arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Somonhlar 
davrida yer 
egalari 
Mulki sultoniy (davlat lasarrufidagi yerlar) 
Mulk yeiiari (xususiy yerlar) 
Mulki xos (oliy martabali ruxoniylar va sayyidlar 
tasarnifidagi yeriar) 
vaqf yerlari (diniy muassasalarga tegishli) 
jamoa yerlari 
Somoniylar davrida davlat boshli i z farzandlari, yaqinlariga, 
amirlar, hokimlar, lashkarboshilarga ularning xizmatlari evaziga 
tuman, shahar, hatto viloyatlarni ham in'om qilgan. Bunday mulk 
iqto, ularning egalari iqtodorlar deb atalgan. Iqtodorlar ziga in'om 
etilgan hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlarning bir 
qismini ziga olish evaziga daromad olgan. Aholi iqtodorga bu doy, 
paxta, quruq meva, gazmol yoki pul shaklida soliq t lagan. Iqtodan 
foydalanish muddati davlat boshli iga bo liq b lgan. Avvallari iqto 
vaqtincha berilgan, iqtodor bunday mulkdan mahrum ham etilgan, 
ayrimlaresa iqtodan umrbod foydalanganlar. 
Kam yerli yoki yersiz ahoii katta yer egalaridan yerlarni ijaraga 
olib mehnat qilganlar. Ularbarzikor-q shchilardeb atalardi. Barzikor 
ijaraga olgan yerda z uru i va q shi bilan dehqonchilik qilsa hosilning 
1/3 — 1/5 hissasiga, uru va q sh yeregasi hisobidan boisa hosilning 
1/10 — 1/12 hissasiga ega b lgan. 
Somoniylar davlati muayyan tarixiy bosqichlarda ijtimoiy-siyosiy 
va boshqa sohalarda qanchalik yuksalish, muhim zgarish jarayonlarini 
boshdan kechirmasin, biroq keyinchalik asta-sekin tushkunlik, paro-
kandalik sari yuz tutgan. X asrning ikkinchi yarmidan boshlab, 
xususan keyingi Somoniy hukmdorlar: Abdumalik ibn Nuh (954-
961), Mansur ibn Abdumalik (961-976), Nuh ibn Mansur (976-
997), Mansur ibn Nuh (997-999), Abdumalik ibn Mansur (999-
1000) davrida mamlakatda ham mahalliy feodal beklar, amaidorlar 
rtasida, ham hukmdorsulola vakillari rtasida zaro ichki nizolar, 
120 
/ukliyatlar t xtovsiz kuchayib bordi. Davlatning harbiy tayanchi 
lnsoblangan turk askarlaridan iborat q shin safida ham birdamlik, 
hamjihatlik yetishmasdi. Bu esa Somoniylar saltanatini jiddiy tanglikka 
diichor yetishi tayin edi. Masalan, lashkarboshi Alptegin Somoniy-
I.UH1 60 yil himoya qilib kelgan. Uning itoatida 30 ming q shin 
b lib, zarur b lganda 100 ming suvoriy t play olardi. Shu boisdan 
ham, Somoniylar bilan Alptegin rtasidagi ixtilof va ishonchsizlik 
oxir-oqibatda Somoniylarni inqirozga olib keldi. Shuningdek, mahalliy 
luikmdorlarda zboshimchalik, boshboshdoqlik xatti-harakatlarining 
;'.vj olishi, ularni jilovlashga markaziy hokimiyatning ojizligi davlatning 
yanacla zaiflashuviga sabab boidi. Xalq norozilik harakatlari shu qadar 
alangalanib bordiki, hatto amir Abdumalik vafoti bahonasida bilan 
961— yilda Buxoro harbiy askarlari tomonidan boshlangan alayon 
amir saroyini talash, uni yakson qilish bilan tugallandi. 
Bundayjiddiy nizolar, ziddiyatli jarayonlar oqibatda, Somoniylar 
davlati zaiflashib, inqirozga yuz tutadi. 
2.Qoraxoniylar 
Yettisuv, Sharqiy Turkiston lkalarida IX asr ikkinchi yarmida 
turli turkiy qavmlar, elatlarning zaro birikuvi natijasida va q shiluvi 
davomida Qoraxoniylar davlati tashkil topdi. Mazkur davlatga asos 
solgan siymo Abdulkarim Sotuq Bu roxon (859-955) ya molar 
qavmiga mansub boigan. Bu davlat hukmdorlari «arslonxon» yoki 
«qoraxon» unvonlari bilan yuritilgan. Qoraxon s zining lu aviy 
maiiosi esa turkiy qabilalarda «ulu », «buyuk» degan tushunchalarni 
anglatgan. Qoraxon «Tam achxon» ham deb yuritilgan. 
Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlarni z 
q l ostiga kirita boradi. Uning poytaxti Sharqiy Turkistonning 
Bolaso un shahri boigan. Abdulkarim Bu roxon vafotidan keyin 
uning vorislari davrida Markaziy Tyan-Shan va Yettisuv lkalari 
egallanadi. Endilikda Qoraxoniylar Somoniylar hukmronlik qilayotgan 
Movarounnahr yerlarini ham butunlay egallashga kirishadilar. Bu davrda 
Somoniylar davlati chuqur ichki ziddiyatlar, sinfiy ixtilofiar orqasida 
tanglik holatiga tushib qolgan edi. Bundan foydalangan Qoraxoniylar 
hukmdorlari - Hasan va Nasr Bu roxonlar yetakchiligidagi q shin 
Somoniylar qarshiligini qiyinchiliksiz yengib, (992-996 va 999— 
yillarda) Btixoroni egallaydi, somoniylar sulolasining s nggi vakili 
121 

Ismoil al-Muntasir (1000-1005) hLikmronligi barham topdi. Oqibatda 
butun Movarounnahr hududlari Qoraxoniylar tasarrufiga tadi. Shu 
tariqa, Qoraxoniylar hukmronligi katta hududlarga yoyiladi. 
XI asr rtalariga kelib 
Qoraxoniylar hokimiyati 
2 ga h linili kettli: 
r Markazi Sarnarqand b lgan Movarounnahrning katUi 
hucludlarini zida jam etgan arbiy xonlik. 
> Markaziy Bolaso un b lgan Talas. islljob. Shosh 
(Toshkent). Sharqiy Far ona. Yettisuv vaQosh ar 
ycrlarini tarkibiga olgan Shurqiy xonlik 
Qoraxoniylarning davlat boshqaruv ti/iini 
Qoraxoniylarning 
davlat boshqaruv 
tizimi 
Eloqxonlar -
mahalliy 
hukmdorlar 
Bosh vazir 
Devoni 
Ulug-
xojib 
Munshiy 
Bitikchi 
Qushchi 
Oshchi 
O ichi 
Biruk 
Tavochi 
Devoni 
mustavfiy 
Dcvoni 
mushrif 
Devoni barid 
Devoni amid 
Devoni ushrot 
Devoni vaqf 
Volev-bek 
Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy 
boshqaiish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon 
b lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar 
122 
inuhalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora 
'lilmuan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Yettisuv v.b.). Eloq-
-"iilai tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki t lovlarni markaziy 
liokimiyat hukmdori - Tam achxonga yuborib, amalda z 
mulklarini mustaqil boshqarganlar. 
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab 
niiinoiy-siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jara-
\onlar girdobida kechgan. Ayniqsa, xonlikning muhim hayotiy 
markazlari hisoblangan Samarqand, Buxoro, Balx va Termiz kabi 
loylarni q lga kiritish uchun saljuqiylar, qoraxitoylar bilan k p 
bor urush harakatlari oiib borilgan. 
Xususan, saljuqiylarning s nggi podshohi Sulton Sanjar 
(1118-1157) Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmdori 
\rsIonxon (1102-1130)ning zaiflashib qolganligidan va mahalliy 
ruhoniylar filnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini 
bosib oladi. Shundan s ng, Qoraxoniylar sulolasiga mansub 
mahalliy xonlar amalda Sulton Sanjarga tobe b lib qoladilar. Biroq 
k p tmay, bu hududlar sharqdan qayta bostirib kelgan Qoraxi-
toylar ta^siriga tushib qoladi. 
Faqat 1211— yilga kelib, yani s nggi Xorazmshoh Alouddin 
Muhammad (1200-1220) davrida Qoraxoniylarning Movaroun-
nahrdagi rasmiy boshqaruviga butunlay barham beriladi. 
Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotida bir qator muhim zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, 
Qoraxoniylar lkani zabt etgach, bu yerda k p asrlardan buyon 
hukm surib kelgan yerga egalik qilishning muhim shakli — dehqon 
mulkchiligini tugatib, bu mulklarni davlat tasarrufiga oladilar. Bu 
mulklar z navbatida qoraxoniylarga tobe b lgan sodiq amaldorlar, 
harbiy lashkarboshilar, davlat xizmatchilari yoki ularga yon bosgan 
yuqori ruhoniylar, din peshvolariga mulk qilib beriladi. "Dehqon" 
tushunchasi shu vaqtdan boshlab, amalda, yerni ishlovchi, unda 
mehnat qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga k chdi. 
Ikkinchidan, Qoraxoniylar davriga kelib yer-mulkka egalik 
qilishning "iqt " va iqtodorlik munosabatlari yanada chuqur ildiz 
otadi. Iqtodorlar z tasarrufidagi fuidudlarda yashovchi aholidan 
olinadigan soliqlar evaziga katta daromadlar olganlar. Uchinchidan, 
Q'r1a Qsiyo hududlarining Qoraxoniylar davlati tarkibiga tishi yerli 
123 

aholi etnik tarkibida ham muhim zgarishlarni vujudga keltiradi. 
Qoraxoniylar hokimiyatining bu hududga yoyilishi, ayni zamonda, 
sharqiy hududlardan turkiy qavmlar, elatlarning bu yerlarga kelib, 
rnashib, troqlashuviga sezilarli ta'sir k rsatadi. Bu esa, shubhasiz, 
zbek xalqining etnik shakllanish jarayoniga ta'sir etadi. Ayni cho da 
turkiy tilning iste'mol doirasi t xtovsiz kengayib bordi. 
Shu bilan birga bu tilning mahalliy xalq, elatlarning adabiy tili 
sifatidagi mavqeyi va maqomi ham tarkib topib bordi. G zal va 
nafis qadimgi turkiy, ya'ni eski zbek adabiyotining yuksak badiiy 
namunalari hisoblangan Mahmud Qosh ariy, Yusuf Xos Hojib 
va Ahmad Yugnakiylarning betakror ijodiyoti bunga yorqin dalil 
b la oladi. 
3. aznaviylar 
961— yilda Somoniy hukmdor Abdumalik vafotidan s ng azna 
mulkiga asli turkiy qavmga mansub b lgan salohiyatli lashkarboshi 
Alptegin noib b ladi. 
Somoniylar davrida yetuk harbiy lashkarboshi darajasiga erishgan 
Sabuktegin 977— yilda Somoniylar davlati ichida davom etayotgan 
zaro nizolardan foydalanib, Qobul daryosi havzasiga qarashli 
yerlarni ham azna viloyatiga q shib, mustaqil davlat tuzishga 
muvaffaq b ladi. U tez orada Xurosonga egalik qilish huquqini ham 
q lga kiritadi. Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini qulatib, 
Movarounnahrni egallagunlariga qadar, Amudaryoning janubida 
Sabuktegin va uning vafotidan s ng li Mahmud davrida 
aznaviylar mavqeyi va davlat boshqaruv tizimi kuchayadi. 
aznaviylarning eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri 
Sulton Mahmud (998-1030) vaqtigat ri keladi. Taxtga chiqqandan 
s ng, Sulton Mahmud katta q shin tuzib, uni sha davrning eng 
zamonaviy qurol-aslahalari bilan, yetarli maosh bilan ta'minlab, 
juda k plab bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi. U XI asr boshlarida 
Qoraxoniylar bilan shimoliy chegara sifatida Amudaryoni belgilab 
olgach, zining asosiy e'tiborini janubda - Hindistonga, arbda -
Xuroson va unga chegaradosh hududlar tomon qaratadi. Faqat 
Hindistonga 17 bor yurish qilib, u yerdan katta miqdordagi lja va 
boyliklar olib keladi. Birgina 1019— yilda Kanuadja shahrini egallab, 
olib kelingan lja — katta miqdordagi oltin, kumush va qimmatbaho 
124 
buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir-qulni tashkil etgan. 
U 1008— yilda Qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomani buzib, 
Amudaryo shimolidagi Cha oniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib 
oladi. 1010-1011— yillarda esa Mahmud katta q shin bilan jangqilib 
ur viloyatini egallaydi. 1017— yilga kelib esa,  M a h m u d 
aznaviyning nigohi geografik jihatdan oyatda qulay nuqtada 
joylashgan, boy hudud - Xorazmga qaratiladi. U Xorazmshohlar 
saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan, Xorazmshoh 
Ma'munning limidan foydalanib, u yerga katta q shin yuborib, 
osonlik bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni paytda, shuhratparast Sulton 
Xorazm Ma'mun akademiyasining bir qator atoqli namoyandalarini, 
shu jumladan, Abu Rayhon Beruniyni aznaga k chirib keladi. 
Uning s nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029— yilda Eronning 
Ray shahrini egallash b ladi. 
Mahmud aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu 
b ldiki, shimoliy Hindiston hududining bosib olinishi natijasida 
turkiy aholining ancha qismi bu joylarga kelib joylasha boshlaydi. Bu 
esa Hindistonning keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta'sir k rsatdi. 
Mahmud davrida aznaviylar davlati hududlari benihoya 
kengayib, mamlakat shaharlarida, ayniqsa, aznada katta inshootlar, 
salobatli masjid-u madrasalar, kutubxona-yu shifoxonalar, ilm 
maskanlari k plab barpo etilgan b lsa-da, biroq k pchilik aholining 
moddiy — maishiy ahvoli nochor b lgan, turli xil soliq va majburi-
yatlar odamlarning tinkasini quritgan. 
1011— yilda Xuroson lkasida boshlangan ocharchilik minglab 
odamlarning nobud b lishiga olib kelgan. Shu bois, Mahmud 
aznaviy davlati tashqaridan g yo qudratli k ringani bilan aslida 
uning ichdan yemirilayotganini, omonatligini payqash qiyin emas. 
Zero, uning vafotidan keyin k p tmay, bu saltanatning tush-
kunlik sari yuz tutganligi ham shundandir. Bu rinda, Sulton 
Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm z mustaqilligini tiklashga 
erishganini aytish kifoya. Shuningdek, saljuqiy turklarning Xuroson 
hududlarini egallash uchun harakatlari kuchayadi. Agar Mahmud 
davrida uning roziligi bilan Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy 
qabilalar kelib joylashgan b lsa, endilikda ular butun Xurosonni 
ish ol qilishga kirishadilar. lkaning aznaviylar siyosatidan, 
haddan ziyod soliq-t lovlar asoratidan norozi b lgan mahalliy aholisi 
125 

ham Saljuqiylarni q llab-quvvatlab chiqadi. Bu esa ikki rtadagi 
harbiy t qnashuvlarning pirovard yakuniga hal qiluvchi ta'sir 
tkazadi. aznaviylar q shini bilan Saljuqiylar rtasidagi birinchi 
katta urush 1035— yilda Nissa shahri yonida b lib tdi. Bu jang 
Saljuqiylar alabasi bilan yakunlandi. K p tmay, Saljuqiylar 
z alabalarini mustahkamlab, Xurosonning ancha qismini, 
jumladan, Nishopurni q lga kiritdilar (1038). 
1040— yil bahorida Dandanakon yonida (Saraxs bilan Marv 
orali i) b lgan hal qiluvchi s nggi jangdan keyin Mas'ud 
aznaviy q shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun Xuroson 
lkasidan mahrum b ladi. K p tmay, Mas'ud ukasi Muhammad 
tomonidan qatl qilinadi (1041). Tez vaqt ichida hokimiyatni egallagan 
Mas'udning li Mavdud ham bir necha bor kuch t plab salju-
qiylar bilan urush olib borgan b lsa-da, ammo z q shinini 
ma lubiyatdan saqlab qola olmadi. 1059— yilda aznaviylarning 
muhim layanchi b lgan Balxning Saljuqiylar q liga tishi 
aznaviylarning s nggi umidini ham puchga chiqardi. Bu esa, 
pirovardda, aznaviylar davlatining tarix sahnasida butunlay y qolib 
ketishiga sabab b ldi. 
G  aznaviylar sulolasi 
> Sabuktegin (977-997 yy) 
> Mahmud aznaviy (998-l030yy) 
> Mas'ud aznaviy (1030-104 lyy) 
> Mavdud aznaviy (1041 -1050yy) 
4. Saljuqiylar 
Saljuqiylar bu etnik nom emas, ular turkiy iz qabilalaridir. 
Ular Sirdaryo quyi etaklarida, Orol havzasida yashagan, k proq 
k chmanchi hayot kechirgan. « iznoma» kitobida naql qilini-
shicha, iz uru lari, qavmlari juda qadimiy tarixga ega b lib, 
ularga ilk bor izxon nomli buyuk shaxs boshchilik qilgan. IX asr 
oxiri X asr rtalariga kelib Orol b yi va Kaspiy shimolida iz 
uru lari ittifoqi shakllangan. X asr oxirlarida Sirdaryo etagida poytaxti 
Yangikent b lgan izlar davlati tashkil topadi. XI asr rtalariga 
kelib bu davlat shimoliy sharqdan bostirib kelgan qipchoqlar zarbasiga 
uchraydi. Natijada, iz uru larining bir qismi shimolga - dashtli 
126 
hududlarga, bir qismi old Osiyo mamlakatlariga chekinadi, yana bir 
qismi esa hozirgi Turkmaniston hududiga tib, yerli aholiga 
q shilishib, turkmanlar nomi bilan atalib ketadi. Tarixchi 
Rashiddidin, shuningdek, Mahmud Qosh ariy, Abul oziylarning 
ma'lumotlariga qaraganda, izlar 22 yoki 24 qabiladan, chunonchi, 
chavdir, emreli, ichdir, yazir, salir, qoradoshli. bayot, koyi, taturga 
va boshqalardan tashkil topgan. 
Sirdaryo quyi oqimida paydo b lgan iz davlatining 
dastlabki yob usi (podshosi) Saljuqbek (tahminan IX asr oxiri-
X asr oxiri) b lgan. Uning avlodlari T rulbek, Dovudbek, 
Cha ribek va Shakarbeklar z davrlarida saljuqiylar shuhratini 
yuksakka k tardilar. 
Xurosondagi 
Saljuqiylar sulolasi 
namoyandalari 
> T g-rulbek (1038-1063) 
^ Alp-Arslon( 1063-1072) 
> Malikshoh (1072-1092) 
>- Sulton Sanjar (1118-i 157) 
Hozirgi Turkiya turklari, Iroq, Eronda yashovchi turkmanlar, 
shuningdek, gagauzlar, ozarbayjon xalqlarining shakllanishida saljuqiy 
turklarning roli va ta'siri alohidadir. 
Somoniylar hukmronligi davrida ularning ruxsati bilan salJLiqiy 
qabilalar Zarafshon vohasiga, Nurotaning to lr yerlariga kelib 
rnashib, chorvachilik bilan shu ttllanganlar. Keyinroq Movaroun-
nahr hududlari qoraxoniylar sulolasi tomonidan egallanib, ularning 
chorvador x jaliklari bu yerlarni band etgach, saljuqiylarning 
yashash sharoitlari mushkullashadi. Shu bois, ular arbga tomon 
siljishga majbur b ladilar. XI asrning 20-30— yillariga kelib saljuqiy 
urug
l
-qabilalarning hozirgi turkman yerlari orqali aznaviylar 
tasarrufidagi Xuroson lkasiga kirib borishi faollashadi. 1038— yilda 
Saraxsda, 1040— yilda Dandanakonda b lib tgan hal qiluvchi 
urushlar davomida Saljuqiylar aznaviylarni yengib, butun 
Xuroson yerlarini egallab, z davlati markazini shu hududga 
k chiradilar. Shu tariqa, Nishopur shahri Saljuqiylar poytaxtiga 
aylanadi. Saljuqiylar hukmdori T rulbek egallangan Movaroun-
nahr va Xuroson hududlarini z avlodlari - Cha rilbek va 
127 

Dovudbeklar tasarrufida qoldirib, zi arbga tomon harbiy 
yurishlarini davom ettiradi. T rulbekning 1038-1063— yillarni z 
ichiga olgan hukmronlik davri old Osiyo va Kichik Osiyoning katta 
hududlarini q lga kiritilganligi bilan tavsiflanadi. 
Bu davr mobaynida Saljuqiylar Gurgon, Tabariston, Xorazm, 
Ozarbayjon, Kurdiston hududlarini, hozirgi arbiy Eron viloyat-
larining bir qismini, shuningdek, Fors, Kermon viloyatlarini 
egallaydilar. 1055— yilda esa xalifalik markazi Ba dod ish ol 
qilinadi. Ayni paytda, Vizantiyaning Kavkazdagi ta'siriga ham 
kuchli zarba beriladi. Shunday qilib, T rulbek kuchli Saljuqiy 
sultonligiga asos soladi. Uning vorisi Alp-Arslon (1063-1072) ham 
jahongirlik yurishlarini davom ettiradi. Uning davrida rta Yer 
dengiziga qadarb lgan Kichik Osiyo yerlari egallanadi. Endilikda 
Saljuqiylar saltanati Movarounnahrdan to rta Yer dengiziga 
qadar bepoyon hududlarga yoyiladi. 
Alp-Arslon mamlakat poytaxtini Nishopurdan Marvga k chiradi. 
U z podsholigi davrining katta qismini yana sharqqa - Movaroun-
nahrning Qoraxoniylarta'sirida b lgan joylarini egallashga qaratadi. 
Shu maqsadda u Xorazm yerlarini, s ngra Jand, Sabronni q lga 
kiritadi. Keyinroq Cha oniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib olish 
uchun q shin tuzadi. Biroq Alp-Arslon 1072— yilda 200 minglik 
q shin bilan Amudaryo kechuvidan tish cho ida kutilmaganda 
xalok b ladi 
Saljuqiylar davlati qudratining Movarounnahr va Xurosondagi 
eng kuchaygan payti Malikshoh (1072-1092) davriga t ri keladi. 
Gap shundaki, xuddi shu yillarda Malikshoh va uning tadbirkor, 
dono vaziri Nizomulmulk tomonidan mamlakat hayotining k plab 
sohalarida juda rnuhim ijobiy zgarishlar amalga oshiriladi. Avvalo, 
Saljuqiylar davlatining Movarounnahrdagi maqomi yanada mustah-
kamlanadi. Malikshoh muhim strategik ahamiyatga molik Balx va Termiz 
hududlarini Qoraxoniylardan qaytarib oladi. Shuningdek, Qoraxo-
niylar hukmdori Shamsulmulk vafotidan s ng vujudga kelgan qulay 
vaziyatdan foydalanib, 1089— yilda katta q shin tortib Buxoro va 
Samarqandni egallaydi va yangi xon Ahmadni asir qiladi. Garchand 
tez orada Ahmad Qoraxoniylar xonligi taxtiga qaytarilgan b lsa-da, 
biroq amalda Qoraxoniylar Saljuqiylarga tobe b lib qoladi. 
128 
Malikshoh davrida davlat hokimiyatining kuchayishida dono vazir 
Nizomulmulk (1017-1092) r li benazirdir. Katta huquq va keng 
vakolallarga ega b Igan birinchi vazir markaziy hokimiyatni 
kuchaytirishga, davlat amaldorlarining mas'uliyati, javobgarligim 
oshirishga, davlatning moliya, soliq va boshqa boshqaruv tizimlarini 
takomillashtirishga alohida ahamiyat beradi. U zining bu boradagi 
yuksak salohiyati va tajribasini umumlashtirib, mashhur «Siyosat-
noma» asarini yozadi. Bu kitob katta shuhrat va e'tirof qozonib, 
mana, necha asrlardirki, Sharq va arb mamlakatlarining davlat 
arboblari, vaziru vuzarolari uchun siyosat bobida muhim dasturulamal 
q llanma vazifasini bajarib kelmoqda. 
Nizomulmulkning rahnamoligi va tashabbusi bilan Ba dod, Ni-
shopur, Hirot, Balx, Marv kabi shaharlarda oliy madrasalar ochilib, 
ularda juda k plab qimishli yoshlarning taiim-tarbiya olishi yaxshi 
y lga q yildi. Mamlakat shaharlarining hunarmandchilik va savdo-
sotiq, karvon savdosi markazlari sifatidagi mavqeyi kuchayib, xalqaro 
Ipak y lining roli ortib bordi. 
Bu davrda «iqt » tizimi kuchli rivojlangan  b o i i b , uning bilan 
bogiiq mulkiy munosabatlar qishloq x jaligi sohasida yetakchi 
mavqe egallagan. 
Saljuqiylarning eng s nggi hukmdori Sulton Sanjar (1118-1157) 
davrida bu davlatning ham yuksalishi, ham halokatga yuz tutishi 
ziga xos murakkab, ziddiyatli davr boiganidan darak beradi. 
Negaki, bu yillarda Saljuqiylar hukmronligi Xuroson va Mova-
rounnahrda yanada mustahkamlandi. Qoraxoniylar hukmdorlari 
amalda ularga tobelik maqomiga tushib qolgan edi. Ayniqsa, 1130— 
yilda Sanjar tomonidan bu sulolaning asosiy hayotiy markazlari 
Samarqand, Buxoroning egallanganligi (garchand bular yana 
Qoraxoniylarga qaytarib berilgan b lsa-da) fakti ham fikrimizni 
isbot etadi. Bu davrda Xorazm yerlari ham amalda Saljuqiylar ta'sirida 
b o i i b , Xorazmshohlar, masalan, Qutbiddin Muhammad, Otsiz 
rasman ularga itoat etardilar. 
XI asrning 40— yillariga kelib Saljuqiylar davlatining mavqeyi 
susaya boshlaydi. Bunda, ayniqsa, Sharqdan bostirib kelgan 
Qoraxitoylar bir vaqtning zida ham Qoraxoniylarga hamda 
Saljuqiylar saltanatiga katta xavf soladi. Sulton Sanjar va Qoraxoniylar 
xoni Mahmudning birlashgan q shini 1141— yilda Samarqand 
9 - 367 
129 

yaqinidagi Katvon ch lida Qoraxitoylar bilan b lgan hal qiluvchi 
jangda qaqshatqich ma lubiyatga uchragach, Movarounnahr yerlari 
Qoraxitoylar q li ostiga tadi. Saljuqiylar katta hududlarga egalik 
qilish huquqidan mahrum b ladi. 
Qoraxitoylar esa Movarounnahrni ish ol etish barobarida, bu 
yerdagi sulolalar hukmronligini yiqitmay, ularni zlariga vassal 
qilish, muntazam boj, xiroj olib turish sharti bilan kifoyalandilar. 
Shuning uchun ham Qoraxoniylar, Xorazmshohlar va boshqalar 
Bolaso unda turuvchi Qoraxitoylar hukmdori Gurxonga kelishilgan 
miqdordagi xiroj- lponni yuborib turishga majbur edilar. 
Sulton Sanjarning keyingi taqdiri ham favqulodda holatda kechdi. 
U 1153— yilda Balx viloyatining to li hududida k chib yuruvchi 
uz qabilalarining alayonlarini bostirish cho ida kutilmaganda asirga 
tushib qoladi. U uch yil davomida uzlar q lida asirda b Iadi. Bu 
vaqt ichida uzlarning Xuroson va Movarounnahrning janubiy-
sharqiy yerlariga bosqinlari tez-tez takrorlanib turadi. 
Faqat 1156— yildagina Sulton Sanjar tutqunlikdan qutulishga 
muvaffaq b ladi va bir— yildan s ng vafot etadi. Uning limi bilan 
bir vaqtda z davrida qudratli b lgan markazlashgan Saljuqiylar 
davlati-yu, uning shon-u shuhrati ham s nadi. Bu davrga kelib 
Kermon z mustaqilligiga erishadi. Fors va Ozarbayjon hududlarida 
mustaqil davlatlar paydo b ladi. Xuroson ham Saljuqiylar tobeligidan 
chiqadi. Arab xalifaligi zining avvalgi mustaqilligini tiklaydi. Ayni 
cho da, Kichik Osiyo hududida Saljuqiy turklarning uzil-kesil 
joylashuvi jarayoni kuchayadi hamda ularning mustaqil davlat 
tuzilmalari vujudga kela boradi. Bular, keyinchalik, Usmonli turklar 
davlatining tarkib topib, mustahkamlanishida muhim asos b lib 
xizmat qiladi.