arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

rta Osivoda 
arablarga 
qarshi xalq 
q z olonlari 
• •
 • 
> Su diyonada 720-722-yillarda urak va Divashtich 
boshchiligida 
"> Samarqand. Buxoro. Xuttolonda 725-729-yillarda 
> Tohariston \a Sug"dda 736-737-yillarda 
> Xuroson va Movarounnahrda Abu Muslim boshchilig 
749-yillarda 
> Muqanna q z oloni 769-784-yillarda 
> Rale ibn Lais q z oloni 806-809-yillarda 
-da 746-
720-722—yillarda S diyonada yuz bergan rak (Samarqand 
hukmdori) va Divashtich (Panjikent hokimi) boshchiligidagi 
q z olon arablar hukmronlikligiga qarshi y nalgan dastlabki 
shiddatli xalq harakatlaridan biri boigan. Unda arablar siyosati va 
zulmidan azabga kelgan n minglab mahalliy xalq vakillari ishtirok 
etgan. Yangi tayinlangan va zolimlikda nom chiqargan Xuroson noibi 
Said Xaroshiy katta muntazam harbiy kuch bilan mazkur q z-
109 

olonni shafqatsizlarcha bostirishga muvaffaq b ladi. Q z olon 
rahbarlaridan biri - Divashtich ham ushlanib qatl etiladi. 
725-729—yillar davomida xalifalikning o ir soliq siyosatiga qarshi 
Samarqand, Buxoro, Xuttalon viloyatlarida k tarilgan q z olonlar 
ham xalq ozodlik kurashida sezilarli iz qoldirdi. Q z olonchilarning 
ancha qismi arab ma'murlari siyosatiga norozilik bildirib, islom dinidan 
chiqadilar. Kesh atrofida yuz bergan mahalliy aholining arablar bilan 
t qnashuvi chinakam jang-u jadal tusini olgan. 736-737—yillarda 
Toxariston va S dda yangidan k tarilgan kuchli q z olon z safiga 
aholining turli ijtimoiy qatlamlarini jalb etgandi. Faqat Xuroson va 
Movarounnahrning yangi hukmdori, ustadiplomat Nasr ibn Sayyor 
(738-748)ning uddaburon siyosati, nizoli masalalarni hal etish 
borasidagi epchil tadbirlari tufayligina q z olon harakatlarini bartaraf 
etish, lkada muvozanatni bir qadar saqlash mumkin b ldi. Bunda 
u mahalliy aholiga, ayniqsa, uning nufuzli qatlamiga muayyan yon 
berishga majbur b ldi. Jumladan, u arablarning mahalliy aholi bilan 
qon-qardoshlik aloqalarini kuchaytirishga intildi. zi ham Buxorxudot 
Tu shodaning qiziga uylandi. Islomni qabul qilgan kishilar juz'yadan 
ozod etildi va barcha musulmonlar huquqiy jihatdan tenglashtirildi. 
Xiroj soli i t lash barcha uchun baravar deb e'lon qilinadi. 
VIII asr 40—yillarida xalifalikda toj-u taxt uchun kurash bosh-
lanadi. 748—yildaAbu MuslimningXurosondak targan q z oloni, 
uning xalifalik poytaxtini egallashi natijasida Ummaviy Marvon II 
taxtdan a dariladi. 749—yilda abbosiylar xonadonidan Abul Abbos 
Saffon taxtga k tariladi. Biroq abbosiylar davrida ham mehnatkash 
aholining ahvoli yaxshilanmadi. Shu boisdan xalq q z olonlari tez-
tez k tarilib turdi. 
Muqanna q z oloni. Vatanimiz xalqlarining arablar asoratiga 
qarshi olib borgan kurashi tarixida alohida rin tutadi. 
Tarixda «oq kiyimlilar» nomi bilan mashhur b lgan bu q z o-
longa z zamonasining har tomonlama yetuk kishisi, xalq dardi, 
qay usi va maqsadlarini chuqur tushungan, asl ismi Hoshim ibn 
Hakim, ammo Muqanna (ya'ni yuziga niqob kiygan ma'noda) nomi 
bilan tanilgan buyuk shaxs rahnamo b ldi. Muqanna ummaviylar 
sulolasi inqiroziga kuchli ta'sir k rsatgan Abu Muslim q z olonida 
ham faol ishtirok etgan. Muqanna hayotning katta mashaqqatli y lini 
l»>sih tgan, oddiy kir yuvuvchidan kichik lashkarboshi, keyin 
110 
vazirlik darajasiga k tarilgan (757-759). 759— yilda Xuroson amiri 
Abdujabborning xalifaga qarshi isyonida qatnashgani uchun zindonga 
tashlangan. Zindondan qochib 769— yilda Marvga keladi va xalq 
harakatiga boshchilik qiladi. U ijtimoiy tenglik, erkin hayot va adolat 
oyalarini ziga singdirgan taniqli siymo b lgan. Shuning uchun 
ham uning yangidan xalq kurashiga bosh b lishi bu harakatning 
keng quloch yozishiga, uzoq muddat davom etishiga (unga tayyorgarlik 
k rish jarayonlarini ham hisobga olganda 14 yilni z ichiga oladi) 
sabab b libgina qolmay, ayni cho da arab hukmron doiralari uchun 
ham kutilmagan oqibatlarni vujudga keltirib, ularga katta hayotiy 
saboqlar berdi. Q z olon Marvda boshlangan b lsa-da, u tez orada 
Movarounnahrning keng hududlariga yoyildi. Muqanna q z oloni 
davomida Samarqandu Buxoro, Naqshab-u Kesh hudmllari aholisi 
ham faol harakatga keldi. Uni Iloq, Ohangaron, Shosh, Far ona 
vodiysining k p sonli aholisi ham quvvatlab chiqdi. Q z olonning 
bosh oyasi - Vatanimiz xalqlari, ularning asl farzandlarining 
muqaddas yurtni ajnabiy hukmronlardan ozod qilish, uning musta-
qilligini kurashib q lga kiritish oyasi b lgan. Mana shu yuksak 
vatanparvarlik tuy usi q z olonchilarga hayotiy ruh, ma'naviy 
madad ba ishlagan, ularni uzoq vaqt davomida arablarning katta 
harbiy kuchlari bilan mardonavor kurash olib borishiga, mislsiz 
qurbonlar berishiga sabab b lgan. Biroq shu bilan birga, q z olonga 
tortilgan aholining hamma ijtimoiy tabaqalari ham shu ulu vor 
oyaga sodiq b lgan, unga oxirigacha amal qilgan, deb xulosa chiqarib 
boimaydi, albatta. Negaki, q z olon kLichaygan kezlarda undan 
z xudbin maqsadlari yoiida foydalanishni k zlab xalq kurashiga 
q shilgan yuqori tabaqa namoyandalari ham boigan. Ular, 
keyinchalik, q z olon susaygan va ma lubiyatga uchragan kezda 
darhol xiyonat y lini tutib, ajnabiylar bilan til topishib, ular 
tomoniga tib ketganligi ham rostdir. Ammo bunday istisnolardan 
qat'i nazar, bir necha yillar davom etgan «Oq kiyimlilar» q z oloni 
yurtimizning ozodlik kurashi tarixida katta dovru taratdi, arab 
bosqinchilarini larzaga soldi, ularga sezilari zarbalar berdi. Q z olon 
Muqannaga katta madadkor, jangovar safardosh b lgan Hakim ibn 
Ahmad, Hashviy, Sarxama, Kay yoki uriy, aricha kabi xalq 
qahramonlarini ham yetishtirib chiqardi. Ular oxirgi tomchi qonlari 
qolgunga qadar bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashdilar. 
111 

780-783— yilarda q z olon harakatlari s nggi hal qiluvchi pallaga 
kiradi. Bu davrda Muqannaning asosiy kuchlari Qashqadaryoning 
Kesh vohasida t plangan edi. Q z olonning bosh tayanch nuqtasi-
Som qal'asi ham shu joyda b lgan. Albatta, bu vaqtga kelib xalifalik 
q shinlari katta ustunlikka ega b lib, ular mahalliy aholining yuqori 
tabaqalarini z tomoniga jalb etib, q z olonchilarni tobora siqib 
borayotgan edi. Muqanna Somda mustahkamlanib, z tarafdorlari 
bilan s nggi nafasigacha kurashdi. Pirovardida esa dushman q lida 
ma lub b lmay, zini yonib turgan olovga otib, qahramonlarcha 
halok b ladi. Bu voqea Beruniy ma'lumotiga k ra 783— yilda yuz 
beradi. Garchand Muqanna q z oloni yengilgan b lsa-da, biroq u 
buyuk xalq qudratini, agar u birlashsa, uyushsa nimalarga qodirligini 
t la namoyon etdi. Q z olon ayni cho da xalifalikning Movaroun-
nahrdagi mustamlakachilik va bosqinchilik ildizlarini ham qaqshatdi. 
Uning hukmronligining davom etishini shubha ostiga solib q ydi. 
Eng muhimi, u erk va ozodlik uchun talpinayotgan yurtimiz kishilarida 
vatanparvarlik tuygusini j sh urdirdi, ularni ajnabiy zolimlarga qarshi 
yanada shiddat bilan kurash olib borishga da'vat etdi. Buning samarasi 
esa IX asrning boshlariga kelib yurtimiz ustidan xalifalik hukmron-
ligining uzil-kesil a darilishi va bir qator mustaqil milliy davlatlarning 
yuzaga kelishida t la namoyon b Idi. 
Arablar istilosi va hukmronligi Vatanimiz hududida qanchalik 
murakkab ijtimoiy-siyosiy oqibatlarga sabab b lmasin, shu bilan 
birga, yakkaxudolik oyasi, il or ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarash-
larni zida mujassam etgan isloin dini va talimotining lkamizda 
asta-sekin ildiz otib borishi ulu ajdodlarimiz hayoti va tafakkurida 
katta ahamiyatga ega b ldi. Butun arab dunyosini birlashtirish, uning 
ma'naviy qudratini kuchaytirishda yetakchi omil rolini ynagan islom 
dini va uning muqaddas kitobi - «Qur'oni Karim» oyalari va 
oyatlarining mahalliy xalqlarning ongi, shuuriga singib, ularning 
turmush va fikrlash tarzining ajralmas qismiga aylanib borishi, 
shubhasiz, ularning ma'naviy olamiga sezilarli hayotbaxsh ta'sir 
k rsatdi hamda yuksak moddiy va ma'naviy madaniyat namunalarini 
ijod qilib borishlarida yangi ufqlar ochib berdi. Buning asosiy boisi 
shundaki, Allohning yagonaligiga iymon keltirish, uning muqaddas 
kitobida ifoda etilgan yuksak insonparvarlik oyalariga ishonch va e'tiqod 
112 
bular yurt kishilarida bir-birlarini quvvatlash, birlashish, zlarini 
\agona makonda his qilish, zaro hamkorlikda, keng sa'y-harakatlarda 
b lish tuy usini shakllantirib bordi. Negaki, islom ta'limoti, 
• Qur'oni K.arim» oyalarining lkamizga yoyilishi, tmishdoshla-
nmizning Alloh buyurgan olijanob amallarga rioya etib, ruhiy-
ma naviy poklanish sari harakatlanishi, tabiiyki, jamiyat hayoti va 
uning asosiy tamoyillarining so lom negizlarda rivojlanib, takomil-
lashib borishiga sezilarli ta'sir k rsatdi. Shu ma'noda Yurtboshimiz 
ham: «Biz ota-bobolarimizning muqaddas dini b lgan islom dinini 
qadrlaymiz, hurmat qilamiz, odamzod ruhiy dunyosida iymon-
,'"iqodni, insoniy fazilatlarni mustahkamlashda uning rni va ta'sirini 
yuksakbaholaymiz»', deb bejiz ta'kidlamagan. Zero, lka xalqlarining 
ma'naviy yuksalishini ta'minlash, ularning bir-biriga qon-qardoshligi, 
hamjihatligini jipslashtirishda muhim omil sanalgan asriy bebaho 
qadriyatlarimizni zida mujassam etgan islomiy ahkomlarning 
bugunda ham hayotimizda z munosib rnini topayotganligi 
islomning jamiyat taraqqiyotida beqiyos rin tutishidan dalolat beradi. 
Darhaqiqat, islom dini va musulmonchilik tamoyillarining rta 
Osiyo hududida tarqalishi, chuqur ildiz otishi barobarida lkamiz 
\alqlari keng musulmon olami bilan tutashib, uning boy diniy va 
dunyoviy madaniyati, ilm-u urfoni bilan yaqindan oshno b lib 
bordi. Ayni cho da, azaldan ilm-u ma'rifat cho i b lib kelgan 
k hna yurtimiz ba ridan bu davrda jahonga dovru solgan, dunyo 
madaniyati va sivilizatsiyasi xazinasiga salmoqli hissa q shgan k plab 
nomdor allomalar, buyuk muhaddis olimu ulamolar yetishib chiqdi. 
Sinov savollari 
I. Eftaliylar davlatining yuzaga kelishi, hududiy kengayishi t risida nimalarni 
bilasiz? 
2. Eftaliylar davrida yerga egalik qilish munosabatlarida qanday zgarishlar 
b ldi? 
3. Eftaliylar davriga oid moddiy va ma'naviy yodgorliklar namunalaridan s zlab 
bering. 
lAKarimov. Asarlar. T.7. T.: « zbckiston», 1999, 300-bct. 

4. Mazdakchilar qanday oyalarni ilgari surganlar? 
5. Mazdak q z oloni yengilishining asosiy sabablarini nimalarda deb bilasiz? 
6. Turk xoqonligiga qachon asos solingan? 
7. Turk xoqonligi tarixiga oid qanday muhim tarixiy manbalar ma'lum? 
8. Turk xoqonligi davrida rta Osiyo hududidagi davlat boshqaruvi tizimi qanday 
b lgan? 
9. Turk xoqonligining ikkiga b linib ketishining asosiy sabablari nimada? 
10. arbiy va Sharqiy xoqonliklarda kechgan ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy 
hayotdagi muhim tafovutlar nimalarda k zga tashlanadi? 
11. Arabistonda islom dini qanday omillar ta'sirida yuzaga keldi? 
12. Arab istilochilarining rta Osiyoga yurishlari haqida s zlang. 
13. Arab bosqinchilariga qarshi yurtimiz zaminida qanday xalq q z olonlari 
yuz bergan? 
14. rta Osiyo hududida islomlashtirish jarayoni qanday kechdi? 
15. Arablar joriy etgan soliq turlari. ularning miqdorlari t risida tushuncha 
bering. 
16. Qur'oni Karim oyalarining hayotiyligi va yashovchanligining boisi nimada, 
deb ylaysiz? 
114 
V bob. IX-XII ASRLARDA ZBEK DAVLATCHILIGI: 
SIYOSIY, IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT 
Tayanch sflf*z vft iboralar: Tohiriylar. Somoniylur. Davlat 
boshqaruvi. Qoraxoniylar. aznaviylar. Saljuqiylar. Xorazmshohlar. 
Uy onish. llm-fan. Badiiy adabiyot. Hadisshunoslik. Tasavvuf 
ta 'limoti. 
1. Tohiriylar va Somoniylar 
Arablarning rta Osiyo hududlaridagi deyarli bir yarim asrlik 
hukmronlik davri bu hududning erksevar xalqlarining z eli, 
Vatanining mustaqilligi y lidagi j shqin kurashini, intilishini 
s ndiraolmadi. 
Darhaqiqat, IX asr boshlariga kelib Arab xalifaligida yuzaga kelgan 
b hronli vaziyat, siyosiy tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kecha-
yotgan ziddiyatli jarayonlar, eng muhimi, bu hududda yuz bergan 
Rofe ibn Lays q z oloni (806-810) mazkur lka xalqlari uchun 
xalifalik tobeligidan qutilish, yurt mustaqilligini q lga kiritish y lida 
qulay imkoniyatlarni vujudga keltirgandi. Xususan, mashhur xalifa 
Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan s ng xalifalik taxtini egallash 
uchun uning illari — Amin va Ma'mun rtasida keskin kurash 
boshlangan edi. Bir necha yilga ch zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat 
xalifalik markazini tang ahvolga solib qolmasdan, balki unga tobe b lgan 
hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli ta'sir k rsatdi. 
Ma'mun katta q shin tuzib, unga Xurosonlik Tohir ibn Hu-
saynni boshliq etib tayinladi. Ray yaqinidagi jangda Tohir ibn Husayn 
al-Amin q shinini yengadi va Ba dodga yurish boshlaydi. Tohir 
813— yilda yana olib kelib Ba dodni ham q lga kiritadi. Ma'mun 
halifalik taxtiga k tariladi. Lekin 819— yilga qadar Ba dodga bormay, 
Marvdan turib hokimiyatni boshqaradi. Uning buyru i bilan Tohir 
ibn Husayn Iroq hokimiyati va Ba dod harbiy garnizoni boshli i 
b ladi (819— yilga qadar). Ma'mun Marvdaligidayoq olimlarguruhini 
z atrofiga t plagan edi. U 819—yilda Ba dodga borgach, «Baytul 
hikma» (fanlar akademiyasi)ga asos soladi. Demak, bu fan 
maskanining negizini avvalo, Turkistonlik olimlar tashkil etganlar. 
Ma'mun halifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Tohir ibn 
Husaynni 821— yilda Xurosonga noib etib tayinlaydi. Shu tariqa, 
115 

Tohiriylar davlati vujudga kelib, 873— yilga qadardavom etadi. Uning 
poytaxti avval Marv, keyinroq Nishopur b ladi. 
Dastlab Movarounnahrning k pgina viloyatlari ham uning ta-
sarrufida b lgan. Buning boisi shuki, ikkala lkaning noiblik markazi 
Xurosonning Nishopur shahri b Igan. 
Tohir ibn Husayn boshqaruv jilovini q lga kiritgach, undan 
yurt mustaqilligini, uning ravnaqi va qudratini oshirish y lida 
foydalanishga qafiyan y l tutadi. 
Tohir ibn Husayn z davlatining mustaqilligini tiklash maqsadida 
822— yilda xalifa nomini xutba namozidan chiqarib tashlashga amr 
qiladi. Biroq tez orada uning sirli limi bu borada katta ishlar qilinishiga 
imkon bermaydi. Uning vorislari Talha (822-828), Abul Abbos 
Abdulloh (830-844), Tohir ibn Abdulloh (844-862), Muhammad 
ibn Tohir (862-873) davrlarida Tohiriylar davlatining mustaqilligi 
bir qadar ta'minlandi. Tohiriylar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy 
hayotni, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish, qishloq x jaligini 
tartibga keltirish, suv resurslaridan foydalanishni yaxshilash, suv 
inshootlari barpo etish, shuningdek, fuqarolardan olinadigan soliq-
larni m tadillashtirishga ahamiyat beradilar. Poytaxt Marvdan 
Nishopurga k chiriladi. Jumladan, Abdulloh ibn Tohirning chiqargan 
bir farmonida "dehqonlarni ranjitmaslik", buningsiz xazinaga yetarli 
miqdorda soliq tushmasligi alohida uqtirilgandi. Biroq shunga qaramay, 
Tohiriy hukmdorlar amalda dehqonlarni emas, balki k proq yirik 
mulkdorlar, savdogarlarning manfaatlarini himoya qilardilar. Shu bois, 
Tohiriylar davrida oddiy aholi, ayniqsa, dehqonlar o ir asoratda 
yashash, haddan ziyod soliq- lponlar t lashga majbur etilgandi. 
Birgina 844— yilda ulardan olingan soliq miqdori 48 mln. dirxamni 
tashkil etgan. Bu sha davr sharoiti uchun juda k p edi. Shuning 
uchun ham, mamlakatning Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon 
alayonlari yuzaga kelib, kuchayib borgan. 
Xurosonning sharqiy hududlarida yuzaga kelgan oziylar harakati 
va dehqonchilik vohalaridagi alayonlar q shilib, keng miqyoslar 
kasb etib bordi. Bu harakatlarning yetakchilariga aylangan, asli kelib 
chiqishlari hunarmand — misgar b lgan aka-uka Yoqub va Amir 
ibn Layslar 873— yilda Nishopurni egallab, Tohiriylar sulolasini 
a darib tashlashga muvaffaq b ladilar. Buning natijasida Yoqub ibn 
Lays asos solgan Safforiylar (misgarlar) sulolasi hokimiyatga keladi. 
116 
Biroq yangi hukmdor Yoqub ibn Lays shaxsiy hayotda qanchalik 
Dildiy turmush tarziga amal qilib yashamasin, z armiyasining jan-
vovarligini kuchaytirish, askarlarni maosh bilan ta'mi.nlashga urin-
masin, mehnatkash xalqning o ir soliqlar t lashi, boshqa t lovlar 
\a majburiyatlarni tashi avvalgidek zgarmay qola berdi. Bu hol 
i'\ir-oqibatda safforiylar sulolasi hukmronligining ijtimoiy- iqtisodiy 
iklizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum etmay qolmadi. 
Movarounnahrda Somoniylar davlatining yuzaga kelishi jarayoni 
ham IX asr boshlariga t ri keladi. Bunda ham xalifa Ma'mun ziga 
sodiqlik bilan xizmat qilgan balxlik mahalliy hukmdorlardan 
S o m o n x u d o t
1
 avlodlari (uning nabiralari)ga Movarounnahr 
hududlarini boshqarish huquqini topshiradi. Chunonchi, Nuh 
Samarqandga, Ahmad Far onaga, Yahyo Shosh va Ustrushonaga 
hokimlik qiladilar. 
IX asr rtalariga kelib Ahmad va uning katta li Nasr Somoniylar 
Movarounnahrning k pchilik hududlarini birlashtirishga muvaffaq 
b ldilar. Nasr Somoniy (856-888) davrida Movarounnahr mavqeyi 
yanada kuchayib bordi. Samarqand davlat poytaxti edi. Xurosonda 
Toxiriylar sulolasi a darilgach (873), uning tarkibiga kirgan Buxoro 
yerlari ham Somoniylar tasarrufiga tadi. Nasr ukasi Ismoilni 
Buxoroga noib etib tayinlaydi (874) va Somoniylar hukmronligi 
endilikda deyarli Movarounnahrning barcha hududlariga yoyiladi. 
Ammo k p tmay, Ismoil z hokimiyatini kuchaytirib olgach, 
zining vassallik mavqeyini tan olmay, Nasr hokimiyati xazinasiga 
t laydigan yillik daromad miqdorini keskin kamaytiradi. 
Buning natijasida aka-ukalar rtasida uzoq muddatli zaro 
kurash boshlanadi. Oqibatda 888— yilda ular rtasida katta urush 
kelib chiqib, unda Ismoil olib b ladi va hokimiyatni z q liga 
oladi. Akasi Nasr vafotidan s ng (892), Ismoil Somoniy Mova-
rounnahrning yagona hukmdoriga aylanadi. Shu tariqa, Vatanimizda 
davlat mustaqilligi qayta tiklanadi va yuksalib boradi. Buxoro - davlat 
poytaxti b lib qoladi. 
Ismoilning 893— yilda sharqdagi dashtlik qabilalarga qarshi 
olib borgan muvaffaqiyatli yurishi, Tarozni egallab, katta  o i j a va 
asirlar bilan qaytishi ham Somoniylar qudrati yuksakligidan yaq-
1
 Somon qishlo i oqsoqoii. Manbakirda ina/kurqishloq Balx. Samarqand yoki Tcrmiz atrotidajoylashgan 
dcgan m:f lumollar uchraydi. 
117 

qol dalolat beradi. Ismoil Somoniy davlatining qudrati oshib 
borayotganidan ch chigan, uni zaiflashtirishni va z ta'sirini 
qayta tikiashni ko^zlagan Ba dod xalifasi Miftazid (892-902) 
Xurosondagi Safforiylar hukmdori Amir ibn Laysga (879-900) 
Xuroson biian birga Movarounnahr ustidan hukm yuritish huquqi 
berilgani haqida farmon chiqaradi va uni Ismoilga qarshi gij-gijlaydi. 
Bu esa 900—yilda ikkala davlat rtasida katta urushga sabab b ladi. 
Urush natijasi esa Somoniylar foydasiga hal b lib, buning oqibatida 
Xuroson yerlari Somoniylar q l ostiga tadi. Shu tariqa xalq 
xalifalik istibdodidan xalos b Idi. 
Isrnoil Somoniy bu hududda kechgan uzoq yillik milliy davlatchilik 
tajribasiga tayanib, markaziy davlat boshqaruvi tizimini va shunga 
muvofiq keladigan mahalliy idora organlarini vujudga keltiradi. Bu 
tizirn Ahmad ibn Ismoil (907-914), Nasr ibn Ahmad (914-943), 
Nuh ibn Nasr (943-954) davrida ham takomillashib boradi. 
Somoniylarning davlat boshqaruv tizimi 
| Amjr 
Qliy dargoh 
Shayxulisloin 
Devonlar j 
Mustavfiy clevoni. 
Davlat xazinasi 
j Vazirlik 
devoni 
.i: 
Amid il-iTuilk. 
Davlatlararo 
rnunosabatlar 
IIZXIT 
Sohibi ash-
shifral. Harbiy 
ishlar 
Mushriflar devoni. Davlat 
ishlari nazorati 
Sohibi al-barid. 
Pochta aloqalari 
xizmati 
Davlat mulklari 
devoni 
J:Z: 
I Vaqfdevoni. Diniy muassasa 
|_ __ mujklari 
Muhtasib devoni. 
Bozor. savdo-sotiq 
ishlari : 
Qozilik (sud ishlari) 
devoni 
Nuh ibn Nasr (Nasr II) davrida Buxoroning Registon maydonida 
amir qasri qarshisida saroy qurilib, barcha devonlar unga joylash-
118 
i irildi. Mahkama xizmatchilari muayyan bilimga ega b lgan, arab va 
lors tilini puxta bilgan zodagon va ruhoniylardan tanlangan. 
Pochta-aloqa xizmatidan boshqa hamma devonlarning viloyatlarda 
vakillari b lib, ular ham markaziy devonga, ham viloyat hokimiga 
b ysungan. Har bir shaharda shahar boshli i — rais ma^muriyati 
mavjud b lgan. 
Davlatda islom dinining ta'siri oyat katta b lganligidan, oliy 
diniy mansab — Shayxulislomning davlat ishlaridagi roli yuqori 
darajada e'tirof etilgan. 
Somoniylar davrida qishloq x jaligi, mahalliy ishlab chiqarish, 
hunarmandchilik, savdo-sotiq munosabatlari, shaharlar hayoti ancha 
yuksaldi. lkaning Shosh, Far ona va Xorazm vohalarida turli xil 
alla ekinlari yetishtirish, bo dorchilik, sohibkorlik, polizchilik, paxta 
yetishtirish ancha kengayib bordi. K plab suv inshootlari barpo etildi. 
Qishloq ahli mavjud xomashyo mahsulotlaridan turlicha ishlov 
berish y li bilan har xil matolar ishlab chiqara boshladi. Jumladan, 
Zandana qishlo ida sifatli, tilla rang «zandanachi» deb nom olgan 
b z t qish (u chetga ham chiqarilgan), Samarqand yaqinidagi 
Vador qishlo ida sar ish tusli chiroyli, yumshoq, pishiq «vodoriy» 
deb nomlangan matolar tayyorlash y lga q yilgan. Bu yerdagi 
l qilgan matodan mamlakatning oliy amaldorlari haori kiyim tikti-
rishda foydalanganlar. 
Shaharlarda k plab hunarmandchilik korxonalari, nlab karvon-
saroylar, bozor rastalari mavjud b lib, doimiy ravishda ishlab turgan. 
Shahar maqomiga ega b lish ucluin mazkur joyda kamida 32 xil 
hunar-kasb turlari b lishi kerakligi sha davr uchun xos b lgan. 
Somoniylar davrida Samarqand, Buxoro, Marv, Shosh, Isfijob, 
shuningdek, Far ona, Xorazm vohasi shaharlari savdo-sotiq va 
hunarmandchilik markazlari sifatida ravnaq topgan. 
Buyuk Ipak y li bu shaharlarni xalqaro karvon savdosi bilan 
tutashtirib, ular yetishtirgan barcha noyob mato-yu mahsulotlarning 
jahon bozoriga chiqishini ta'minlagan. 
Metall ishlash, nodir metallardan, chunonchi, oltin, kumush, 
mis va boshqa ma"danlardan qimmatli, bezakli buyumlar, asbob-
anjomlar tayyorlash shaharlarda keng rivojlangan. Uch joyda 
(Buxoro, Samarqand, Far ona) kumush pullar zarb etilgan. 
Shoshda charm mahsulotlari, Far ona va Iloqda qurol-yaro 
119 

tayyoriash yuqori darajada b lgangan. Shuningdek, Far ona vodiysi, 
Ohangaron, Samarqand, Nurota tumanlarining togii hududlarida 
kon-ruda ishiab chiqarish taraqqiy etgan. Ip yigirish, t quvchilik va 
t qimachilik (gilamlar, poyondozlar v.b) hunarlari rivojlangan 
b lib, bu soha yumushlariga xotin-qizlar ham jalb qilingan.