arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Adolat va insof bilan tangrining yaratgan bandalarini zimdan 
rozi qi!dim.Gunohkorga ham, begunohga ham rahm qilib, haqqoniyat 
yuzasidan hukm chiqardim. Xayr-ehson ishlarim bilan odamlar 
k nglidan joy oldim. 
Amir Tetnur 
164 
Ma"rifatparvarlik, ilmparvarlik 
Donishmandlik 
Raiyatparvarlik 
Adolatparvarlik 
Kechirimlilik, 
Olijanoblik 
Mardlik, bahodirlik 
Qattiqqoilik 
Irodalilik 
Jasurlik 
Sobitlik, vazminlik, chidamlilik 
Sabr-bardoshlik. insoflilik 
Mehribonlik. muruvvatpeshalik 
«Hamisha xalq amini, yurt amini ylab yashagan Sohibqiron 
yovlar oyo i ostida toptalgan lkani dunyoning eng qudratli 
saltanatiga aylantirgan edi. Kelinglar, aziz d stlar, barchamiz yakdil 
b lib, halol mchnatimiz, aql-u zakovatimiz, Vatanga muhabbatimiz 
bilan zbekistonni jahon havas qiladigan buyuk davlatga aylantiraylik. 
Bu y Ida bobokalonimizning: «Adolat va ozodlik - dasturingiz, 
rahbaringiz boisin» degan dono gitlari doimiy shiorimiz b Isin» 
LKarimov 
Amir Temur turkiy barlos uru ining biy(uru oqsoqoli)laridan 
boimish Muhammad Tara ay va Buxoro shariat qonunlarini sharh-
lovchisining qizi Takina Mohbegimlarning farzandi boiib, 1336— 
yilda Shahrisabzga yaqin X ja Il or qishlo ida tavallud topgan. Uning 
toiiq ismi Sohibqiron Amir Temur ibn Amir Tara ay ibn Amir 
Barkuldir. Temur siyosiy kurash maydoniga kirib kelgan XIV asrning 
60— yillarida m ullarning Chi atoy ulusi hukmronligi davom 
etayotgan edi. 1346— yili Chi atoy ulusi xoni Qozonxon amir 
Qaza on tomonidan oidiriladi. 1358— yilda amir Qaza on ham 
oidiriladi, ulusda parokandalik jarayoni kuchayadi. Oikaning turli 
hududlarida mustaqillik da'vosi bilan ish k rayotgan 10 ga yaqin 
mahalliy bekliklar, chunonchi, Xorazmda s fiylar, Qashqadaryoda 
barloslar, Ohangaron vodiysida jaloyirlar, Buxoroda sadrlar, Termiz 
atrofida sayidlar amirlarining va hokazo kuchlarning ajratuvchilik 
harakatlari yurt butunligiga jiddiy havf tu dirayotgandi. Ulus n-
tacha mustaqil bekliklarga b lingan boiib, ularning beklari rtasida 
Amir Temurning 
shaxsiv fazilatlari 
IAS 

doimo nizo, janjal b lardi. Buning ustiga, z hukmronligini mus-
tahkamlash maqsadida 3360— yilda Movarounnahrga katta q shin 
iortib kelgan M uliston xoni Tu luq Temur
1
 xuruji ham dard 
ustigachipqon b lgan edi. Bunday qaltis vaziyatda siyosiy kurash 
maydonida hozir b igan yosh Temurbek oldida nihoyatda 
ehtiyoikorlik, aql zakovat bikm ish k rish, z atrofiga yurtparvar, 
vatanparvar kuchlarni t plash, s ngra qulay imkoniyat tu ilishi 
biian yurt dushmanlariga qaqshatqich zarba berish vazifasi turardi. 
Temurhek uddaburonlik bilan ziga xos taktika q llab, zining 
bosh or/u-maqsadlaridan voz kechmagan holda, vaziyat taqozosi 
bilan vaqtdan yutish, ishonchli kuch topish uchun vaqtincha 1361 — 
yilda Tu iuq Temur xizmatiga kiradi. Biroq bir yil rnuddat tar-
tmay, Balx hokimi, kelib chiqishi Chingiziylar nasabidan b lgan 
Amir Husayn bilan d stlashib, u bilan birgalikda yurt birligi va 
ozodligini tiklashga kinshadi. U 1362-1364— yillarda m ul 
q shinlariga bir necha rnaita zarba beradi. 
Tu luq Temurning li llyosx ja 1365—- yil bahorida Mova-
rounnahrga yurish qiladi. Chinoz atrofida, Sirdaryo b yidagi «Loy 
jangi»da Amir Temur va amii Husayn q shininig Uyosx ja boshliq 
m ul q shinidan kutilmaganda yengilishi Amir Temur uchun 
juda katia saboq b ldi. Ilyosx ja q shinlari Samarqandga tomon yurdi. 
Hokimiyatsiz qolgan mahalliy aholi (Samarqand hokimi qochib ketgan 
edi) mudofaaga k tarildi, bu harakat sarbadorlar harakati nomi 
bilan mashhurdir. Samarqand uning rnarkaziga aylandi. Harakatga tolibi 
ilrn vakili Mavlonozoda, jun tituvchilar oqsoqoli Abu Bakr Kalaviy 
va mohir mergan X rdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Jome 
masjidida t plangan 10 mingga yaqin aholi Mavlonozoda daVati bilan 
m ullarga qarshi kurashda faol qatnashadilar. Uyosx ja Samarqandda 
katta zarbaga uchrab Movarounnahrdan chiqib ketishga majbur b ldi. 
Sarnarqandda hokimiyat sarbadorlar q liga tadi. Ular xalq 
lurmushini yaxshilashga qaratilgan tadbiiiar k radi, m ullarga 
tarafdorlik qilganlarning yer va mulklari musodara etiladi. 
Samarqand sarbadorlari alabasidan xabar topgan amir Husayn 
va Amir Temur 1366— yil bahorida Samarqandga keladilar. Amir 
Husayn hiylasi bilan sarbadorlar boshliqlari q lga olinib, ldiriladi. 
Amir Temurning sa^y-harakatlari tufayiigina Mavionozoda tirik qoladi. 
1
 BIJ ycrda gap Chi atoy ulusining b linishi natijasida lashkil topgan M iliston nomi bilan ataigan 
xoniik hukindori t risida borayapdi. 
166 
Movarounnahrda hukmronlik amir Husayn q liga tadi. Amir Husayn 
Movarounnahrda Amir Temurni qoldirib zi Xurosonga ketadi. 
Amir Temurning keyingi j shqin faoliyati davomida uning arnir 
I lusayn bilan ittifoqi mustahkam b lolmadi. Tabiatan shuhratparast, 
hokimiyatparast shaxs b lgan amir Husayn qanday qilib b lmasin 
Amir Temurga pand berish, unga xiyonat qilishdan qaytmaydi. Sharo-
liddin Yazdiy aytganidek, «ularning rtalarida sadoqat va d stlik 
munosabati yaqinlik va qarindoshlik aloqasi bilan qafiy qilingan edi. 
Ammo Amir Husaynning k ngli makr va addorlik y-hayolidan 
b shamasdi» (Sh.Yazdiy. «Zafarnoma», 207-bet). 
Xalqimizda «birovga choh qazisang, zing yiqilasan» deyilganidek, 
amir Husayn ham zi qazigan chohga zi yiqildi. Vaziyat taqozosi 
bilan Amir Temur amir Husayn rnashib olgan Balxga 1370— 
yilning bahorida q shin tortib boradi va uni mahv etadi. Shundan 
s ng Amir Temur Movarounnahrning yagona hukmdori b lib 
qoldi. Samarqand mamlakat poytaxtiga aylandi. Endilikda yurtni 
boshqarish jilovini q lga kiritgan Amir Temur oldida hali oyatda 
katta, murakkab vazifalar k ndalang b lib turardi. Eng asosiysi, 
mamlakat hududlarini birlashtirish, yagona markazlashgan davlat 
tuzishdan iborat bosh vazifani hal etish kerak edi. Busiz mamlakat 
taraqqiyotini ol a bostirish, uning dovru ini jahon miqyosiga 
k tarish mumkin emasdi. Shu boisdan, dastlab Sirdaryo va 
Amudaryo orali idagi hududlar diplomatiky l bilan birlashtirildi. 
Amir Temur sharqiy hududlarni m ullar ta'siridan ozod 
yetish uchun 1370— yil oxiri va 1371 — yil boshida Sharqiy Turkiston 
tomon yurish qiladi. M ul xoni Kepak Temurga qaqshatqich zarba 
berilishi orqasida Far ona mulki va boshqa bir qator hududlar 
egallanadi. K p tmay, Af oniston shimolidagi Shibir on viloyati 
ham uning tasarrufiga olindi. 
Tarixiy manbalarda Amir Temurning M uliston tomon 7 marta 
harbiy yurishlar qilgani tilga olinadi. 
Uning qudratli m ul hukmdorlaridan sanalgan amir Qama-
riddin bilan olib borgan k p yillik urushlari mamlakatining sharqiy 
hududlarini m ullar asoratidan xalos qilish, yurt tinchligi, oso-
yishtaligini qaror toptirishga qaratilgan edi. z tasarrufida Qosh ar, 
Issiqk l va Yettisuv vohasini birlashtirgan hamda 1369— yili Ilyos-
x jani taxtdan a darib, M uliston xoni b lib k tarilgan 
167 

Qamariddin bilan 1370-1389— yillar davomida Amir Temur hayot-
mamot janglari olib bordi. Bu jang-u jadallar oqibatida Movaroun-
nahrga qarashli asosiy sharqiy hududlar uning tarkibiga q shib 
olindiki, bu hol yurtimiz hududida markazlashgan davlatning vujudga 
kelishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. 
AmirTemur 
iomonidan 
niarkaxlashgnn 
qudrntli 
davlatga asos 
solinishi 
> 1361-1365-yillar M iliston xoni Tu luq Teniur va uning 
li Ilyosx jagaqarshi urush. 
> 1370-yili Amir Husaynga qarshi Balxga yurish va uni bartaraf 
etish. 
r- 1370-1371-yillarda Far ona, tror, Yassi, Toshkent, Hisor, 
Badaxshon, Qunduz b ysundirildi. 
> 1381 -yili Hirot. Seiston, Mozandaron, Saraxs, Sabzavor b ysun-
diriladi. 
> 1371-1389-yillai'da jami 7 marta M uliston hukmdori Amir 
Qamariddinga qarshi jang-u jadallar olib borish va sharqiy, 
shimoliy hududlaming yurtga birlashtirilishi 
> 1371, 1373. 1375, T379,"l388-yillarda Xorazmdagi s fiylar 
sulolasi liukmdorlari: Husayn, Yusuf va Sulaymon S fiylarga 
qarshi olib borilgan unishlar va Xorazmning yurt tarkibiga 
q shibolinishi 
Yuqoridagi jadvaldan k rinib turganidek, Amir Temur z 
saltanati tarkibiga Xorazm mulkini ham q shib olish uchun k p 
saVharakatlarda b ldi. Chingizxon tomonidan J ji ulusiga berilgan 
Xorazm yerlari Oltin rdadan mustaqil b lib, hokimiyat tepasida 
Q n irot s filari turardi. Keyinroq ikkiga b linib, janubiy qismi 
Chi atoy ulusiga b ysundirilgan edi, ammo Q n irot s filari 
janubiy qismni ham fath etadi. Amir Temur esa butun Xorazmni 
z ulusining tarkibiy qismi deb hisoblar edi. Shu bois, Xorazmni 
z lasarrufiga olish uchun bir necha marta yurish qiladi. 1388— 
yilda b lgan s nggi Xorazm yurishi natijasida Sulaymon S fiy 
hukmronligi a darilib, bu lka Temur saltanati tarkibiga uzil-kesil 
q shib olindi. 
Shunday qilib, Amir Temur bir necha yillar davom etgan qonli 
vaqonsiz kurashlar, muhim tadbirlar, kezi kelganda diplomatik 
aloqalarni muvaffaqiyatli q llash natijasida mamlakatni m ullar 
zulmidan ozod etdi, siyosiy tarqoqlik, zaro nizolarni bartaraf qildi. 
Movarounnahr va Xuroson hududlari birlashtirilib, yagona markaz-
lashgan davlat barpo etishga muvaffaq b lindi. 
168 
Amir Temur kuchli, markazlashgan davlat barpo etish barobarida 
z qudratini jahonga mashhur qilish, hududlarini kengaytirish 
maqsadida XIV asrning 80— yillaridan e'tiboran xorijiy yurtlar tomon 
ko^plab harbiy yurishlar uyushtiradi. Uning 1386-1388— yillardagi 
«uch yillik», 1392-1396— yillardagi «besh yillik» va nihoyat 1398-
1404— yillardagi «yetti yillik» yurishlari xuddi shu maqsadlarga 
qaratilgandi. Bu harbiy yurishlar davomida Eron, Kavkazorti hudud-
lari, shimoliy Hindiston, Suriya, Iroq yerlari, Kichik Osiyoning 
talay qismi egallanadi. Shu tariqa, qudratli saltanat vuJLidga kelib, 
uning dovru i butun olamni tutcii. Biroq kezi kelganda shuni 
ta'kidlash joizki, Sohibqironning k plab jahongirlik yurishlariga faqat 
bir yoqlama nuqtayi nazardan baho berib b lmaydi. Negaki, bu 
yurishlar goho mamlakat hududlariga tajovuz qilgan ajnabiy kuchlarga 
zarba berish, goho muqaddas islom ta'limoti oyalarini, ularning 
tahqirlovchilaridan himoya qilish yohud Sohibqiron yurtiga muttasil 
dushmanlik qilib kelgan xorijiy davlatlarga nisbatan s nggi chora 
sifatida amalga oshirilgan. Jumladan, Amir Temurning Oltin rda 
xoni T xtamishga qarshi bir necha marta (1389, 1391, 1394-1395 
yy.) olib borgan jang-u jadallari, eng avvalo, yurt osoyishtaligi, 
uning hududiy yaxlitligini ta'minlash maqsadiga y naltirilgan edi. 
Ayniqsa, T xtamishning Xorazm yerlariga da'vosi bunda muhim 
sabablardan biri boigan. Amir Temur tomonidan Oltin rdaning 
mahv etilishi esa, tabiiyki, uning tarkibiga kirgan hududlarning, 
chunonchi, rus knyazliklarining mustaqillikka erusluivida ayricha 
ahamiyatga ega b lganligi ham tarixiy faktdir. 
Shuningdek, Sohibqiron q shinining Turkiya sultoni Boyazid 
kuchlari bilan 1402— yilda Anqara yaqinida b lib tgan hayot-mamot 
urushi ham, avvalo, turk sultonining qaysarligi, manmanligi, muro-
sasizligi, adolat talabiga qoi siltaganligi tufayli yuz bergan. Bu beomon 
jangni z foydasiga hal etgan Amir Temur esa ayni paytda z 
qudratini, nafaqat, Sharqda, balki arbda ham namoyish yetishga 
musharraf boidi. Shu buyuk alabadan s ng arbiy Yevropaning 
Angliya, Fransiya, Ispaniya singari nufuzli davlatlari va ularning 
hukmdorlari Amir Temur bilan yaqindan aloqa bo lash, hamkorlik 
qilish, ayniqsa, savdo-sotiq munosabatlarini rnatishga faol yoi 
tutganliklari shundan yaqqol dalolatdir. Darhaqiqat, Amir 
Temurning naqadar uzoqni k ra bilish salohiyatini uning Yevropa 
169 

hukmdorlari - 1 ransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli 
Genrix IV (1390 |41?), Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-
1407) bilan diplomaiik aloqalari va yozishmalaridan ham bilsa 
b ladi. Jumladan. I ransiya qiroli Karl VI ga y llagan maktubida 
savdo aloqalarini y lga q yishni taklif qilib «Dunyo savdo ahli bilan 
obod b lajak», degan fikrni bildirgan edi. Fransiya qiroli 1403— yil 
15-iyunda yozgan javob xatida taklifni mamnuniyat bilan qabul 
qilganini bildiradi. Bu davrga kelib Buyuk ipak y li shuhratining 
yanada ortishi davomida Movarounnahr va Xuroson dunyoning 
turli mamlakatlari bilan har jihatdan yaqindan bo lanib, xalqaro 
karvon savdosining eng muhim markaziga aylandiki, bu esa 
Vatanimizning iqtisodiy, madaniy va ma'naviy yuksalishiga katta ijobiy 
ta'sir k rsatdi. 
Amir Temur qudratli saltanatni vujudga keltirar ekan, uni odillik 
bilan idora qilish, boshqaruv tizimini yanada takomillashtirishga ham 
alohida ahamiyat berdi. U zbek davlatchiligining Somoniylar, Qo-
raxoniylar, aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davrida tarkib 
topib, rivojlanib borgan tizimi, tartib-qoidalari, huquqiy asoslarini 
yangi tarixiy davrning talab, ehtiyojlariga moslab yanada takomil-
lashtirdi, ularga yangicha ruh, mazmun va sayqal berdi. 
Amir Temur zigacha shakllangan zbek davlatchiligining 
asoslariga izchil amal qilish bilan birga ularni mazmunan boyitishga 
jiddiy hissa q shdi. 
Amir Temur milliy davlatchilik asoslarini rivojlantirishda, jamiyat 
rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazarda tutish va ularning 
manfaatlarini ta'minlashga alohida e'tiborberdi. Shundan kelib chiqib 
Amir Temur dunyo tarixida birinchi b lib jamiyat ijtimoiy tarkibini 
12 tabaqaga ajratib, ularning harbirining alohida mavqeyi, manfaat-
larini, shunga muvofiq keladigan davlat va jamiyatning zaro muno-
sabatlarini belgilab bergan. 
Uning davrida boshqaruv ikki idoradan, ya'ni dargoh va vazir-
liklardan iborat b lgan. Dargoh tepasida oliy hukmdorning zi turgan. 
Mamlakat va davlat ahamiyatiga molik masalalar uning k rsatmasi 
bilan hal etilgan. 
Dargoh faoliyatini boshqarish, uning vazirliklari, mahalliy 
liokimiyat idoralari va umuman saltanatda kechayotgan jarayonlar 
l'il.m ho liq ishlar oliy devon zimmasida b lgan. Oliy devonda har 
170 
Davlatning siyosiy boshqaruv tizimi 
Darcoh 
Harbiv vazir 
Vloliva vaziri 
: : 
JZ 
la
c 
• • = , 
li 
m | 
c i 
1 
X 
.e 
^ 
CQ 
Bosh 
vazir 
Saroy vaziri 
! 
Mulkchilik va soliq 
ishlari vaziri 
Xolisa 
(askariar maoshi va 
oziq-ovqat ta'minoti 
bilan shu ullaniivchi) 
LT_J 
I 
JJJ 
I T 
I 
o 
CD 
kuni 4 vazir, ya'ni ijroiya idoralari nomidan bosh vazir, harbiy 
vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri, moliya vaziri hozir boiib, 
ziga xos ravishda hukmdorga hisob berib turgan. 
Sohibqiron AmirTemurning davlat boshqaruviga xos eng muhim 
xususiyatlaridan biri unda adolat me'zoniga alohida ahamiyat 
berilganligidir. U har doim «Kuch - adolatda» deb ta'kidlar va unga 
amal qilardi. Uning davlat boshqaruvi tizimi masalalariga ba ishlangan 
Mamlakatda diniy 
hokimiyat tizimi 
quyidagi tarzda 
boshqarilgan 
r 
r 
r 
r 
r 
r 
y 
r 
r 
Shayxulislom 
A'lam 
Qozikalon 
Sadri a'zam 
Muhtasib 
Qoziyi ahdos 
Qozi askar 
Mudarris 
Mutavalli 
171 

mashhur tuzuklarida ham har bir ishda adolat me'zoniga amal 
qilishlik, nohaqlik, adolatsizlikka nisbatan murosasizlik oyasi chuqur 
ifodalanganligi bejiz emasdir. Zero, xoh moliya-soliq tizimida, xoh 
savdo-tijorat sohasida yohud mulkiy masalalarda b lsin, hamma 
narsada odilona, qonunchilik qoidalari, talablariga asoslanib ish 
yuritish Amir Temurning qafiyat va izchillik bilan tkazgan 
davlatchilik siyosatining asosiy me'zoni b lgan. z amali, mansabini 
suiiste'mol qilishlik, porax rlik, maishiy buzuqlik kabilar o ir 
jinoyatlar sanalib, ularni sodir etuvchilar qattiq jazolangan. 
Amir Teinur tuzuklariga asos qilib olingan davlatchilik siyosatining 
muhim jihati yana shundan iboratki, uning davrida har bir sohaga 
kadrlar tanlash, lavozimlarga tayinlashda ularning iqtidoru qobili-
yatiga, bilimu iste'dodiga, nasl-nasabiga alohida e'tibor berilgan. 
Davlatga sadoqat bilan xizmat qilgan xodimlar doimo ra batlantirilib, 
martabalari oshirib borilgan. 
2. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson 
Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning 
hududlarini sharq-u arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, 
madaniy va ma'naviy jihatlardan yuksaltirib dovru ini olamga 
mashhur qilgan b lsa-da, biroq uning vafotidan keyin mamlakat 
tanazzulga uchrab bordi. Buning asosiy sababi avvalo shundaki, Amir 
Temur tasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-xil, uzoq 
masofalarga ch zilgan b lib, ularni yagona bir markazdan turib 
uzoq vaqt boshqarish murakkab edi. Buning ustiga, ulardagi mavjud 
turli-tuman muholifatchi kuchlar ertami-kech z hududiy musta-
qilligi uchun harakat yetishlari tabiiy edi. 
Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan 
muhim omillardan yana biri - k p sonli temuriy shahzodalar 
rtasida toj-taxt uchun boshlanib ketgan va bir necha yillarga 
ch zilgan zaro besamar urush-u nizolardir. Chunki, Amir 
Temur vafotidan s ng, saltanat vorislari uning dono vasiyatlari, 
gitlariga amal qilmaydi, markaziy hokimiyatni egallash maqsadida 
jang-u jadalga kirishadilar. 
Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda trorda 1405— 
yil 18-fevralda kasallanib vafot etgan paytda uning 4 lidan 2 tasi 
(Mironshoh va Shohruh Mirzolar) va 19 ta nevara, 15 chevara, 
172 
shuningdek, qizlari - O a begim, Sulton Baxt begim va O a 
begimning li Sulton Husayn Mirzolar qolgan edi. 
Amir Temur vasiyatiga k ra uning rnini Qobul, Qandahor va 
Shimoliy Hind yerlarini boshqarib turgan nabirasi Pirniuhammad 
(Jahongir Mirzo li) egallashi kerak edi. Biroq shahzoda Halil 
Sulton (Mironshoh li)ning zboshimchalik bilan Samarqandni 
egallab, zini hukmdor deb e'lon qilishi, tabiiyki, boshqa shahzoda-
larning ham q z alishiga, saltanatning darz ketishiga olib keldi. 
Buning oqibatida tez orada arbiy hududlarning ancha qismi mustaqil 
b lib ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli 
va Qora quyunli sulolalarining Temur saltanatiga b ysunmaslik va 
unga nisbatan qarshilik harakati kuchaydi. Amir Xudaydod va Shayx 
Nuriddinlar esa Movarounnahrning turli hududlarida bosh k tardilar. 
Faqat qafiyatli, shijoatli Shohruh Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga 
barham berib, Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat jilovini q lga 
kiritadi. U 1409— yilda Movarounnahrdagi vaziyatni z foydasiga 
hal etib, uni katta li Ulu bekka topshiradi. zi esa Xuroson 
hukmdori b lib qoladi (1407-1447). 
Mirzo Ulu bekning asl ismi Muhammad Tara ay b lib, u 
1394— yilda Sultoniyada tavallud topgan. Bobosi Amir Temur unga 
katta mehr bilan qarab yoshligidan z tarbiyasiga olgan. Ulkan tu ma 
iste'dod, aql-zakovat sohibi b lgan Ulu bek (Sohibqiron xonadonida 
uni shunday nom bilan erkalashgan) davlat boshqaruvini puxta 
egallashdan tashqari diniy va dunyoviy bilimlarni ham yetuk darajada 
zlashtirgan. U Movarounnahr taxtini egallaganida endi 15 yoshga 
t lgan edi. Mirzo Ulu bek hukmronligi (1409-1449) temuriylar 
saltanatining an'anaviy rivoji va muhim ijtimoiy zgarishlar yoiidan 
ilgarilab borishida alohida davrni tashkil etadi. Negaki, bunda 
donishmand hukmdoming katta sa'y-harakatlari, t ri y naltirilgan 
siyosati tufayli mamlakat daxlsizligi, tinchligi va osoyishtaligi nisbatan 
ta'minlandi. Bu esa uning iqtisodiy, madaniy va ma'naviy ravnaqiga 
sezilarli ijobiy ta'sir k rsatdi. sha davr tarixchilarining yakdil 
fikricha, Ulu bek bobosi davridagi boshqaruv tizimini, barcha tartib-
qoidalarni t la saqlashga harakat qilgan. Soliq va moliya siyosatida 
ham bunga amal qilgan. T ri, Ulu bek Amir Temur singari jang-
u jadallarga qiziqmadi. Bu sohaga uning ortiqcha ra bati ham 
b lmagan. Faqat zaruriyat taqozo qilgandagina u harbiy yurishlarga 
173 

otlangan. Masalan, 1414— yilda Far ona hukmdori shahzoda Ahmad 
itoatdan bosh tortishga uringan paytda u katta q shin tortgan va bu 
yurishi bilan, nafaqat, Ahmadni itoatga keltirib qolmay, ayni cho da 
sharqiy Turkiston yerlarini ham z davlati tarkibiga q shib olishga 
muvaffaq b lgan. 1425— yilga kelib Ulu bek Mirzo Issiqk l tarafga 
yurish qilib, u yerdagi isyon k targan mahalliy muxolifatchi 
kuchlarni bartaraf etib, mamlakatning sharqiy chegaralarini ancha 
mustahkamlashga erishadi. Biroq hukmdorning 1427— yilda 
Sirdaryoning quyi oqimidagi Si noq va uning atrofida hududiy 
da'volar bilan bosh k targan Dashti Qipchoq aslzodalaridan 
sanalgan Baroqxonga qarshi yurishi uning uchun kutilmaganda 
muvaffaqiyatsiz yakun topdi. Bu ma lubiyat Ulu bekni hokimi-
yatdan mahrum b lishiga ham olib kelayozgandi. Otasi Shohruxning 
katta q shin bilan yetib kelishigina uni yana z hukmronligini qayta 
tiklashiga imkon berdi. Shundan s ng, Ulu bek Mirzo urush 
harakatlaridan k ra k proq mamlakat ishlari, uning ichki siyosati 
masalalari bilan shu ullanishga e'tibor qaratdi. Shu boisdan ham, 
endilikda uning faoliyatida mamlakat obodonchiligi, yurt tinchligi, 
farovonligi, ilm-fan ravnaqiga oid masalalar asosiy rin egallaydi. 
Mamlakatda savdo-sotiq, hunarmandchilik va ziroatchilik awalgidek 
rivojlanishda davom etadi. K plab sun'iy su orish inshootlari barpo 
etiladi. Mamlakat Buyuk Ipak y li orqali xalqaro karvon savdosida 
faol ishtirok etadi. Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz, Shosh va boshqa 
shaharlarda k plab hashamatli madrasalar, masjidu maqbaralar, 
karvonsaroylar qad rostlaydi. Uning bevosita rahnamoligida qurilgan 
tengi y q me'moriy inshoot - rasadxona sha davr ilm-fani va 
texnikasining eng s nggi yutuqlarini zida mujassam etgan edi. 
Ulu bekning 1428— yilda tkazgan pul islohoti ham  m a m -
lakatda savdo-sotiq va pul muomalasini, moliya siyosatini y lga 
q yishda muhim voqea b lgan. Ulu bek muomalaga chiqargan 
yangi vazndagi tanga pullar z qadri, qimmati bilan iqtisodiy 
hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni rivojlantirishda alohida rol 
ynadi. Uning davrida ham yuqori tabaqa vakillariga, harbiy sarkar-
dalar, oliy ruhoniylarga avvalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi 
hukm surdi. Bundan tashqari davlatning katta ma'naviy tayanchi 
hisoblangan diniy muassasalar ixtiyorida ham ulkan miqyosdagi 
vaqf yerlari t plangan edi. 
174 
Temuriylar davrida aholi t laydigan turli-tuman soliqlar orasida 
xiroj (yer soli i) alohida ajralib turardi. Dehqonlar yetishtirgan 
hosilning kamida uchdan bir qismi xiroj soli iga t langan. Bundan 
lashqari ushr (daromadning ndan bir qismi), tam a (savdo-sotiq, 
hunarmand ahlidan olinadigan soliq), zakot, tutun soli i, bo 
soli i, uloq (davlat xizmatidagilar uchun), doru ona (harbiy q -
riqchilar uchun), mirobona (suv yetkazib beruvchilar uchun), 
yasoq (chorva mollari uchun), begor (davlat hisobiga ishlab berish: 
saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) va boshqa soliq va 
majburiyatlar joriy etilgandi. 
Ulu bek z davlat siyosatida qanchalik oqil va izchil siyosat 
yuritishga, ilm-fan ahliga, din peshvolariga homiylik qilish, savdo-
tijorat va hunarmand ahliga ra bat k rsatishga harakat qilmasin, 
unga qarshi muxolifatchi kuchlar ham anchagina bor edi. Ulu bek 
katta yer egalarining oddiy fuqarolarga nisbatan suiiste'molchiliklarini 
cheklash tadbirlarini k rganda, ular «taxtdagi olim»ga qarshi 
chiqdilar. Ruhoniylar orasidagi jaholatparast unsurlar Ulu bekni 
islom diniga zarar keltiruvchi «betavfiq hukmdor» deb tashviqot 
yuritdilar. Shu tariqa, jaholatparastlar ilmga, z manfaatini xalq 
manfaatidan ustun q yuvchilar taraqqiyotga qarshi chiqdilar. 
Ulu bek mamlakatdagi turli ijtimoiy-siyosiy guruhlar rtasidagi 
ichki ziddiyatlarni, mutaassib, reaksion kuchlar muxolifatini 
oxirigacha bartaraf eta olmadi. Bu esa XV asrning 40— yillari oxirlariga 
kelib Movarounnahr davlatini beqarorlik va chuqur ijtimoiy larzalarga 
duchor etdi. Mamlakat q shinining jangovor holatda b lmaganligi 
va turli joylarga sochilganligi esa Dashti Qipchoq k chmanchi-
larining bu yerlarga tez-tez bostirib kelib, yurtni talashi uchun keng 
y l ochib bergandi. Xususan, 1447— yilda Shohruh Mirzo vafoti 
munosabati bilan Ulu bekning ota taxtiga da'vogarlik qilib Xurosonga 
yurishi, jiyani Alouddavla va boshqa merosx rlar bilan hokimiyat 
talashishi, uning y qligida Abulxayrxon boshliq Dashti Qipchoq-
liklarning Movarounnahr yerlarini orat qilishi va nihoyat, qora 
kuchlar i vosi tufayli z li Abdullatif bilan boshlangan nizoning 
katta jangga aylanib, unda Ulu bekning ma lub b lishi - bular, 
nafaqat, uning fojiali limi bilan yakun topib qolmay, ayni paytda 
Temuriylar sulolasi inqirozini yanada chuqurlashtirishga olib keldi. 
175 

Ulu bek akademiyasi tarqalib ketdi, kutubxonadagi kitoblar 
yondirildi, olimlar boshi oqqan tomonga ketishga majbur b ldi. 
Ulu bek limidan s ng tez orada oqpadar Abdullatifning 
ldirilishi, undan keyin Samarqand hokimiyati tepasiga kelgan