arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Islom Karimov: «Bu yurt tengsiz allomalar, aziz-avliyolar, podshohu sarkardalar, botir va 
pahlavonlarni k p k rgan. Uar orasida milliy qahramonimiz Jaloliddin Manguberdining 
betakror nomi yulduzdek charaqlab turadi» 
(I.A.Karimov, Asarlar, T. 8,75
:
bet) 
Sarkurda ynbileyi Bahodir, sarkarda. Jaloliddin tavalludining 800-
munosabati bilan Urganehda davlat arbobi Jaloliddin yilligini nishonlab, zbekislon 
.laloliddin Manguberdiga Manguberdi qiyofasiga hukumati 2000-yilda «.laloliddin 
ba ishlab me'moriy ehizgilar: Manguberdi» ordenini ta'sis qildi 
majmua va bo tashkil 
qilindi | 
Shihobiddin an-Nasaviy: 11 bu doyrang, rta b ylik, turkiy qiyofalik va turkiyda 
gapiradigan odam edi. Uning mardligi, jasurligiga kelsak,  « . . . u sherlar orasida engz rsher 
edi, q rqmas chavandoz, lashkarlar orasida eng botir edi. U haqg ylikni, adolatni 
jdug^lardi..^ 
(hingizxon: «()tadan dunyoda hali bunday il tu ilmagan. I' sahroda shcr kabi olib 
jangehi, daryoda esa nahang (akula) kabi hotir.. «Otaga shunday il zarurki, u ikki girdob 
- olov va snv girdobidan ozodlik maydoniga chiqa oldi!». (Mirzo l lu bek. T rt ulus tarixi. 
T.: «Ch lpon», 1994,183-184-betlar 
Shunday qilib, m ul istilochilari qisqa davr ichida goh beadad 
qir inliklar keltirish, goh mahalliy xalqlar orasida ul ula, xavf-
xatar solish, yoxud ular orasidagi xiyonatkor, sotqin unsurlarni 
ishga solish orqasida Movarounnahr va Xuroson yerlarini egallab, 
bu hududlarga mislsiz moddiy va ma'naviy zarar yetkazib, z hukm-
ronligini rnatishga muvaffaq b ldilar. Kechagina gullab-yashnagan 
vodiylar, yam-yashil, obod qishloqlar, suv inshootlari, t onlar 
yakson etildi, ekin maydonlari suvsizlikdan qoyjirab qoldi. Buyuk 
Ipak yulining shuhrati s ndi, shaharlar hayoti fayzsiz boiib qoldi. 
Xalqning k p asrlik ma'naviy bisoti, noyob osori atiqalari, qadri-
yatlari oyoqosti qilindi. 
2. Chi atoy ulusining tashkil etilishi, uning ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy hayoti 
Chingizxon z hukmronligining s nggi davrlariga kelib, 1224— 
yilda z q l ostiga kiritgan barcha hududlami avlodlari rtasida taqsim 
qiladi. Chunonchi, Irtish daryosi sohillaridan arbga tomon to «m -
ullar otining tuyo i yetgan joygacha» b lgan yerlar, Sirdaryoning 
quyi oqimi va Xorazmning shimoli - arbiy qismlari t n ich li 
154 
J jiga, Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahr yerlari Chin-
gizning ikkinchi li Chi atoyga berildi. Uchinchi il qtoyga 
esa arbiy M uliston va Tarba atoy yerlari ajratildi. Kenja il 
va voris Tuliga Mo uliston, Xitoy va Qir iziston yerlari meros qilib 
berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik yurishlarini davom 
ettirib, Sharqiy Yevropaning katta qismini bosib olib, Oltin rdaga 
asos solgan uning nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1255) 
Movarounnahrning qator hududlari ham uning ta'sirida boigan. 
Shunday qilib, Chingizxon avlodlari rtasidagi meros taqsimlanishi 
natijasida Movarounnahr, Sharqiy Turkiston va Yettisuv oikalari 
Chi atoy va uning vorislariga tib, u Chi atoy ulusi nomi bilan atala 
boshlandi. Endilikda M ul hukmdorlari Movarounnahr lkasini 
boshqarishga kirishar ekanlar, ular qanday qilib boimasin, uning 
xalqini yanada itoatda tutish, bu yerdan m ul zodagonlari uchun 
k proq soliq va lponlar undirish, q shimcha majburiyatlar yuklash 
harakatida boiadilar. M ullar Movarounnahrni idora etishda mahalliy 
amaldorlar xizmatidan ustamonlik bilan foydalandilar. Shu rinda 
Mahmud Yalavoch, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Ali Xoja, Yusuf 
troriy, Qutbiddin Xabash Amid singari m ul hukmdorlari bilan 
yaqindan hamkorlik qilgan mahalliy amaldorlar ismlarini keltirib tish 
joiz. Shu boisdan ham, Chi atoy ulusi hukmdori Chi atoy (1224-
1242) davrida Movarounnahrni boshqarish mahalliy yirik savdogar, 
diplomat, sotqinlikevazigam ullar ishonchini qozongan Mahmud 
Yalavochga berilgani tasodifiy emas. U xoqon nomidan raiyatni 
boshqaradi. Uning qarorgohi (poytaxti) X jand edi. Harbiy hokimi-
yat, aholini r yxatdan tkazish, soliq yi ish ishlari doruxachi va 
tam ach deb ataluvchi m ul amaldorlari qoiida b ladi. M ul 
bosqoqlari ixtiyoridagi k p sonli jangchilar Mahmud izmiga 
b ysundirilgan. Aholidan markaziy hokimiyat xazinasi uchun k plab 
soliqlar undirilgan. 
Bundan tashqari, aholi turli-tuman toiovlar berishga majbur 
etilgan. Masalan, aholi savdo yoilaridagi bekatlar (yomlar) uchun 
g sht, un, guruch, ot-ulov berishga ham majbur etilgan. Bosib 
olingan mamlakat hunarmandlari «din tugun», deb atalgan maxsus 
o i p o n  t o i a b turganlar. 
M ullarning Movarounnahr hududini bosib olib, ship-
shiydam etib, talon-taroj qilishi, s ngra mahalliy aholini haddan 
155 

Ch
i ato
y
 ulus
i soli
q
 tizim
i 
RAIYAT 
ZIROATCHI 
CHORVADOR 
HUNARMAND 
SAVDOGAR 
Tuzsoli i 
Jon va kumush soli i 
Kalon (Hiroj) hosilning 
1/10qismi 
Qopchur har 100 bosh 
L
 chorvadan bir bosh mol 
Shulen har bir podadan ikki 
yashar q y va 1000 bosh 
otdan bir bosh biya 
Tar u ishlab chiqarilgan 
yoki sotilgan molning 1/30 
ulushi 
Boj 1/40 tilushi 
ziyod soliq, lpon va toiovlar y li bilan zulm-asoratga duchor 
yetishi, pirovard oqibatda xalqning k tarilishiga, z erki, musta-
qilligi uchun qalqishiga sabab b ladi. 1238— yilda Buxoro yaqinidagi 
Torob qishlo ida boshlangan oddiy alvir yasovchi hunarmand 
Mahraud Torobiy boshchiligidagi xalq q z oloni shu tariqa yuz 
bergan edi. Kelgindi m ul zodagonlarining mahalliy yuqori tabaqa 
vakillari bilan ti! biriktirib, bechorahol xalqni talab, boylik orttira-
yotganligi, shohona aysh-u ishrat qurayotganligi, oddiy fuqaroning 
turmushi tobora nochorlashib borayotganligi Mahmud va uning 
156 
maslakdoshlarini azabga keltiradi va q lga qurol olib, m ullar 
zulmini a darib tashlash uchun kurashga undaydi. Uning tevaragiga 
ming-minglab alamzada oddiy mehnat kishilari t planadi. Buxoro 
atrofidagi qishloqlar aholisi bilan k payib borgan q z olonchilar 
Buxoroga kelib, m ul amaldorlarini, shuningdek, mahalliy 
zodagonlar, sadrlarni yengib, shaharni egallaydilar. Buxoro sadrlari 
Mahmud Torobiy hokimiyatini tan olib, uni xalifa deb e'lon qilishga 
majbur boiadilar. 
Mahmud Torobiy Buxoroni egallagach, hukmron kuchlar hoki-
miyatini cheklaydi va oddiy xalq manfaatlarini k zlaydigan bir qator 
tadbirlar tkazadi. Q z olonchilar zarbidan Karmanaga qochgan 
m ul bosqoqlari va mahalliy amaldorlar q z olonni bostirish 
uchun yangidan katta kuch t playdilar va Buxoroga yurish 
boshlaydilar. Ammo bu davrga kelib katta kuchga aylangan 
q z olonchilarning q li baland keladi. 10 mingdan ziyod m ul 
askarlari qirib tashlanadi. Q z olonchilar m ullarni Karmana-
gacha quvib boradilar. Biroq, mana shu hal qiluvchi olishuvda 
q z olon rahnamolari - Mahmud Torobiy va Shamsiddin 
Mahbubiylar halok boiadi. Tez orada q z olonga qarshi yuborilgan 
Eldiz N yon va Chekan Qurchi boshchiligidagi m ul q shinlari 
Karmana yaqinidagi Malik rabotida q z olonni bostiradi. Bu jang-u 
jadal t qnashuvda 20 mingdan ziyod q z olonchilar halokboiadi. 
Garchi bu xalq q z oloni magiub etilsa-da, biroq u Movaroun-
nahr erksevar xalqining ozodlik va mustaqillik yoiidagi mardonavor 
kurashi, qafiyatini  t o i a namoyon etdi. Ayni cho da, Torobiy q z-
oloni m ul hukmdorlariga mahalliy xalq bilan munosabatlarini 
qayta k rib chiqish, siyosiy va taktik yoilarni zgartirish uchun 
muhim saboq boidi. Mahalliy xalq orasida ancha obr sizlanib qolgan 
Mahmud Yalavochning m ul hukmdorlari tomonidan Movaroun-
nahrdan olinib, Pekinga hokim etib tayinlanishi, uning rni katta 
gii Mas'udbekka berilishi ham q z olonning muhim saboqlaridan 
biri boidi. 
Mas'udbck (1238-1289— yil) bir tomondan, hukmron m ul 
xonlari, aslzodalari bilan umumiy til topishga harakat etib, ularning 
manfaatlari, qiziqishlariga mos keladigan siyosat yuritgan boisa, 
ikkinchi  t o m o n d a n m ul xonlari rtasidagi toj-u taxt, 
hukmronlik uchun yuz bergan zaro ixtiloflardan ustalik bilan 
157 

foydalanib, oikada savdo-sotiqni jonlantirish, iqtisodiy tadbirlarni 
amalga oshirishga intildi. 
Mas'udbek 
yuritgan 
siyosat va 
uning 
natijalari 
M ul zodagonlarining yurtda qilgan zboshimcha xatti-
harakatlariga chek q yildi 
lkada nisbiy tinchlik, yaratuvchilik jarayoni hukm surdi 
1271-yilda tkazilgan pul islohoti va bir xil vazndagi sof 
kumush tangalarning zarb etilishi lkaning iqtisodiy-
moliyaviy ahvolini, savdo-tijorat ishlarining ancha 
yaxshilanishiga turtki berdi 
Buxoro, Samarqand, Shosh, Termiz, Far ona shaharlarining 
yangidan tiklanishi, ulaming savdo-sotiq va hunarmandchilik 
markazlari sifatidagi mavqei k tarildi 
Islom dini va uning peshvolari nufuzi tiklandi. Islomning 
Movarounnahrning rasmiy dini sifatidagi mavqei ortib bordi 
M ullar va bir qator turkiy qavm, elatlarning 
Movarounnahrga kelib troqlashuvi va muqim yashashga 
moslashuvijarayoni faollashdi 
Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy zga-
rishlarda Chi atoy ulusi xoni tashabbusi bilan m ul n yonlari va 
shahzodalarining 1269— yilda Talas vodiysidab lib tgan qurultoyi 
va undagi tarixiy kelishuvning roli va ta'siri katta b ldi. Mazkur 
qurultoy barcha m ul xonlari, aslzodalariga qayerda yashashlaridan 
qafiy nazar mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga aralashmaslik, 
belgilab q yilgan soliq, t lovlar bilan qanoatlanish, ekin maydon-
larini payxon qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni Movarounnahr 
yerlariga k chib, asta-sekin troq hayotga ta borishga da'vat etdi. 
XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib m ullarning mahalliy 
aholiga, ularning turli ijtimoiy qatlamlariga nisbatan munosabatlari 
ham keskin zgarib bordi. M ul hukmron doiralarining bil qismi 
yerlik aholining yirik mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-sotiq, hunar-
mand tabaqalari bilan umumiy til topib, z qarashlarini zgartirib, 
musulmon ruhoniylariga hayrixohlik va hurmat bilan munosabatda 
b la boshladilar. Chi atoy ulusida islom rasmiy davlat dini maqomiga 
ega boidi. Shuningdek, m ul qabilalari, elatlari bilan birga XIII 
asrning ikkinchi yarmidan boshlab k plab turkiy uru -qavmlar 
ham Movarounnahrga kelib rnasha boshladi. Jumladan, barloslar 
Qashqadaryoda, jaloirlar Ohangaron vodiysida, arlotlar Af oniston 
158 
shimolida, kavchinlar Tojikiston janubida, turkiylashgan m ullar 
uru i-s fiylar Xorazmda joylashib, chuqur tomir otib bordi. Bu 
esa turkiy xalqlar, elatlarning oikadagi mavqeyining yanada mus-
tahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta'sirining ortib borishiga 
bois b ldi. XIV asrdan boshlab Chi atoy ulusida m ul xonlari 
boshqaruvi sohasida ham muhim zgarishlar yuz beradi. Bu 
zgarishlar, dastawal, Chi atoy xonlaridan Duvaxon (1274-1306), 
uning illari Kebekxon (1318-1326), Tarmashirin (1326-1334) 
nomlari bilan bogiiqdir. Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga 
ega b lgan Mas'udbek sa'y-harakatlari bilan shaharsozlik rivojlan-
ganligi, savdo-sotiq ahli katta naf topganligi, qishloq x jaligi ancha 
yuksalganligi k zga tashlanadi. Kebekxon esa z qarargohini m ul 
hukmdorlari orasida birinchi boiib Movarounnahrga k chirdi. Qash-
qadaryo vohasidagi Nasaf shahridan uncha uzoq b lmagan joyda 
uning buyru i bilan saroy (m ulcha ma'nosi «qarshi») bunyod 
etilib, Qarshi nomi bilan poytaxtga aylantirilishi sha davrning muhim 
voqealaridan b lgan. 
Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri - bu uning pul va 
ma'muriy-hududiy sohalarda tkazgan islohotlaridir. Xususan 1321 — 
yilda tkazilgan pul islohotida Xuroson, Eron va Oltin rdadagi 
amaldagi pul tizimi hisobga olingan edi. O irligi 8 grammlik katta 
kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etildi. Katta tanga «dinor» 
deb, kichik tanga «dirham» deb atalgan. Yangi pul birligi «Kepaki» 
nomi bilan mashhur boigan. Islohotning dastlabki yillarida Kebek 
nomi bilan mashhur boigan bu tangalar k p miqdorda Samarqand 
va Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki xil qimmatga 
ega boigan kumush tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar 
tomonidan ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida Oirorda 
k plab kumush tangalar chiqaradigan zarbxona muntazam ishlab 
turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki savdoning rivojlanishi 
uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi. 
Ma'muriy islohotga k ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga, 
viloyatlar tumanlar (m ullar tartib qilgan 10 ming askar 
beradigan, aholisi 40-50 ming nafarboigan, hozirgi tumanlarimizga 
qiyos etsa boiadi - izoh) ga boiindi. Jumladan, Samarqand viloyatida 
7 ta, Far ona viloyatida 9 ta tuman tarkib topgan. Kebekxonning 
oikada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik rnatish borasidagi siyosatini 
159 

Tarmashirin izchil davom ettirdi. U islomni qabul etib, uni d; latning 
rasmiy dini darajasiga k tardi. Kebekxon y nalishida siyosat yurgizgan 
m ul xonlarining navbatdagi vakili Qozonxon (1334-1346) ham 
Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi manfaatlarini 
himoya qilish uchun mahailiy m ul va turk amirlari, n yonlarining 
olib borayotgan bir yoqlama kurashlarini bartaraf etishga intildi. U 
zi uchun qarorgoh sifatida Qarshi bilan Buxoro oraligida (hozirgi 
Muborak tumani hududida) mashhur Zanjirsaroy qal'asini qurdirdi. 
Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning, dastavval, k chmanchi 
m ul amirlarining kuchayib borayotgan ta'siri va fitnasi oqibatida 
1346— yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan s ng hokimiyat tepasiga 
kelgan amir Qazo on (1347-1358) m ul zodagonlari manfa-
atlarini yoqlab siyosat yurgizdi. Uning zi ham bir joyda muqim 
yashamasdan k p vaqtini bosqinchilik yurishlarida tkazardi. Buning 
oqibatida uning davrida mahalliy aholi tub manfaatlari.bilan m ul 
hukmdorlari manfaatlari bir-biriga tobora zid kela bordi. Bu esa 
Movarounnahrda yana siyosiy vaziyatning keskinlashuviga, hokimi-
yatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga sabab b ldi. XIV 
asrning 40 - yillarida Chi atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv, Sharqiy 
Turkistondan iborat M ulistonga va Movarounnahrga b linib ketdi. 
1348— yilda Chiqatoy naslidan b lgan Tugiuq Temur M uliston 
hokimi etib k tarildi. Movarounnahrda hokimiyatni egallagan amir 
Husayn 1358— yilda ldiriladi. 
Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy 
hukmdorlaming zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek 
q yish, jafokash xalqni m ullar zulmi va istibdodidan butkul 
xalos yetish va unda qudratli markazlashgan davlat barpo etishdan 
iborat yuksak vazifa tarixiy zaruriyat taqazosi bilan kun tartibiga q yildi. 
Uni muvaffaqiyatli uddalash esa ulu bobokalonimiz Amir Temurga 
nasib etdi. 
3. XIII-XIV asrning birinchi yarmida rta Osiyo 
xalqlarining madaniy hayoti 
Bosqinchi yovlar azaldan yuqori sivilizatsiya cho i sanalgan, 
ulu ajdodlarimiz aql-zakovati va donishmandligi bilan yaratilgan 
yuksak moddiy va ma'naviy madaniyat, betakror obidalar, osori-
atiqalar makoni b lgan bu azim yurtni qanchalik xonavayron 
160 
etmasinlar, biroq xalq irodasini, uning buyuk bunyodkorlik, 
ijodkorlik salohiyatini s ndira olmadilar. Aksincha, bu yurtning 
ma rur va erksevar kishilari, bir tomondan, muqaddas Vatan 
tuy usini dillariga mustahkam jo aylab, ozodlik va mustaqillik y lida 
jonbozlik bilan kurash olib borgan b lsalar, ikkinchi tomondan 
esa, ular asriy xalq an'analari, udumlariga sodiq qolib, yaratuv-
chilik ishlari bilan mash ul b lganlar. Zero, lmas xalq dahosi 
bu davrda ham yangi-yangi salohiyatli ijodkorlar avlodini yetishtira 
borgan. Shu boisdan sahroyi m ullar xarobazorga aylantirgan 
kultepalar rnida k p tmay yangidan k rkam shaharlar, 
me'morchilik obidalari qad rostlab, hayot yana yangidan izga tushib 
bordi. Mahalliy xalq orasidan yetishib chiqqan ajoyib me'morlar, 
naqqosh-u hunarmandlar sa'y-harakati, mahorati bilan betakror 
moddiy madaniyat namunalari yaratilib, bundan lka hayoti 
zgacha fayzu manzara kasb etib bordi. Bu davrda bunyod etilib, 
gavjum savdo-sotiq, hunarmandchilik markazlariga aylana borgan 
Andijon, Qarshi, Urganch, qaytadan ta'mirlanib chiroy ochgan, 
oldingi mavqeyini tiklagan Samarqand, Buxoro, Shosh, Termiz 
singari shaharlar, ularning ziga xos me'morchilik qiyofasi 
shundan dalolat beradi. K hna Urganchda qad k targan, balandligi 
62 metrli ulu vor minora XIII asr arxitekturasining noyob 
yodgorligi hisoblanadi. Samarqanddagi Shohizinda majmui, 
Buxorodagi Bayonqulixon, K hna Urganchdagi Najmiddin 
Kubro, T rabekxonim, Muhammad Bashar maqbaralari, 
X janddagi Tubaxon maqbarasi va shu singarilar XIV asrning 
nodir me'moriy yodgorliklari sirasiga kiradi. 
Xalq amaliy san'ati, kulolchilik namunalari, sirli naqshinkor 
sopolli idishlar, shu jumladan, k zalar, chinni buyumlar, uy-
r z or ashyolari, binolar peshtoqiga bitilgan, san'at darajasidagi 
nastaliq bitiklari - bular rta Osiyo moddiy madaniyatining XIII-
XIV asrlarda ham rivojlanishda davom etganligidan darak beradi. Bu 
davrda ilm-fan, ayniqsa, tarixshunoslik rivojida ham muayyan 
yutuqlar q lga kiritildi. Tarixshunos Juvaniyning «Tarixi jahongusha» 
(Jahon fotihi tarixi), Rashididdinning «Jomeut-tavorix» 
(«Yilnomalar majmuasi») asarlari m ullar istilosi va hukmronligi 
davri tarixini chuqur rganishda qimmatli manbalardan hisoblanadi. 
Shuningdek, oikada badiiy adabiyot sohasi ham sezilarli 
taraqqiy etdi. 
11 — 367 
161 

X I I I - X I V asrlarda 
yetishib chiqqan 
badiiy adabiyot 
namoyandalari 
> Jaloliddin Rumiy (1207-1273) («Masnaviyi ma'naviy») 
r Muslihiddin Sa'diy Sheroziy (1219-1293) («GuIiston», 
«Bo'ston») 
> Qutb («Xusrav va Shirin») 
r- Xorazmiy («Muhabbatnoma») 
> Sayfi Saroyi («SuhayI va Guldursin», «Gulistoni bit 
turkiy») 
> AmirXisrav Dehlaviy (1253-1325) («Xamsa») 
Jumladan, XIII asrning ikkinchi yarmi hamda XIV asrning 
birinchi yarmida yashab, ijod etgan yurtdosh daho shoirimiz 
Pahlavon Mahmud ijodi bu jihatdan ibratlidir. Uning tu ilgan yili 
noma'lum b lib, vafot etgan davri manbalarda 1322— yil deb 
k rsatiladi. U hunarmand oilada dunyoga kelgan. zi ham 
p stind zlik bilan shu ullangan, z zamonasining il or, 
ma'rifatparvar kishilaridan b lgan. Pahlavon Mahmud nomi bilan 
zikr qilingan barcha tazkiralarda u azal, ruboiy janrlarida samarali 
ijod qilgan shoir sifatida tilga olinadi. Biroq, Mahmudni elga mashhur 
etgan, avlodlar ehtiromiga sazovor qilgan omil, bu, eng avvalo, 
uning otashnafas ruboiylaridir. Shoirning ijtimoiy, falsafiy qarash-
lari ham uning ruboiylari mazmunida aks etgan. Umuman, Pahlavon 
Mahmud she'riyatida keng ma'nodagi hayotiy voqealar, insoniy 
kechinmalar, chuqur axloqiy, falsafiy qarashlar ifodalanganki, bu 
hol shoirning z davrining ijtimoiy-siyosiy jarayonlariga faol muno-
sabatda b lganidan dalolat beradi. 
XIII asr oxiri va XIV asr birinchi choragida Turkistonda kechgan 
adabiy jarayonni Burhoniddin li Nosiriddin Rab uziy ijodisiz 
tasavvur etib b lmaydi. Ayniqsa, uning qalamiga mansub «Qisasi 
Rab uziy» asari adib nomini asrlar osha sarbaland etib kelmoqda. 
Bu asar ilk zbek nasrining dastlabki namunasi sifatida qimmatlidir. 
Rab uziy asaridagi dunyoviy ruh bilan su orilgan k plab she'riy 
parchalar azalchilik janrining keyingi rivoji uchun ham ayricha 
ahamiyat kasb etadi. 
Tarixnavislik ham taraqqiy topdi. Juzjoniyning «Tabaqoti Nosiriy» 
(«Nosir turkumlari»), Juvayniyning «Tarixi jahonkushoy» («Ja-
hon fotihi tarixi»), Rashididdin Fazlullohning «Jome at-tavorix» 
(«Tarixlar t plami») kabi asarlari sha davr tarixiga doir qimmatli 
manbalar hisoblanadi. 
162 
Slmnday qilib, XIII-XIV asrlar davomida Movarounnahr hududi 
iti.>';•'ullar hukmronligi bilan bo liq tarzda qanday ziddiyat'i, 
niinakkab jarayonlarni z boshidan kechirmasin, uning k hna 
inadaniyati, ilm-urfoni arf anaviy ravishda ziga y l topib, rivojia-
nislida davom etadi. Xalq dahosi, ijodkorligi uning salohiyatli namo-
vandalari sa'y-harakatlari, tashabbuslari ila sayqal topib, yangi -
vangi qirralar kashf etib boradi. Bu esa, shubhasiz, lka xalqlari 
ma'naviy merosi, qadriyatlarining mazmunan boyib, yuksalishiga 
ijobiy ta'sir k rsatgan. 
Sinov savollari 
I. Chingizxon shaxsi t risida nimalarni bilasiz? 
2. Chingizxon 1219— yilgacha qanday hududlarni istilo etgan edi? 
3. Muhammad Xorazmshoh davlatining ichki ahvoli qanday edi? 
4. Movarounnahr shaharlari qanday mudofaa qilindi? 
5. Jaloliddin Manguberdi shaxsi, uning m ullarga qarshi kurashlardagi 
beqiyos jasorati haqida s zlang. 
6. Jaloliddin Manguberdi yubileyi yurtimizda qachon va qanday nishonlandi? 
7. Chi atoy ulusi qanday vujudga keldi, u qanday tarzda boshqarildi? 
8. M ullar mahalliy aholiga qanaqa soliq va t lovlar soldi? 
9. Mahmud Torobiy q z oloni t risida tushuncha bering. 
10. Torobiy q z oloni nima uchun ma lubiyatga uchradi? 
II. Mas'udbekning Movarounnahrdagi boshqaruvchilik va islohotchilik 
faoliyati haqida s zlang. 
12. Kebekxon lkada qanday zgarishlarni amalga oshirdi? 
13. Nima sababdan XIV asrning 40-60— yillariga kelib Chi atoy ulusi 
iqtisodiy tushkunlik, hududiy parchalanishga yuz tutdi? 
14. M ullar hukmronligi davrida rta Osiyo xalqlarining madaniy-
ma'naviy hayotida qanday zgarishlar yuz berdi? 
15. Bu davrga xos rta Osiyo xalqlari moddiy madaniyati namunalaridan 
nimalarni bilasiz? 
16. Turkiy (eski zbek) adabiyot ijodkorlari asarlari haqida s zlab bering. 
163 

VII bob. AMIR TEMUR DAVRIDA ZBEK 
DAVLATCHILIGINING YUKSALISHI. IJTIMOIY-
SIYOSIY, IQTISODIY VA MADANIY HAYOT 
Tayanch s z va iboralar: Siyosiy tarqoqlik. Amir Temur. Amir 
Temur- markazlashgan davlat asoschisi. Amir Temur yurishlari. 
Temur tuzuklari. Movarounnahr. Xuroson. Shohruh Mirzo. Mirzo 
Ulu bek. Husayn Boyqaro. Madaniyat. Ulu hek akademiyasi. 
Alisher Navoiy. 
1. Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. Markaziy 
davlat boshqaruvining takomillashuvi 
Amir Temur Vatanimiz tarixida, zbek davlatchiligi 
taraqqiyotida beqiyos xizmat k rsatgan shaxs. Amir Temur jahon 
xalqlari tarixida buyuk davlat arbobi, mashhur sarkarda sifatida e'tirof 
topgan yorqin siymodir. 
Afsuski, Amir Temur nomi sobiq mustamlakachilik va mustabid 
tuzum davrida qoralanib, avlodlar nazaridan chetga surilib kelindi. 
Biroq zbek davlatchiligini qayta tiklagan, buyuk davlat darajasiga 
k targan, jahonga shuhrat taratgan Amir Temurning tarixiy xizmatini 
jahon afkor ommasi nazaridan yashirish, uni Qata on zanjirida 
ushlab turish vaqti tdi. Milliy istiqlol tufayli z ona tariximizni 
xolisona yoritish, tarixiy haqiqatni qaror toptirish barobarida Amir 
Temur bobomizning nomini, nuroniy qiyofasini tiklash baxtiga 
muyassar b ldik. Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 
1996 yilning Amir Temur yili deb e'lon qilinishi va shu yili buyuk 
bobokalonimiz tavalludining 660— yilligining mamlakatimizda hamda 
UNESCO tashabbusi bilan butun dunyo miqyosida keng nishon-
lanishi - bu hozirgi minnatdor avlodlarning, qolaversa, jahon 
ahlining bu buyuk zotga, uning ulu vor ishlariga bildirgan cheksiz 
hurmati va e'zozi ramzidir.