arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
5. Xorazmshohlar. Xorazm vohasi zining qulay strategik va ju rofiy mavqeyi hamda qadimdan rivojlangan hudud b Iganligidan, u Markaziy Osiyo mintaqasida turli davrlarda kechgan muhim tarixiyjarayonlarda alohida rin tutib, z muayyan ta'sirini tkazib borgan. Vatanimiz hududida miloddan avvalgi s nggi ming yillik boshlaridagi ilk davlatchilik luzilmalari ham shu hududda vujudga kelgan. Milodning turli bosqichlarida ham Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan hukmronlik qilgan hukmdorlarxonadoni tarixdan ma'Ium. Bular: 305-995 yillarda 130 4lii|< i\l.ii \oiiadoni, 995-1017— yillarda ma'muniylar (Ma'mun llm \luli.mim;i M.i IIIIIII) 1(117-1034— yillarda esa Oltintoshiylar (Oltuntosh, llintiii IIHIMIOII) sulolalari Xorazmshohlar unvoni bilan davlat • • • li.| n M\ uii amalga oshirganlar. I'. i iiuiig (aassufki, XI asrning boshlarida yuz bergan tarixiy i'i i•"iil.il laqozosi bilan Xorazm davlati tanazzulga uchrab, zaif- ii ini' iiiiulaqaning boshqa sulolalari, chunonchi, avval boshda •• i niMvlar hukmronligi (1017-1044), undan s ng Saljuqiylar 1 ••• lii|.nuvi ia'siriga tushib qolgandi. Shuningdek, XI asrning 40— illunla sharqdan bostirib kelgan k p sonli Qoraxitoylar ham \' 'i i. III wrlarini ish ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi H"i i loviarini olish huquqini q lga kiritgandilar. Binobarin, XI i i ikkinchi yarmiga kelib Xorazm oldida yangidan mustaqillikka ii lnii vazifasi k ndalang b lib turardi. Kunda shuni ta'kidlash joizki, Xorazmning qaytadan musta- 'iillikni q lga kiritishi, hududiy jihatdan kengayib, butun-butun " Ikalarni z tarkibiga kiritib, qudratli saltanat darajasiga k tari- ii ln, s ngra uning pirovardida inqirozga y liqishi - bujarayonlar \aii!',i sulola - Anushteginlar sulolasi (1097-1231) nomi bilan u/\ iy bo liqdir. Xorazmshohlar (Anushteginlar) sulolasi >• > r > > > > Anushtegin (1077-1097) Qutbiddin Muhammad (1097-1127) Jaloliddin Otsiz (1127-1156) El-Arslon (1156-1172) Alouddin Takash (1172-1200) Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) Jaloliddin Manguberdi (1220-1230) Xususan, saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh (1071-1092) davrida katta obr - martabaga erishgan harbiy lashkarboshi Anushteginning Xorazm hukmdori etib tayinlanishi hamda k p tmay uning Xorazmshoh unvoniga sazovor b lishi — bu Xorazm- ning mustaqillikka erishishida jiddiy qadam b lgan edi. 1097— yilda uning rniga Xorazm taxtiga tirgan va Xorazmshoh unvoni sohibi Qutbiddin Muhammad lka mustaqilligini ta'minlashda muhim rol 131 ynagan. Qutbiddin Muhammad ham Saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda Xorazmni idora qildi. Biroq shunga qaramay, lkaning hartomonlama rivojlanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi uchun ham muhim imkoniyatlar topa bildi. Xorazm mustaqilligini ta'minlash, uning sarhadlarini kengay- tirishda Qutbiddin Muhammadning Ii Jaloliddin Otsiz (1127- 1156)ning roli alohidadir. Negaki, u Qoraxoniylar kuchsizligidan va Saljuqiylar zaifligidan foydalanib, z davlati qudratini yuksaltira bordi. Uning 1141— yilda oltin tangalar zarb ettirib, muomalaga chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi b lgan. U Qoraxitoylar bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dirham miqdorda lpon t lash sharti bilan amalda z davlatining ichki mustaqilligini ta'minlaydi. Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaqi, hududlarining benihoya kengayib borishida Alovuddin Takashning rni va roli katta b lgan. Uning hukmronlik davrida (1172-1200) Xorazm vohasida katta ijobiy zgarishlar yuz berdi. Yangidan qad rostlagan nlab shaharlarning obodonlashuvidan tashqari ularning savdo-sotiq, hunarmandchilik, karvon savdosi bobidagi dovru i yanada ortdi, qishloq x jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, k plab kanallar, suv inshootlari barpo etildi. Bunday ijobiy jarayonlar Alouddin Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) davrida ham davom ettirildi. Ayni zamonda ziga xos markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, takomillashtirib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta'minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega b fdi. Anushteginlarning davlat boshqaruvi ham ikki lizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat b lgan. Dargohda Ulu hojib mansabi alohida o*rin tutgan. U hukmdorning xos kishisi sanalib, lozim boigan hollarda vazirlar faoliyatini ham nazorat qilgan. Hojiblar hukmdor nomidan davlat ahamiyatiga daxldor muhim masalalarda muzokaralar olib borganlar. Dargohdagi yana bir oliy lavozim Sohibi ustozdor hisoblangan. Xazina mabla lari butunlay uning tasarrufida b lgan. Dargoh hayotiga oid k plab asosiy masalalar ustozdor nazorati ostida hal etilgan. Davlatdagi Tashtdor lavozimi ham muhim sanalib, u sultonning sirdosh kishisi hisoblangan. Tashtdor hukmdorning maxfiy sirlaridan ogoh b lib, doimo u bilan 132 luhamjihat holda faoliyat yuritgan. Oliy lavozimlardan yana biri - Uissador boiib, u Sulton nomiga kelgan arz, shikoyatlarni yi ib, " iganib, ularni hukmdor hukmiga havola qilib borgan. Dargohdagi M/mat turlari ichida Chashnigir - sultonga beriladigan ovqat, K•himliklarni tekshimvchi, Jomador, Davatdor (kotib), Sharobdor, Kayroqdor (amiri alam), xizmatkorlar boshli i (Maliki havas) kabi vazifalar ham alohida k zga tashlanib turadi. Ijroiya ishlari devonlar (vazirliklar) tomonidan amalga oshirilgan. Ayniqsa, bunda Hosh va/ir katta mavqega ega boiib, u faqat hukmdorga b ysungan. Vlansabdorlarni ishdan olish, ishga tayinlash, maosh. nafaqa tayin- iash, xazina va soliq tizimini nazoral qilish, mahalliy vazirlar hisobotini olish va shu kabilar uning vakolatida b lgan 1 . Devonlar ham z vakolatlari doirasida faoliyat yuritganlar. Masalan, insho yoki tu ro devoni rasmiy hujjatlar, yozishmalarni luzish bilan shu ullangan. Shuningdek, moliya ishlari bilan istifo dcvoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy ishlar bilan Dcvoni arz yoki Jaysh shu ullangan. Sulton xonodoni hayotiga, iqtisodiyotiga tegishli yana bir muhim devon mavjud boiib, u Devoni xos nomi bilan ataigan. S nggi Xorazmshohlar davrida harbiy sohaga alohida ahamiyat berilgan. Bunda bir necha yuz rninglik q shindan tashqari oliy hukmdorning maxsus shaxsiy gvardiyasi (Haros) katta mavqega ega boigan. Sulton Muhammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming nafar kishidan tashkil topgan. Harbiy qismlarda Harbiy nazoratchi, sipohsalor, sohibi jaysh (viloyat q shini boshli i), Amir ul-umaro, Malik (10 ming q shin boshli i), Chovush (chopar), Josus (razvedkachi), Askar qozisi kabi mansablar ham mavjud b lgan. Takash va Muhammad Xorazmshohlarning katta q shin tuzib boshqa mamlakatlar, ellarni bosib olish, ularni z tasarruflariga kiritish borasida olib borgan ko'p yillik istilochilik yurishlari, bir tomondan, Xorazmshohlar saltanati shuhratini oshirib, uning lnidudlarini benihoya kengaytirishga olib kelgan boisa, ikkinchi tomondan esa, bu hol pirovard oqibatda bu davlatning chuqur ichki tushkunlikka, tanazzulga y Hqishiga ham sabab boidi. Jumladan, Takash XI1 asrning 80-90— yillardagi istilochilik yurishlari davomida Saraxs, Nishopur, Ray, Marv kabi muhim shaharlarni ish ol etgan. 1 liumyodov Z. Anushtcgin Xom/mshohhr davlati. T., « ol'ur ulom», 199X. 124-bcl. 133 Takash vafotidan s ng davlat hukmdori b lgan Alouddin Mu- hamrnad Xorazmshoh davrida ham mamlakat hududlari kengayishda davom etadi. Bu vaqtga kelib Xorazmshohlar davlati hududlari janubi- arbga qarab Xormuz, Fors q lti i, Iroq yerlariga qadar yoyilacii. Uning tarkibiga 400 dan ziyod, shaharlar kirardi. Xorazmshoh Ba dod xalifaligini q lga kiritish uchun ham intilgan. Bu esa butun musuimon olamining unga nisbatan qahr-u azabiga sabab b lgan. Muhammad Xorazmshoh 1211— yilda qoraxitoylarni uzil-kesil quvib, Xorazm dovru ini k targanidan s ng, u ziga ortiqcha bino q yib, zmi "Tskandari Soniy", "Allohning yerdagi soyasi" deb ulu lashni buyuradi. Garchand Xorazmshoh zini qanchalik k klarga k tarmasin yoxud bosqinchilik urushlari olib bormasin, biroq mamlakatning chuqur ichki ziddiyatlar va tanazzulga duchor b lganligini qayd etmasdan b lmaydi. Shohning katta q shin tuzib, t xtovsiz olib borgan besamar urushlari, buning asoratli oqibatlari, eng avvalo, mamlakat xalqining tinkasini quritayozgandi. Buning ustiga, mahalliy hokimlar, bck-amaldorlarning zboshimchalik bilan xalq boshiga solayotgan behad jabr-zulmi. bunga javoban yuz berayotgan xalq alayonlari (masalan, 1206-1207— yillarda Buxoroda, 1212— yilda Samarqandda k tarilgan q z olonlar) saltanatning ichdan yernirilishiga sabab b lmoqda edi. S ngra, oliy hokimiyat ichidagi kuchli muxolifatchilik harakati, xususan, Xorazmshoh bilan uning onasi Turkon Xotun larafdorlari rtasidagi ochiq-oshkor tarzdagi siyosiy kurash ham Xorazm davlatining beqarorlik holatini yaqqol k rsatardi. Xorazmshohlar davlatida kechayotgan bu xildagi chuqur tanazzu! holatlaridan t la xabardor b lgan, undagi barcha jarayonlarni sinchkovlik bilan kuzatib turgan Sharqdagi boshqa birqudratli m ul davlati hukmdori Chingizxon Movarounnahr sarhadlari tomon istilochilik urushlarini boshlashga cho Ianayotgandi. 6. Madaniy taraqqiyot, ilm-fan ravnaqi Moddiy madaniyat. Turonzamin ulus va elatlari istiqomat qilgan hududning arablar istilosi va asoratidan xalos etilishi, z mustaqillik maqomiga ega boiishi yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga sezilarli ijobiy ta'sir etdi. Somoniylar, Qoraxoniylar, ( aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar sulolalari hukmronlik 134 qiigan 1X-X1I asrlarda Movarounnahr sarhadlarida yashagan ulus- clailar rtasida nisbatan tinchlik, osoyishtalik, totuvlik, yaqinlik \a hamjihatlik vujudga keldi. Natijada, lkada moddiy ishlab chiqarish, madaniy rivojlanish jarayoni ancha tezlashdi, shaharlar hayoti yuksaldi, savdo-sotiq, hunarmandchilik sdi, aholi farovonligi barqarorlashdi. IX-XII asrlarda Movarounnahrda moddiy madaniyat ziga xos uslub va shakllarda t xtovsiz rivojlandi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy ustalar, me'morlar, naqqoshlar, kulollar, zargarlar, misgarlar tomo- nidan yurt dovru ini olamga tanitgan ajoyib me'morchilik obidalari, san'at namunalari bunyod etildi. r Ismoil Somoniy maqbarasi (Buxoro, X asr) r Registon majmuyi(Buxoro, X asr) > Arab ota maqbarasi (Samarqand yaqinidagi Tini Uy onish tlavri qishlo i, X asr) me^morehiligining r- Sulton Sanjar maqbarasi (Marv. Xllasr) noyob obidalari r- Qoraxoniylar maqbarasi ( zgan, XI asr) > aznaviylarningyozgi saroyi majmuyif azna, XI asr) > Minorayi Kalon maqbarasi (Buxoro, 1127 y.) Ihn-fan ravnaqi. Somoniylar, aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar sulolalariga mansub ma'rifatparvar hukmdorlarning ilm-fan va madaniyatga doimiy ra bat berishlari orqasida k plab iste'dod sohiblarining salohiyati, ijodi sib, yuksalib borgan. sha davr hukmdorlari tashabbusi bilan bunyod etilgan va faoliyat k rsatgan kutubxonalarda son-sanoqsiz noyob, qimmatbaho kitoblar, q lyozmalar t planganki, bulardan hozirgi avlod kishilari ham bahramand b lmoqdalar. Ibn Sinodek buyuk zotni hayratlantira olgan Somoniylar saroyi qoshidagi boy kutubxona ham mana shunday ilm maskanlaridan biri b lgan. rta Osiyo xalqlari ma'naviy madaniyatining sishida islom madaniyatining ahamiyati katta boidi. Islom faqat dingina emas, balki yangi ma'naviy y nalish sifatida ham butun madaniy jarayonga, barcha musulmon mamlakatlari orasida ijtimoiy-madaniy va ma'rifiy aloqalarning kuchayishiga sezilarli ta'sir k rsatdi. Bu davrda ma'na- viyatda hurfikrlik, har qanday bilim, ilm-fanga hurmat, diniyoqimlar 135 erkiniigi ustivorlik qilgan. Diniy va dunyoviy ilmlar zaro uzviy bogliq hoida rivojlangan. Qadimgi Yunon, Hind va boshqa yurtlar an'ana iaridan, bihm manbalaridan hani keng ijodiy foydalanildi. Xi asr boshlarida Xorazmda vujudga kelib keng faoliyat k rsatgan mashhur «Ma'mun akademiyasi» ilm-fan ravnaqiga ijobiy la'sir etdi. Abu Rayhon Beruniy, Abu Aii ibn Sino, Abu Nasr Mansur ibn Iroq singari ilm peshvolari ham dastlab shu fan maskanida ul ayib, kamoiot bosqichiga k tarilganlar. IX-XII asrlarda Movarounnahrda ilm-fan yuksaldi, hozirgi zamon fanining k plab tarmoqlari va y nalishlariga chinakam poydevor yaratildi. Xususan, matematika, algebra, asironomiya, tibbiyot, geologiya, geodeziya, ju rofiya, faisafa singari dunyoviy fanlarning lamal toshi. tom ma'noda, shu davrda q yildi. .Jahon fani va sivilizatsiyasiga hissa q shgan buyuk aliomalarimiz Muhajnmad Ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) Ahmad al-Marvoziy (780-880) Ahmad al-Far oni> (797-865) Abu Nasr Forobiy (873-050) Abu Bakr Muhammad Narshahiy (899-959) Abu Abdulloh Xorazmiy (vafoti 997y) Abu Rayxon Beruniy (973- i 048) Abu Bakral-Xorazmiy (935-993) AbuAliibnSino (980-1037) Ismoii Jurjoiiiy (1042-1136) Mahmiul az-Zamahshariy (1075-1 149) Mahmud Cha miniy (XII-XIII asr boshlari) Buyuk matematik, astronom va geograf olim Muhamraad Muso al-Xorazmiy (783-850) nomi fan tanxida alohida rin tutadi. Olirn zining «Aljabr val Muqobala», «Hind arifmetikasi haqida kitob», «Quyosh soatlari haqida risola>>, *Astronomik jadva!lar» singari asarlari bilan «Algebra» faniga asos soldi. Uning arifmetika risolasi hind raqamlariga asoslangan b lib, hozirgi paytda biz foydalanayotgan nlik hisoblash sistemasining Yevropada tarqalishiga sabab b ldi. Allomaning «al-Xorazmiy» nomi «algoritm» shaklida fanda abadiy muhrlanib qoldi. Olimning «Kitob surat al-arz» nomli geografiyaga doir asari shu qadar fundamental ahamiyatga egaki, u arab tilida 136 i.. i .1 ii. "••< >"ialik asarlarning yaratilishiga zamin yaratdi. Uning «Sharq i ...-i iii\.i'.iniug otasi» deb nomlanishi ham shundan. Xorazmiy • i ii-- in -/ij» Yevropada ham, Sharqda ham astronomiya fanining ii "iluii ,ln y llarini belgiiab berdi. Alloma qalamiga mansub «Kitob • I i ii iv- («Tarix kitobi») asari Movarounnahr, Xuroson va Kichik 1 » I\I> halqlarining VIII-IX asrlarga oid tarixini t laqonli yoritishda •"iiliini q llanmadir. Al-Xorazmiyning arab ilmiy dunyosining yirik "i iiI .I/I Ba doddagi Ma'mun akademiyasida ishlagan daviiari uning i i. dodining eng barq urgan paytlari b ldi. U shu akademiyaning hlun silatida ilm ahliga ibrat k rsatdi. • )"ria Osiyolik buyuk allomalar orasida \hinad al-Far oniy (797- N(»S) nomi alohida k zga tashlanib turadi. Olimning t liq ismi Abul \l'bos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Far oniy b Iib, aslida l iii' onaning Quva shahrida tavallud topgan. Ilm y iida zahmat chekib I o p yurliarni kczgan. Umrining k p qismini xorijiy ellarda, xali- l.111k markazlarida tkazgan. Uning butun hayoti va faoliyati fanga Ki ishlandi. Ahmad al-Far oniy yetuk astronom, maiematik va vograf olim silatida shuhrat topgan. Juda k plab fundamental asarlar niiiallifi, Ba doddagi Baytul Hikma (akademiya)ning nomdor namoyandalaridan biridir. Al-Far oniy ilmiy salohiyatining mahsuli b lgan «Astronomiya asoslari haqida kitob», «Aslurlub yasash haqida kitob», «A1- Far oniy jadvallari», «Oyning Yer ostida va ustida boiish vaqtlarini aniqlash haqida risola», «Yetti iqlimni hisoblash haqida», «A1- Xorazmiy «Zij»ining na/ariy qarashlarini asoslash» nomli kitoblari haqli ravishda jahon fani xazinasining noyob durdonalari sanaladi. U (Tarb olimlari orasida «Alfraganus» nomi bilan mashhur. Jahon fani ravnaqiga bcnazir hissa q shgan Uy onish davri daholari orasida buyuk yurtdoshimiz Abu Nasr Forobiy (873-950) siymosi yoru yulduzdek fan osmonida charaqlab turadi. zining qomusiy bilimlari, ayniqsa, falsafa sohasidagi ulkan xizmatlari bilan u «A1-Muallim as-soniy» - «Ikkinchi muallim» (Aristoteldan keyin), «Sharq Arastusi» nomi bilan mashhurdir. Ilm-u urfonga oshuftalik, insoniyat baxl-u saodati y li-da zni baxshida etishlik Farobiyni z tu ilgan ona yurti - Forob ( tror)ni smirlik cho idanoq tark etib, sha davrning eng mashhur ilm maskanlari hisoblangan Eron va Arabiston shaharlariga borib, bir 137 umr ilm-fan bilan mash ul b lishga undaydi. U tabiiy va ijtimoiy fanlarga oid 160 dan ziyod asar yaratgan. Ayniqsa, falsafa ilmini rivojlantirishga katta hissa q shgan. Forobiyning Aristotel (Arastu) asarlarini, xususan, «Metafi- zika», «Etika», «Ritorika», «Sofistika» singari shoh asarlarini chu- qur ilmiy sharhlash, mazmun-mundarijasini teran yoritib berishdagi xizmatlari benazirdir. Forobiyning «Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi», «Falsafaga izohlar», «Fozil odamlar shahri» singari asarlari alloma qiziqish doirasi va ma'naviy olamining necho lik kengligi, teranligidan darakbcradi. rta asrlar davri sharoitida Vatanimiz sharafini zining beqiyos dunyoviy asarlarida ulu lagan, astronomiya, fizika, matematika, gcoiogiya, geodeziya, geografiya, mineralogiya, tarix singari fanlar y nalishida ulkan kashfiyotlar qilgan qomusiy bilim sohiblaridan yana biri Abu Rayhon Beruniy (973-1048)dir. Asli Xorazm yurtidan b lgan allomaning butun hayoti t laligicha ilm-fanga ba ishlangan. Uning qalamiga mansub yuzlab noyob asarlar ichida bizning dav- rimizgacha saqlanib, / bebaho ahamiyatini y qotmay, bugungi avlod kishilari uchun rganish manbayi b lib kelayotganlari ham talaygina. Bular jumlasiga «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Xorazmning mashhur kishilari», «Hindiston», «Mas'ud qonuni», «Mineralogiya», «Saydona», «Astrologiyaga kirish», «Astronomiya kaliti», «Jonni davolovchi quyosh kitobi», «FoydaIi savollar va t ri javoblar*, «Ibn Sino bilan yozishmalar» singari tarixiy kitoblami kiritish mumkin. Beruniy asarlari k p asrlardan buyon Sharq-u arbda keng tarqalgan boiib, ular yuksak qadrtopgan. Alloma merosi uning bugungi mustaqil yurtida, minnatdor avlodlari nigohida, doimiy eiibori va e'zozidadir. Abu Rayhon Beruniyning zamondoshi va safdoshi Abu Ali ibn Sino (980-1037) ham z davrining yetuk allomasi, fan fidoyisi sifatida mashhurdir. Ibn Sino asarlari umumiy sonining 450 dan oshishi ham bunga dalil. Biroq bulardan atigi 160 ga yaqini bizgacha yetib kelgan, xolos. Alloma nomini dunyoga tanitgan omil, bu uning libbiyot sohasidagi mislsiz kashfiyotidir. Ibn Sinoning arab tilida yaratgan 5 jildli «Al-Qonun» («Tib qonunlari») asari tibbiyotga oid benazir dasturilamaldir. 5 mustaqil kitobdan iborat bu majmuani k zdan kechirarkanmiz, allomaning yuksak tabiblik salohiyatiga, 138 kasalliklarni aniqlash, ularni davolash borasidagi mahoratiga, bilim- donligiga tan bcramiz. Jumladan, «Qonun»ning ikkinchi kitobida 800 ga yaqin dorilarning shifobaxsh xususiyatlari bayon etilganligi buning yaqqol isbotidir. Abu Ali ibn Sino ilm-fanning boshqa sohalarida ham barakali ijod qilgan. Uning «Donishnoma», «Insof kitobi», «Najot kitobi», lOjildli «Arab tili kitobi» yohud badiiy ijodga oid «Tayr qissasi», «Salomon va Ibsol», «Xayy ibn Yaqzon» asarlari buning yorqin ifodasidir. Tarix ilmida benazir b lgan Muhammad Narshahiy (899-959) zining «Buxoro tarixi» («Tarixi Narshahiy») asari orqali z davrining katta, koiamli masalalarini rtaga q yib, ularni haqqoniy tarzda yoritib bcrdi. Kitobda arablarning rta Osiyoni zabt etib, kirib kelishi, mashhur Muqanna q z oloni, shuningdek, Somoniylar davridagi davlat boshqaruv tizimi, pul munosabatlari, soliq tizimi, Buxoro davlatining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga oid k plab qiziqarli maiumotlar aks etgan. K hna Xorazm farzandi Mahmud az-Zamahshariy (1075-1144) nomi ham fan osmonidagi yorqin yulduzlar qatorida turadi. Buyuk mutafakkir arab grammatikasi, lu atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, ju rofiya, tafsir, hadis va fiqh (qonunshunoslik)ga oid 50 dan ziyod noyob asarlar muallifidir. Uning «A1-Mufassal», «Muqaddimat ul- adab», «Asos al-balo a» («Notiqlik asoslari»), «Xutbalar va va'zlar bayonida oltin shodalar», «Ezgular bahori va yaxshilar bayoni», «Aruzda lchov (me'zon)», «Nihoyasiga yetgan masalalar», «Nozik iboralar», «Qur'on haqiqatlari va uni sharhlash orqali s zlar k zlarini ochish» kabi asarlari butun Sharq va arab dunyosida qadrlanib kelinadi. Shuningdek, Ismoil Jurjoniy, Mahmud Cha miniy, Burhoniddin al-Mar inoniy kabi allomalarimiz yaratgan boy ilmiy-ma'naviy meros ham Vatanimiz shuhratini olamga taratdi. Shunday qilib, rta Osiyo hududida yuz bergan Uy onish davrida k plab favqulodda iste'dod sohiblari yetishib chiqdiki, ular jahon fanining turli y nalishlarida betakror kashfiyotlar, durdona asarlar yaratdilar. Bu bilan ular Vatanimiz shonu sharafini yuksaklarga k tardilar hamda kelgusi avlodlar uchun bitmas- tuganmas meros qoldirdilar. Badiiy adabiyot. IX-XII asrlar adabiyjarayonining rivojiga jiddiy hissa q shgan, badiiy s z qadrini yuksakka k targan daho adiblar 139 t risida s z yuritganda Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qosh ariy, Yusuf xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Abu Abdullo Rudakiy, Abulqosim Firdavsiy, Nosir Xusrav singari aziz siymolar nomlari k z ngimizda namoyon b ladi. Ularning har birining mangulikka muhrlangan hayotbaxsh ijodi necha asrlar osha hamon kishilar qalbiga estctik huzur, quvonch ba ishlab, ularni yuksak orzu, maqsadlar sari ilhomlantirib keladi. Turkiy (eski zbek) adabiyotining asoschilaridan sanalgan Mahmud Qosh ariy (XI asr) ijodi rta Osiyo Uy onish davri madaniy taraqqiyotida muhim rin egallaydi. Uning merosi sha davr badiiy adabiyoti rivojida ham, turkiy xalqlarning etnik tarkibi, ju rofiy joylashishi, rang-barang urf-odatlari, udumlari, ziga xos an'analari va boshqa k plab hayotiyjihatlarini rganish, ilmiy tadqiq etishda ham birdek ahamiyat kasb etadi. Allomadan bizga qadar yetib kelgan yagona asari «Devoni lu atit turk» («Turk tilining lu ati»)ning boy mazmuni bilan tanishish kishini yuqoridagi xulosaga olib keladi. Darhaqiqat, turkiy xalqlar, elatlar yashaydigan keng hududlarni kezib, ishonchli manbalar asosida sha xalqlar t risida noyob qomusiy ma'lumotlarni z asari orqali keyingi avlodlarga armu on etgan Mahmud Qosh ariy nomi mangu barhayotdir. Mahmud Qosh ariyga zamondosh Yusuf xos Hojib (XI asr) nomini yurtlararo, xalqlararo mashhur qilgan narsa, bu uning «Qu- Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling