy shimolida, Ural to oldi mintaqalarida 
yashaganlar. 
Bu qabilalar aholisi ham ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy 
lurmush tarziga ega b lib, nisbatan t laqonli hayot kechirgan, 
kclgusi nasllar uchun zlaridan munosib meros qoldirish y lida 
sa'y - harakatlarda b lgan. 
Muqaddas «Avesto» kitobida ham vatanimiz hududida yashagan 
qavm, elatlar haqida k plab ishonchli ma'lumotlar bor. Jumladan, 
unda Xorazm, S d, Baqtriya singari yurtlarning iqtisodiy va ma-
daniy-ma'naviy taraqqiyotda yuksak darajada b lganligi qayd etiladi. 
Firdavsiyning «Shohnoma» asarida va boshqa m tabar manbalarda 
turkiy etnoslar rta Osiyoda yashovchi azaliy qavm ekanligi ta'kidlanadi. 
Shu bois, bu lka qadimdan Turon deb atalib kelindi. Turonzamindagi 
q shni qardosh elatlar zaro hamjihatlikda yashab, chuqur ildiz 
otib borish barobarida tabiiy zaruriyat taqozosi laroq bir-birlari bilan 
q shilishib, birikishib zaro etnik jarayonlarni boshdan kechirganlar. 
Bu esa asta-sekin bu hududda turkiy va s diyda s zlashuvchi ikki 
lilli xalqning shakllanib borishida z ifodasini topgan. 
rta Osiyo aholisi t risidagi ma'lumotlarni yunon-rim 
larixchilari asarlarida ham uchratamiz. Ular Qora dengizning sharqiy 
1
 K.Shoniyozov. zbekxalqiningshakllanishjarayoni.T.: «Sharq», 2001, 9-bet. 
79 

hududlarida yashovchi qabilalarni umumiy nom bilan «skiflar» deb 
ataganlar. Gerodot: «bu xalqlar qadimiylikda misrliklardan 
qolishmaydi»,— deb qayd etadi. Yozma manbalarda skiflarning ikkita 
yirik qabilasi — massagetlar va saklar xususida k proq eslatiladi. 
Ayniqsa, Ona yurt tinchligi va osoyishtaligini ta'minlash, uni 
ajnabiy kuchlar tajovuzi va bosqinidan himoya qilish zaruriyati turli 
qardosh va qondosh uru , qabilalar, elatlarni bir-birlari bilan ya-
qinlashtirgan, d stlashtirgan, bir yoqadan bosh chiqarib faol ha-
rakatlarga chorlagan. Shu tarzda davom etgan zaro yaqinlik, 
birodarlik, o a-inilik tuy usi bu qavm, elatlarni ma'nan, ruhan va 
jismonan bir jonu bir tan b lib zaro intensiv etnik jarayonlarga 
kirishib borishlariga sabab b lgan. 
2. Yurtimiz hududida kechgan etnik jarayonlar. zbek 
xalqining shakllanishi 
zbek alohida etnik birlik (elat) b lib, rta Osiyoning markaziy 
viloyatlari - Movarounnahr, Yettisuv, qisman sharqiy Turkiston-
ning arbiy mintaqalarida shakllangan. zbek xalqining asosini hozirgi 
zbekiston hududida qadimdan troq yashab, su orma dehqon-
chilik, hunarmandchilik bilan shu ullanib kelgan mahalliy s -
diylar, baxtariylar, xorazmiylar,far onaliklar,yarim chorvador 
qan liklar, k chmanchi sak-massagetlar kabi etnik guruhlar tashkil 
etgan. Yuqorida nomlari keltirilgan etnoslar, asosan, turkiy va sharqiy 
fors-eroniy tillarida s zlashganlar. Shuningdek, janubiy Sibir, Oltoy, 
Yettisuv, sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural daryosi b yida turli 
davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik komponentlar ham 
zbek xalqi etnogenezida ishtirok etadilar. 
Miloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning rta oqimida turkiy va 
s diylar ittifoqi asosida tashk*il topgan Qan davlati davrida 
Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda iqtisodiy, siyosiy va 
etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida 
turkiyzabon etnoslar ustivorlik qilib, yangi turkiy etnoslardan biri 
— Qan lar elati paydo boiadi va ziga xos uy unlashgan madaniyat 
shakllanadi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati 
nomini olgan. Antropolog olimlarning ta'kidlashicha, aynan mil. aw. 
III-II asrlarda rta Osiyo vodiy va vohalarida yashovchi s diylar 
80 
va qan arlarning tashqi qiyofalarida hozirgi, zbek va voha tojiklariga 
xos ikki daryo orali i antropologik tipi (qiyofasi) toiiq shakllanadi. 
Mil. aw. II asrning ikkinchi yarmida Sharqiy Turkiston hududlarida 
yashovchi turkiy etnik guruhlarning S diyona, Baqtriya, Far ona 
vohalariga kirib kelishi sodir boiadi. Ular Xitoy manbalarida yuechjilar 
deb ataladi. Yuechjilar mahalliy hukmdorlar ustidan olib kelib, 
hokimiyatni egallaydilar va milodiy IV asrgacha davlat hokimiyatini 
boshqaradilar. Bir necha asrlik bu tarixiy jarayon davomida yuechjilar 
deb nomlangan turkiy etnik guruhlar mahalliy aholi bilan aralashib, 
q shilib ketadilar. 
Milodiy IV-V asrlarda rta Osiyo hududiga xioniylar, kidariylar, 
eftaliylar nomli turkiy etnik guruhlar kirib keladilar. Kushonlar 
sulolasi a darilib, hokimiyat avval kidariylar, keyinroq eftaliylar 
qoiiga tadi. Bu suronli tarixiy jarayonda rta Osiyoda yana etnik 
aralashuv yuz beradi. Tashqaridan kirib kelgan bu turkiy etnik 
guruhlar mahalliy aholi tarkibiga q shilib ketadilar. 
Milodiy VI asr rtalaridan boshlab rta Osiyo yerlarining Turk 
xoqonligi tasarrufiga tishi bilan bogiiq holda bu hududda sharqdan 
turli turkiy uru , qabilalarning kelib joylashishi va troqlashishi 
jarayoni yanada kuchayadi. Ayni paytda bu yerlarda rnashgan turkiy 
etnik guruhlar zlariga xos k plab milliy an'analar, udumlar va 
marosimlarni ham olib kelganlar. Bu esa, bir tomondan, bu hududda 
aholining aralashish-q shilish jarayoniga sezilarli tasir k rsatgan, 
bu yerda azaldan yashab kelgan aholining turkiy qatlami salmo ining 
k payib borishiga bois boigan. Ikkinchi tomondan, oika hayotida 
kechgan bu tarzdagi etnik zgarishlar, shu hududda yashagan xalq-
larning bir-birlari bilan yaqinlashib, madaniy-ma'naviy aloqalarining 
zaro boyib, taraqqiy yetishiga ijobiy ta'sir k rsatib borgan. 
Turk xoqonligi hukm surgan VI-VII asrlarda yurtimizning sharqiy, 
xususan Far ona, Shosh hududlariga turkiy etnosga mansub uru , 
qabilalarning kirib kelishi kuchayadi. Ularning k pchiligini qarluqlar 
tashkil etardi. VII asr rtalariga kelib Far ona vodiysining sharqiy 
va markaziy yerlarida qarluqlar mustahkam rnashib oladilar. 
Shuningdek, Toshkent vohasining togii va to oldi tumanlari aholisi 
tarkibining ancha qismini ham qarluqlar tashkil etgan.
1
 Ularning 
k pchiligi troq hayot kechirib, turli xil x jalik yuritish tizimini 
1
 Qarang: K.Shoniyozov. zbek xalqining shaklanish jarayoni. T.: «Sharq», 145- bet. 
6 - 367 
81 

yaratib borganlar. Ular yashagan joylar z orastaligi, obodonligi, 
gavjumligi bilan. ajralib turgan. 
Yettisuv kengliklarida, Chu vodiysi, Issiqk l tomonlarda ham 
qarluqlarning katta qismi yashagan. Chu vodiysi atroflarida ularning 
nisbatan rivojlangan shahar va qishloqlari mavjud b lib, ularda 
iqtisodiy va madaniy hayot darajasi bir muncha yuqori b lgan. 
Aholining ancha qismi dehqonchilik, hunarmandchilik savdo-sotiq 
singari kasblar bilan shu ullangan. 
Turk xoqonligi davrida Yevroosiyo kengligida yashovchi bir qancha 
turkiy qabilalarning birlashib borishi natijasida yirik qabila ittifoqlari, 
katta-kichik davlatlar vujudga keldi. Xoqonlikning barcha hudud 
aholisiga tushunarli yozuv va til shakllanadi. Xoqonlik davrida tashkil 
topgan iz, uy ur, qipchoq, qir iz va boshqa etnik uyush-
malar rta asrlar davomida vujudga kelgan bir qancha elatlarning 
shakllanishiga asos soladi. Hozirgi kunda Yevroosiyoda mavjud b lgan 
turkiy xalqlarning, jumladan, zbek xalqining etnogenezi xoqonlik 
davridagi turkiy dunyo bilan bevosita bo liq va shuning uchun bu 
elatlar qondosh xalqlar hisoblanadi.
1 
VIII asrdan arab va ajam xalqlarining rta Osiyoga kirib kelishi 
mintaqadagi etnik jarayonlarga katta ta'sir etmagan. Bu davrda aholi 
etnik tarkibida ma'lum bir zgarishlar b lsa-da, Movaroun-
nahrdagi troq va yarim troq turkiyzabon s diylar va 
Xorazmning tub yerli aholisi z hududlarida qolib, arablar hukm-
ronligi ostida yashaganlar. 
IX asrdan boshlab Movarounnahrda yaxlit turkiy etnik qatlam, 
jonli turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va z navbatida s diylar 
va boshqa mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni jadallashgan. 
Bu davrda Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli 
asosga ega b lib, bu qatlam asosining aksariyat k pchiligini troq-
lashgan tur un turkiy etnoslar tashkil qilgan. 
Qoraxoniylar davrida X-XI asrlar Movarounnahr va Xorazmda 
siyosiy hokimiyat turkiy sulolalarga tishi munosabati bilan zbek 
xalqining shakllanishida yakuniy bosqich b ldi. 
X asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Qoraxoniylar davlati hu-
dudining Turonzamin tomon kengayib borishi va buning natijasida 
1
 Batafsil ma'lumot olish uchun qarang. K.Shoniyozov. zbck xalqining shakllanish jarayoni. T.: «Sharq», 
2001, 151-189-betlar. 
82 
kimoniylar sulolasining inqirozga yuz tutib, butun Movarounnahr 
ib Qoraxoniylar hukmronligining rnatilishi jarayonida bu za-
iiiiniM sharqdan k plab turkiy uru va qabilalarning kelib joylashishi 
lodii b ldi. 
> Qarluqlar 
> Chigillar 
> Ya molar 
IX-XasrlardaMovarounnahr > Ar ular 
Imdudlariga kelib rnashgan > Turgeshlar 
turkiy elatlar > Uy urlar 
> Qir izlar 
> Yabakular v.b. 
Agar awal boshda bu qavmlarga mansub aholi asosan Mova-
i < lunnahr oikasining Far ona vodiysi yoxud Shosh vohalariga kirib 
kelgan boisa, keyinchalik ular bu zaminning boshqa hududlarida 
lum rnashib, troqlashib bordi. Bu hol, shubhasiz, yurtimiz 
iholisining etnik tarkibida jiddiy zgarishlarga olib keldi. Buning 
nal ijasida oikada yashab kelgan tubjoy aholi tarkibi, uning turmush 
tarzi, ma'naviy hayoti, milliy qadriyatlari sezilarli zgarishlarga 
r baro keldi, muhim yangiliklar bilan boyidi. Ayni cho da aholi 
larkibida yuz bergan q shilish jarayoni orqasida turkiy etnoslarning 
salmo i va ta'siri ortib bordi. Kirib kelgan turkiy elatlar Turonzamin 
hududini makon tutib, bu yerdagi yerli aholi bilan q shilishib, 
ularning turmush tarzi, udumi, urf-odatlari, marosimlarini zlash-
l irish, qabul qilish barobarida zlariga xos k plab betakror udumlaru 
qadriyatlarni, ma'naviyat sarchashmalarini oika hayotiga olib kirdi, 
singdirdi. Zotan, «Har qanday sivilizatsiya k pdan-k p xalqlar, 
millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta'sirining mahsulidir*.
1 
Shu tarzda zbek xalqining shakllanishida muhim omil hisoblangan 
madaniy, ma'naviy, psixologik umumiylik tarkib topadi. 
Eng muhimi, xuddi shu asrlarda zbek adabiy tili uzil-kesil 
shakllandi. zbek tilining shakllanishida qarluq-chigil lahjasi muhim 
1
I.A.Karimov. Asarlar. T.7. T.: « zbekiston», 1999, 146 - bet. 
83 

rin tutdi. zbek tilida umumbashariy oyalar va qarashlarni zida 
ifoda etgan k plab yuksak umrboqiy asarlarning yaratilishi buning 
yorqin isbotidir. zbek tilining yuksak badiiy jarangdorligi, boyligi va 
qudrati jihatidan sha davrda keng e'tirof topgan arab va fors-tojik 
adabiyotlaridan sira qolishmasligini k rsatadi. Xususan, Mahmud 
Qosh ariyning «Devoni lu atit turk», Yusuf Xos Hojibning 
«Qutad u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq», Ahmad 
Yassaviyning «Hikmatlar» singari yuksak insonparvarlik oyalari ruhi 
bilan su orilgan baquwat asarlar bunga misol boia oladi. Taniqli 
yozuvchi Albrohimov s zlari bilan aytganda, «Barcha turkiy xalqlar 
davrasida faqat bizkim, zbeklar birinchi voris oiaroq Ahmad 
Yassaviy she'riyatini asliyatida - bevosita qiymiz, chunki Ahmad 
Yassaviy tili zbek adabiy tilining xalqchil va yorqin namunalaridan 
biridir. Ahmad Yassaviy «Hikmatlar»i barcha zbeklar uchun xuddi 
shu zamonda yozilgandek tushunarli va yoqimlidir».' 
Shunday qilib, oikamizda uzoq yillar davomida yuz bergan etnik 
jarayonlar natijasida zbeklar IX-XI asrlarda etnik birlik - xalq 
boiib shakllanadilar. Uning asosini oikada muqim yashab kelgan 
tub joy aholi tashkil etadi. Kirib kelgan turkiy tilli etnik guruhlar 
ham zbek xalqining shakllanishida qatnashgan asosiy komponentlar 
hisoblanadi. Lekin ularning soni mahalliy aholidan kam boigan, 
ular tur un aholi bilan aralashib, qorishib ketganlar. 
Keyingi davrlarda ham shakllangan zbek xalqi tarkibiga boshqa 
etnik guruhlarning kirib kelishi va qorishuvi davom etdi. 
XIII asrda Movarounnahr va Hurosonda m ullar bosqini va 
hukmronligi davomida etnik aralashuv jarayoni davom etdi. M ullar 
bilan birgalikda ularga tobe q shni yurtlardan bir qator turkiy 
qavmlar-jaloirlar, barloslar, kavchinlar, arlotlar kabi turkiy uru , 
qabilalar bu yerga kelib rnashdilar. Jumladan, barloslar Qashqadaryo 
vohasiga joylashgan boisa, jaloirlar esa k proq Ohongaron vodiysida 
q nim topdilar. Kavchinlar boisa asosan Far ona vodiysi, Qosh ar 
hududlari b ylab joylashdilar. Arlotlar Surxon vohasi janubida va 
Af onistonning shimoliy mintaqasida rnashib, bu hududlarda 
yashovchi aholi tarkibiga singib ketdilar. 
rta Osiyoga kelib joylashgan m ul jamoalari ham asta-sekin 
troq hayotga tib, zlariga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega 
' Aibrohimov. Bizkim, zbeklar.-T:. «Sharq», 1999, 25-bet. 
84 
ni yerli aholining urf-odatlari, udumlari, turmush tarzi, 
miiulmon dini eiiqodlarini qabul etib, k p hollarda ular bilan 
II ilnshib bordi. Ayniqsa, XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab 
Itn hududda m ullarning islomni rasmiy din sifatida e'tirof etishi 
v,i unga e'tiqod qilishi, shuningdek, ularning troq hayotga tib 
i orlshi, turkiy ( zbek) tilda toiiq muomala yuritishi - bular zaro 
i" lnlish jarayonining muhim omili boidi. 
< hi atoy ulusi tilining rivojlanishi hamda keyinchalik Amir 
I ciniir va temuriylar davrida yuz bergan yuksak iqtisodiy va madaniy 
tmqqiyot natijasida Movarounnahrda adabiy til yanada takomillashdi, 
hu lil ilmiy adabiyotda «turkiy» yoki «chi atoy turk» tili deb nom-
Itngan. Ayniqsa, Alisher Navoiy davrida zbek adabiy tili rivojlanib, 
yuqori nuqtaga k tarildi. Ammo, xalqning jonli tili k p dialektli 
h lib, adabiy til shakllanishidauchtaasosiy sheva—qarluq, qipchoq 
\. i <>' iz dialektlari asos boigan. 
3. XV asr oxiri — XVI asrda zbek xalqi tarkibida yuz bergan 
inuhim zgarishlar. « zbek» atamasi va uning keng yoyilishi 
zbek xalqi etnik tarkibining evolyutsion sish jarayoni XV 
asr oxiri va XVI asrda yana muhim zgarishlarga duch keldi. Bu 
(arayon mamlakatda hokimiyatning Temuriylar sulolasidan 
Shayboniylar sulolasiga tishi bilan bogiiq holda kechdi. Movaroun-
uahr va Xurosonda hokimiyatni shayboniylar sulolasi egallagach, 
bu hududlargaDashti Qipchoqda yashovchi turkiy xalqlar, keyin-
chalik zlariga zbek degan nomni qabul qilgan uru -qabilalar kirib 
kcldilar. Ba'zi manbalarda 92, boshqa bir manbalarda 96 ta deb tilga 
olinuvchi bu k p sonli uru va qabilalarning kirib kelishi, yer-
suv va mulk olib, troq hayot kechirishga tishi, mamlakatni 
boshqarish jilovi markazda va joylarda shu sulola vakillari qoiida 
l planishi z navbatida oika hayotida keskin zgarishlarning yuz 
bcrishiga olib keldi. Bu hol, ayni paytda, etnik jarayonlar borasida 
ham aks etmay qolmadi. 
Qadim-qadimdan turkiy etnik guruhlar, nafaqat, bizning ona 
zaminimizda, balki shu bilan birga keng sharqiy va shimoliy ju rofiy 
hududlarda, jumladan, Dashti Qipchoqda ham uzoq yillar davomida 
istiqomat qilib kelganlar. Dashti Qipchoq deb atalgan, Sirdaryoning 
quyi havzasi va Orol dengizidan shimol sari ch zilgan hamda hozirgi 
85 

Ural va arbiy Sibir oroli idagi keng dashtli yerlarni ish ol etgan 
hududlarda turkiy qavmlarga mansub uru -qabilalar k p asrlardan 
buyon yashab kelganlar. Akademik B.Ahmedovning yozishicha, 
«Hozirgi zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar va boshqa xalqlarning 
ajdodlari shu xalqlar hozir yashayotgan yerlarda qadim zamonlarda 
ham yashaganlar, lekin zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar deb 
atalmaganlarTarixiy, adabiy manbalardaDashti Qipchoqning sharqiy 
qismida qadim zamonlardan beri turk qabilalari yashaganligi haqida 
anchagina ma'lumotlar mavjud. Bu yerlarni XIII asr boshida zabt 
etgan m ullar b lsa, Dashti Qipchoqning turkqabilalari orasida 
tez orada singib ketganlar va hatto z miliiyligini y qotganlar»' 
Bu qarashlardan kelib chiqadigan qafiy xulosa shuki, XVI asr 
boshlarida Vatanimiz sarhadlarida r y bergan etnik zgarishlar, 
tariximiz kechmishini qiyshiq oynada k rmoqchi b lgan ba'zi 
muxoliflarimiz da'vo qilganlaridek, ajnabiy xalqlar-u elatlar bosqini 
natijasida yuz bermagan. Shuningdek, bu jarayonlar majburiy, z rlik 
asosida ham kechmagan. Buning aksi laroq, bu zgarishlar uzun 
q tomirlari bir b lgan, bir-birlari bilan qon-qardoshlik rishtalari 
ila bo langan, azaldan turli aloqalarda b lib kelgan turkiy xalqlarning 
asta-sekin zaro q shilishi, birikishi davomida yuz bergan. T ri, 
Dashti Qipchoqda yashovchi zbek uru , qabilalari bilan 
Movarounnahr va Xuroson xalqi rtasida turli obyektiv va subyektiv 
omillar orqasida hamma vaqt ham doimiy aloqalar, bordi-keldilar 
Dashti Qinchoqda 
yashagan uru larning 
nomlari: 
> Burkut 
> Qiyot 
> Qushchi 
> Q n irot 
> Ushun(usun) 
> tachi 
> Nayman 
> Jot 
> Chimboy 
> Qarliq 
> Echki 
> Qirq 
Kenagas 
D rmon 
Qurlovut 
Tub 
Oyi 
Man it 
N kuz 
Uy ur 
Xitoy 
Toymas 
Tuman 
Yuz, ming v.b. 
1
 Qarang: BAhmedov. Ozbek ulusi, T.: «Meros», 1992, 13-bet. 
86 
i" Imagan, ularni katta masofadagi b sh, sahroli hududlar ajratib 
lurgan. Shu bois, ularning turmush tarzi, mash ulot turlari, kasb-
11 n lari, urf-odatlari, udumlari boshqacha k rinishda b lganligi tabiiy. 
Itiniing ustiga, Dashti Qipchoq aholisining aksariyat qismi keng 
VMvlovlarda chorvachilik, yilqichilik x jaligi bilan mash ul b lgan. 
Movarounnahr aholisi esa uzoq asrlar davomida troq hayotga 
rganib, ona zamin hayotida muqim yashab kelgan. Ular azaldan 
iuiiishkor bobodehqonlar, mohir hunarmandlar, ustamon savdo-
".II lar sifatida nom qozonganlar. Ularning sa'y-harakatlari, mehnati, 
/alunati bilan yurt obod etilib, bir-biridan k rkam, gavjum 
ihaharlar bunyod etilib, dovru taratgan. 
Dashti qipchoqlik k p sonli uru , qabilalar Movarounnahr 
huchidlariga kirib kelar ekanlar, ular, eng awalo, mahalliy qar-
doshlari, elatdoshlari bilan tabiiy suratda yaqinlashib, ulardek troq 
hayotga moslashib, ularning turmush tarziga xos hamma eng yaxshi 
narsalarni zlariga qabul qilib, singdirib bordilar. Eng muhimi, kirib 
kclgan uru , qabilalar bu zaminda zlarining ikkinchi vatanlarini 
topish barobarida asta-sekin bu yerning mahaliy aholisi tarkibiga 
singib ketdi. Bu narsa, ayniqsa, ularning awalgi k chmanchilik 
hayotiga xos turmush tarzidan zlaridan madaniy va maishiy 
sohalarda ancha yuqori darajada b lgan mahalliy xalqning il or 
lurmush tarziga tishida, uning k p asrli boy ma'naviy merosi 
sarchashmalaridan bahra olib borishida yaqqol namoyon b ldi. 
Shuning uchun ham ular mahalliy qardoshlari bilan birga ma'nan 
yuksalishga yuz tutib, ularning il or hayot tarzini zlashtirdilar 
Temuriylar saltanati rnida dastlab XVI asr boshlarida vujudga 
kelgan Buxoro va Xiva xonliklari XVIII asr boshlarida Q qon 
xonligining vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy makonda yashagan 
xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib qolgan b lsa-
da, bu holat zbek elati birligiga jiddiy putur yetkaza olmagan. Siyosiy 
chegaralar b lishiga qaramasdan uch davlat tarkibidagi aholi zaro 
doimiy etnik, iqtisodiy va madaniy aloqada b lib kelganlar. 
Tarixiy manbalarda keltirilgan 92 zbek uru lari, nafaqat, zbe-
kiston hududida, balki butun rta Osiyo hududlarida tarqalgan. Bu 
92 zbek uru lariga rta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan tub 
joy aholi, miloddan awalgi birinchi ming yillikning ikkinchi yarmida, 
milodimizning birinchi ming yilligi davomida, m ullar istilosi 
87 

davrida hamda Shayboniylar davrida kirib kelgan etnik guruhlar ham 
kiradi. Shuningdek, rta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan chi il, 
ya mo, usun, tuxsi, xalaj, qipchoq vaturkmanlar kabi etnik 
guruhlar ham garchi X-XII asrlarga va undan keyingi davrlarda bu 
yerda rnashganliklariga 92 zbek elati tarkibiga kirganlar. 
Endi « zbek» atamasi va uning iste'molga kirib kelishi hamda 
keng yoyilishi xususida t xtaladigan b lsak, aytish joizki, bu masala 
ham ma'lum ma'nodaprinsipial ahamiyatga molik. Negaki, bu nom 
zamirida butun bir xalqning tarixiy kechmishi, taqdiri bilan bo liq 
holatlar kuzatiladi. Sobiq sovet tarixshunosligida, shuningdek, ayrim 
q shni davlatlarning mualliflari qarashiarida ham « zbek» atamasini 
zbek xalqining kelib chiqishi bilan atayin bo lashga urinish hollari 
kuzatiladi. Bu esa mazkur nozik masalani chalkashtirish yoxud suvni 
loyqalatishdan boshqa narsa emas, albatta. Yurtboshimiz zining 
«Tarixiy xotirasiz kelajak y q» asarida mana bu s zlarni bejiz ta'kidlab 
tmagan: « zbek nomi qachon paydo boigan? Sovet tarixshu-