arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

VIII BOB. TURKISTONNING XONLIKLARGA 
B LINIB KETISHI VA UNING OQIBATLARI 
Tayanch s z va iboralar: Dashli Qipchnq. Slwyboniylar. Xiva xonligi. 
Q n irotlar. Biixoro xonligi. Abdullaxon II. Ashtarxoniylar. Buxom 
amirligi. Man itlar. Q qnn xonligi. Minglar. Toshkent bekligi. Davlat 
boshqaruvi. Davlat lavoiimlari. 0'zaro va ichki kurash. Qoloqlik 
sabablari. 
1. Turkistonning uch xonlikka boiinishi 
Vatanimiz tarixi zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda 
tmaganligi, uning rivojida zafarli va inqirozli davrlar b lganidan 
guvohlik beradi. Sohibqiron Amir Temur asos solgan saltanat eng 
yirik va qudratli davlat b lganligi jahonga ma'lum. U z vorislariga 
nafaqat qudratli davlatni, shuningdek, saltanat qurish va davlatni 
boshqarish qonun-qoidalari bayon etilgan mashhur tuzuklarni 
qoldirgan edi. «... Farzandlarim va avlodimdan b lganlarning harbiri,-
deb yozgan edi u zining tuzuklarida,- unga muvofiq ish yuritsin... 
Bu tuzuklardan z saltanat ishlarini boshqarishda q llanma sifatida 
foydalangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu 
tanazzuldan omon b lg'ay»'. Ammo uning dasturi va vasiyatlariga 
amal qilinmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan zaro va ichki 
kurash, jang-u jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni inqirozga 
va parokandalikka olib keldi. 
Buxoro xonligi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan 
temuriylar saltanaliga Dashti Qipchoq tomondan k chmanchi 
zbeklar davlati hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi 
boshlandi. Shayboniyxon 1500-1501— yillarda Samarqand va 
Buxoroni, 1504— yilda Far ona va Hisor viloyatini, 1505— yillarda 
Urganchni, 1506-1507— yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda 
Balxni, shuningdek, Marv, Astrobod va Nishopur shaharlarini zabt 
e t d i .  T o s h k e n t , Far  o n a ,  S i r d a r y o va  X o r a z m  y e r l a r i , 
Af onistonning Qandahor, Zamindovur viloyatlari egallandi va 
Muhammad Shayboniyxonga qaram b lib qoldi. Shayboniyxonning 
Xurosondaligidan foydalangan qozoq sultonlari Movarounnahrga bir 
1
 Tcmur tuzukkiri. T., 1991, 53-bct 
186 
necha marta bostirib kirib, uni talon-taroj qiladilar. 1508-1509— 
yillarda Shayboniyxon Xurosondan qaytib kelib, qozoq sultonlariga 
zarba beradi va Dashti Qipchoq ichkarisiga quvib boradi. Bu 
yurishlar natijasida Si noq, Yassi, Sabron shaharlari qayta q lga 
kiritiladi. Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va 
Shayboniylar sulolasi hukmronligi qaror topdi.  M u h a m m a d 
Shayboniyxon «Imom uz-zamon, xalifat ur-rahmon» unvonini olib, 
z q lida dunyoviy va diniy hokimiyatni birlashtirdi. 
Shayboniyxon janubda Eronning ichki viloyatlariga yurish qiladi. 
Mashhad va Tus shaharlarini cgallab orqaga qaytadi. Eron shohi Ismoil 
Safoviy katta q shin bilan yetib keladi. Shayboniyxon Movaroun-
nahrdan yordamchi q shinlar kelishini kutmasdan jangga kirishga 
majbur b ladi. 1510— yilda Marv yaqinida b lgan jangda 
Shayboniyxon q shinlari yengiladi, xonning zi ham halok b ladi. 
Taxtga Shayboniyxonning amakisi, Mirzo Ulu bekning qizi Robiya 
Sulton begimning li K chkunchixon (1510-1530) chiqdi. Biroq 
shayboniy sultonlar, beklar jipslashib Ismoilshohgaqarshi kurashish 
rniga Shayboniyxon tirikligidayoq suyur ol sifatida taqsimlab 
berilgan viloyatlar va yerlarga egalik qilish bilan ralashib qoldilar, 
ular rtasida zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. Bundan 
foydalangan Ismoilshoh tez orada Xuroson va Xorazm lkalarini, 
Shimoliy Af onistonni bosib oldi. Poytaxti Samarqand b lgan 
Movarounnahrda esa shayboniylar hukmronligi saqlanib qoldi. 
Movarounnahrda 100 yilgacha davom etgan Shayboniylar davrida 
ham tinchlik b lmadi, qir inborot urushlar, zaro ichki kurashlar 
davom etdi. 1512— yildan boshlab Buxoro viloyati noibi b lib kelgan 
Ubaydullo sulton 1533— yilda Shayboniylar davlatining Oliy 
hukmdori etib k tarildLUbaydulla sulton Samarqanddagi K chkun-
chixon aviodlari qarshiligi sababli oliy hokimiyatni Buxoroda turib 
boshqaradi va Buxoroni davlat poytaxti deb e'lon qiladi. Shayboniy 
Ubaydullaxon (1533-1539) davrida Buxoroning mavqeyi ham 
siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchaydi. Shu tariqa, Shayboniy-
larning Movarounnahrda tashkil etgan davlati Buxoro xonligi deb 
atala boshladi. Ammo tarqoqlik davom etardi, Movarounnahr XVI 
asr rtalarida ham mustaqil hokimliklardan iborat edi. Buxoroda 
Abdulazizxon, Samarqandda Abdulatifxon hukmdor edilar. 
187 

Tarqoqlikka barham berish, mamlakatni birlashtirish dolzarb b lib 
turgan bir paytda Abdulla sulton maydonga chiqdi, uni katta mavqega 
ega b lgan j ybar shayxlari q llab-quwatladi. Abdullaxon II Buxoro 
taxtini egallaydi. 1557-1561—yillarda amakisi Pirmuhammad, 1561-
1583— yillarda otasi Iskandarxon oliy hukmdor deb e'Ion qilingan 
b lsada, amalda hukmdor Abdullaxon II edi. 
Harhiy 
boshqaruv 
Shayboniylar davlat tizimi 
Xoi) 
JVlarkaziy boshqaruv 
Sarov amaldorlari 
Diniy 
boshqaruv 
Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yiliar urush olib 
borib, 1574— yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578— 
yilda Samarqandni, 1582— yilda Toshkent, Shohruhiya, Ohangaron 
va Sayramni, 1583— yilda Far onani, 1584— yilda Badaxshonni, 
1588— yilda Hirotni, 1595— yilda Xorazmni zabt etib, mamiakatni 
birlashtirish ishini uddaladi, Buxoro xonligini kuchli va markaz-
lashgan davlatga aylantirdi. 
Shayboniylar sulolasining qudratli vakili Abdullaxon II davrida 
zbek davlatchiligi yana bir bor yuksak darajaga k tarildi. Iqtisodiy 
hayot ancha jonlandi. 
Abdullaxon II karvon y llarini qayta jonlantirish, sardobalar, 
karvonsaroylar qurish va ta'mirlashga ahamiyat berdi. 1577— yilda 
Buxoroda yirik savdo rastasi-Abdullaxon timi qurildi. Hunarmand-
chilikning tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik 
va boshqa sohalari rivojlandi. Mahallalarda maktablar ochildi, ba'zi 
xonadonlarda uy ta'limi joriy etildi. Bolalar maktabda ikki yil 
qigach, quvchilar madrasaga tkazilardi. Samarqandda 
Shayboniyxon madrasasi, Buxoroda Abdullaxon, Toshkentda 
Baroqxon va K kaldosh madrasalari qurildi va faoliyat yuritdi. 
Muhammad Shayboniyxon, Abdullaxon kutubxonalarida z 
zamonasining tarixiy va badiiy asarlari tibbiyot, matematika, 
astronomiya sohasidagi kitoblar t plangan. 
188 
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligining xalqaro nufuzi ham 
k tarildi. Buxoro xonligining Hindiston, Eron, Rossiya bilan 
diplomatik va savdo aloqalari rivojlandi. Jumladan, Abdullaxon II 
Hindistonga 4 marta z elchilarini Akbarshoh huzuriga yuboradi. 
z navbatida Akbarshoh elchilari ham Buxoroga kelib, Abdullaxon 
qabulidab ladilar. 
Mahallaiy boshqaruv 
! 
Q shin 
boshli i 
Soliq yi i 
amald( 
IV 
>r 
Viloyat hokimi 
i 
L
- h i j 
1 
Tuman 
hokimi 
T 
Qishloq oqsoqoli, kas 
hokimi 
aba 
| 
Diniy boshqaruv 
qozi, mufti, Rais 
animlar Abdullaxonga qarshi uning li Abdulm minni qay-
raydi, Abdullaxon II bilan uning li Abdulm min rtasida taxt 
masalasida kelishmovchilikdan foydalangan qozoq xonlaridan Tavak-
kalxon Toshkent viloyati yerlariga bostirib kiradi. Unga qarshi safarga 
otlangan Abdullaxon 11 Samarqandga yetganda vafot etadi. Abdulla-
xon II rniga taxtga k tarilgan Abdulm min 6 oycha hukmdor 
b ldi, u otasining amirlaridan biri- Abdulvose' tomonidan otib 
Shayboniylar 
sulotasi 
(1500-1601) 
> Muhammad Shayboniyxon 
> K chkunchixon 
> Abu Saidxon 
> Ubaydullaxon 
> Abdullaxon I 
> Abdulazizxon (Buxoroda) 
> Abdulatifxon (Samarqandda) 
> Navr z Ahmadxon (Baroqxon) 
> Pinnuhammadxon 1 
> Iskandarxon 
> Abdullaxon II 
> Abdulm minxon 
> Pirmuhammadxon II 
1500-1510 
1510-1530 
1531-1533 
1533-1539 
1539-1540 
1540-1550 
1540-1551 
1551-1556 
1557-1561 
1561-1583 
1583-1598 
1598-1599 (6 oy) 
1599-1601 
189 

ldirildi. Taxtga chiqqan s nggi Shayboniy Pirmuhammad ham 
1601— yilda Samarqandda Boqi Muhammad bilan b lgan jangda 
halok b ldi. Shayboniylar sulolasi barham topdi. 
Ashtarxoniylar 
sulolasi 
(1601-1752) 
>- Boqi Muhainmad 
> Vali Muhammad 
> Imomqulixon 
> Nodir Muhammadxon 
>- Abdulazizxon 
> Subhonqulixon 
'> Ubaydullaxon 
'r Abulfayzxon 
y Abdulm min (soxtaxon) 
Ubaydulla sulton (soxta xon) 
-1601-1605 
-1605-1611 (taxtdan haydaladi) 
-1611-1642 
-1642-1645 (taxtdan haydaladi) 
- 1645-1681 
-1681-1702 
-1702-1711 ( ldiriladi) 
-1711-1747 ( ldiriladi) 
-1747-1751 ( ldiriladi) 
-1751-1754 ( ldiriladi) 
1601— yildan e'tiboran Buxoro xonligida hokimiyat ashtar-
xoniylar (Joniylar) sulolasi q liga tadi. 150 yilcha (1601-1753) 
hukmronlik qilgan Ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonligida 
tinchlik, osoyishtalik b lmadi. Xonlik viloyatlarida hukmronlik qiluvchi 
amirlar va beklarning zboshimchaligi, markaziy hokimiyat 
amaldorlari rtasidagi zaro kelishmovchiliklar, ur-yiqitlar mamlakat 
tinkasini quritib borardi. Buni Ashtarxoniylar sulolasidan Buxoro 
taxtiga k tarilgan nta xondan ikkitasining taxtdan a darilgani, 
t rttasining taxt ustida ldirilgani ham yaqqol k rsatadi. 
Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi z tuzilishi, mohiyati 
jihatidan shayboniylar davridagidan farq qilmas edi. Davlatning ichki 
va tashqi siyosatiga doir masalalar xon ixtiyori bilan hal qilinardi. 
Davlat ma'muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga b lib 
boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Yerga 
egalik qilishning mulki sultoniy (davlat yerlari), xususiy mulk, vaqf 
yerlari shakllari mavjud edi. Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi 
yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, diniy ulamolarga suyur ol 
shaklida, saroy amaldorlari va harbiy qism boshliqlariga tanho shaklida 
in'om qilardi. Suyur ol egalari xon xazinasiga soliq t lamas edi. Tanho 
qilingan yerlar esa tanhodorning xususiy mulki b lmay, sha yerlarda 
ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. 
190 
Chorvadorlar ham katta-katta yerlarni egallab, troqlashib 
bordilar. Natijada Q n irot, Man it, Nayman, D rmon va boshqa 
aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi. Barcha mulk 
shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kamba al 
dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Yerlarda bu doy, arpa, 
j xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan. 
Aholi chorva mollarini boqib, g sht, sut mahsulotlari yetishtirgan. 
Savdo-sotiq ishlari ham bir qadar sib bordi. Tashqi savdoda Rossiya, 
Xitoy, Hindiston, Eron mamlakatlariga paxta, teri, jun va boshqa 
qishloq x jaligi mahsulotari chiqarilgan. Xitoydan shoyi matolar, 
chinni idishlar, choy, dori-darmon, Hindistondan qimmatbaho 
toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan. 
Xonlikda maktab va madrasa ta'limi ham bir muncha rivojlanib 
boradi. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa faoliyat 
yuritgan. Adabiyot rivojiga Bedil, Sayido Nasafiy, Turdi, S fl 01-
loyor, Mashrab kabi allomalar katta hissa q shdilar. Samarqand 
hokimi Yalan och Bahodir z mabla i hisobiga Samarqand 
Registon ansamblini bunyod ettiradi. 
Buxoro amirligi. Buxoro davlatining zaiflashib qolganligidan 
foydalangan Eron shohi Nodirshoh XVII asrning 30-40— yillarida 
Buxoro xonligiga yurish qiladi. Nodirshoh Buxoro xonligida katta 
mavqega ega b lgan man it uru idan chiqqan otaliq Muhammad 
Hakimbiy bilan shartnoma tuzadi va u Buxoro xonligining oliy 
hukmdori deb tan olinadi. Abulfayzxon amalda hokimiyatdan chetlatib 
q yiladi, Hakimbiy Buxoroning t la vakolatli hokimi etib tayinlanadi. 
1743— yilda Hakimbiy, uning li Muhammad Rahim Nodirshoh 
xizmatiga kiradi. Nodirshoh 1747— yilda vafot etgach, Muhammad 
Rahim hokimiyatni z q liga olishga kirishadi. 
Buxoro xonligida katta nufuzga ega b lgan man it qabilasining 
vakili Muhammad Rahim 1747— yilda Abulfayzxonni, s ngra 
rasman xon deb (soxta xon) e'lon qilingan uning li Abdul-
m minni va nabirasi Ubaydullo sultonlarni ldirib, hokimiyatni 
z q liga oladi. Muhammad Rahim 1756— yilda taxtga tirib, zini 
Buxoro amiri deb e'lon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi, 
Man itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e'tiboran, Buxoro xonligi 
Buxoro amirligi deb atala boshladi. Amirlikda hokimiyat 1920— yilgacha 
Man itlar sulolasi q lida b ldi. 
191 

Muhammad Rahim hukmronligini beklik-viloyatlardagi boshqa 
qavmlardan b lgan hokimlar tan olmadilar. Amir man itlarga tayanib 
hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning 
hukmdorlarini Buxoroga yi ib, ulardan markaziy hokimiyatga 
b ysunishni talab qildi, aks holda, qattiq jazolanishi haqida 
ogohlantirdi. Viloyatlardagi k pgina hokimlar, bebosh amaldorlar 
hokimiyatdan chetlashtirilib, yer-mulki tortib olinib boshqa joylarga 
k chirildi. Ular rniga amir qabiladoshlaridan tayinlandi. 
Muhammad Rahim Buxoro minorasi yonidagi z qarorgohini 
maxsus qurdirgan Arkka k chirdi. zboshimcha beklarni Arkka 
chaqirib qattiq jazoladi. Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida k pgina 
bekliklarga - Samarqand, Jizzax, ratepa, Xisor, Boysun, 
Shahrisabzga qarshi qonli urushlar qildi, k pgina viloyatlar vayron 
b ldi. Muhammad Rahim Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi 
q z olonini bostirib, ularning harbiy istehkomlarini buzib tashlab, 
zlarini Buxoro tumaniga k chirdi. MiyonqaFa qipchoqlariga 
hujum qilib, istehkomlarini buzib tashlaydi, y lboshchilarini qatl 
etib, qolganlarini k chirib yuboradi. 
Muhammad Rahim vafotidan keyin zaro urushlar yanada 
kuchaydi. Viloyat hukmdorlari man itlarning markaziy hokimiyatiga 
qarshi q z olonlar k tardi. 
Kenagas, yuz, baxrin, burgut, saroy qabilalarining q z olon-
lari, hokimiyatga tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun 
qilgan urushlari minglab odamlarning yosti ini quritdi. Doniyolbiy 
q shinlar xarajati uchun q shimcha soliqlar joriy etib aholi 
noroziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat ahli 1784— yilda 
q z olon k tardi. Q z olonni bostirish jarayonida minglab odamlar 
qurbon b ldi. 
Amir Ma'sum («begunoh amir») deb nom olgan Shohmurod 
(1785-1800— yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir 
Shohmurod boshqaruv tartibini zgartirish, amaldorlar tarkibini 
yangilash choralarini k rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi - Davlat 
qushbegi bilan Nizomiddin qozikalonni saroy, q shin va boshqa 
sohadagi amaldorlar huzurida z qoii bilan ldirdi. Soliqlarni tartibga 
soldi. Buxoro aholisiga tarxan yorli ini topshirdi. Unga binoan aholi 
savdo daromadidan boj t lashdan, hunarmandlar pul yi imidan, 
majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, nikoh 
puli, tarozi haqi va boshqa yi imlar miqdori kamaytirildi. 
192 
Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan mustahkam-
iangan b lsa-da, zaro urushiar t xtamadi. arbiy chegaralarda 
esa Xiva xoni q shinlari hujumga tar, ekinzor va bo lar payhon 
qilinar, qishloqlar vayron b lar, odamlar va chorva moilar haydab 
ketilar cdi. 
Xiva xonligi. Xorazm XV asr oxiri - XVI asr boshida temuriy 
Sulton Husayn Boyqaro boshliq davlatning bir qismi edi. 1505—yilda 
Muhammad Shayboniyxon q shinlari Xorazmni egalladi va q n irot 
uru idan Kepakbiy Xorazmga hokim etib tayinlanadi. Eron shohi 
Ismoil bilan jangda Muhammad Shayboniyxon halok boigandan keyin 
Xorazm Ismoilshoh tomonidan zabt etiladi. Ismoilshoh Xorazmni 
z davlati tasarrufiga kiritgach, Vazir, Urganch va Xiva shaharlarini 
boshqarish uchun 3 ta doru a (hokim) tayinladi. 
Xorazmda Ismoilshoh hukmronligi uzoqqa bormadi. Sal tmay, 
Ismoilshoh hukmronligiga qarshi harakat boshlandi. Bu harakatga 
Vazir shahri qozisi Umar qori va Sayid Hisamiddin yetakchilik qildi. 
Ular Shaybon avlodidan boigan Berka sultonning li Elbarsxonga 
murojaat qilib, xon b lishni taklif qildilar. Elbarsxon 1511— yilda 
q shin bilan kelib Vazir shahrini egalladi. 1511-1512 yillardagi 
janglar natijasida, Urganch, Xiva, Xazoraspni Ismoilshoh q shin-
laridan tozaladi, Xorazmning mustaqilligi tiklandi. Xorazmda 
Elbarsxon hokimiyati rnatildi. Shunday qilib, 1512— yilda mustaqil 
Xiva xonligi tashkil topdi, Elbarsxon uning birinchi xoni boidi. 
Xivada shayboniylar sulolasi hukmronligi 1770— yilgacha davom 
etdi. Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. XVI asr oxiri — XVII asr 
boshlarida Amudaryo zanining zgarishi munosabati bilan 
Urganchning mavqeyi pasaydi, aholisi qulayroq joyga k chib borib 
joylashadi va bu yerda Yangi Urganch shahri paydo b ladi. Bu orada 
Xiva shahrining mavqeyi k tariladi. Arab Muhammadxon (1602-
1623) davrida Xivaning mavqeyi kuchayib, xonlikning rasmiy 
poytaxtiga aylandi. Xiva xonligi tasarrufiga Amudaryo quyi oqimidagi 
vohalar, Man ishloq, Dahiston (Mashhad) va zboy atrofidagi 
k chmanchi turkman hududlari kirardi. Biroq, xonlikda tinchlik 
boimadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan zbek qabilalari 
bilan turkman qabilalari rtasida, shuningdek, shahzodalar rtasida 
tinimsiz urushlar b lib turdi. Xiva va Buxoro hukmdorlari rtasida 
Mur ob daryosi b ylari uchun, Marv uchun qir inbarot urushlar 
, 3 - 3 6 7
  1 9 3 

b lib turar, bu hududlar q ldan-q lga tardi. Xonlikka 
shimoldan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum 
qilib falokatlar keltirardi. 
XVIII asr rtalarida Eron shohi Nodirshoh, uning li 
Nasrullo Xiva xonligini bosib olib, z boshqaruvini rnatdi, turkman 
qabilalarini Xorazmdan Xurosonga k chirdi. Biroq Xiva xonligida 
tinchlik b lmadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez alayonlar b -
lar, aholi boshi oqqan tomonga ketardi. Shunday vaziyatda xonlik-
dagi zbek qabilalaridan Q n irot uru ining boshli i Muhammad 
Amin lnoq 1770— yilda hokimiyatni q lga oldi va Xiva xonligida yangi 
sulola - Q n irotlar sulolasiga asos soldi (bu sulola 1920— yilgacha 
hukm surdi).. Muhammad Amin Inoq turkmanlar q z olonini 
bostirdi, Buxoro hukmdorining hujumini daf etdi va Xiva xonligidagi 
viloyat hokimlarini markaziy hokimiyatga b ysundirdi. 
Q qon xonligi. Buxoro xonligidagi ichki kurashlar, markaziy 
hokimiyatning zaiflashuvi sababli, u XVIII asr boshlarida ikkiga 
b linib ketdi. Ashtarxoniylar hukmronligining zaiflashuvi oqibatida 
Far ona vodiysiga uning shimolida tashkil topgan Jungarlar davlati 
tez-tez bosqin uyushtirib, yurtni talon-taroj qila boshladi. Bunday 
vaziyat Far onadagi ichki kuchlarning birlashuviga, mustaqil davlat 
tuzishga intilishini kuchaytirdi. Far ona vodiysining hududiy yaxlitligi 
va iqtisodiy imkoniyatlari, uning Buxoro xonligidan ajralib chiqishga 
qulay omil boiib xizmat qildi. 
Chust yaqinidagi Chodak qishlo ida yashovchi x jalar jamoasi 
(din peshvolari)ning mavqeyi XVIII asr boshlaridayoq Far onada 
ancha kuchayib, 1709— yilda z yer-mulklarini mustaqil deb e'lon 
qiladi va vodiyda hokimiyatni q lga olishga intiladilar. Biroq ularning 
hokimiyati boshqa uru -qabilalar tomonidan tan olinmadi. Birguruh 
harbiy zodagonlar Rishtonda q z olon k tarib, Far ona hokimi 
X ja Ashirqulni ldiradilar. 
1709— yilda Q qon atrofida yashab turgan zbek qabilalaridan 
biri - minglar hokimiyatni z qoilariga oldilar va z yetakchisi 
Shohruxbiyni hokimiyat tepasiga k taradilar. Shu tariqa, Q qon 
xonligi tashkil topdi, zaro ichki kurashlar botqo iga botib qolgan 
Buxoro xoni Ubaydullaxon ziga qarashli hududning ajralib chiqib, 
alohida davlat tuzishiga qarshilik k rsatolmadi. Q qon xonligida ming 
uru i sulolalari 1876— yilgacha hukmronlik qildi. Q qon shahri 
194 
• lu-lida joylashgan Tepaq r on Q qon xoni Shohruhbiyning 
<|.norgohiga aylantirildi. Tepaq r onda mustahkam qal'a, bozor va 
ilioli yashaydigan mahallalar qurildi. 
Q qon xonlari Far ona vodiysini, X jand, ratepani birlash-
iugach, Q qon xonligining mustaqiiligi XVIII asr rtalarida Buxoro 
iluvlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Q qon xonlari 
I oshkentni b ysundirishga kirishdilar. 
1784— yilda Shayhontoxur dahasi sobiq hokimining  g i i 
Yunusx ja Toshkentni Buxoro tobeligidan chiqarib, mustaqil siyosat 
yuritardi. Toshkent davlati ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. 
Yunusx janing t rt maslahatchisi boigan. Toshkent shahar nazorati 
va soliq yi ish Boshx janing q lida b lib, savdo-sotiqni qozi va 
ilevonbegi nazorat qilishgan. Shariat qonun-qoidalari, narx-navo, 
lchovlar ustidan Rais lavozimidagi amaldor nazorat qilgan. 
Yunusx ja XVIII asr oxirlarida qozoq sultonlari hujumlarini bartaraf 
etib, Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shahar-
larini Toshkentga b ysundirgan edi. Toshkent mavqeyining oshib 
borishi Q qon xonlariga yoqmadi. 1799— yilda Q qon hukmdori 
Norb tabiy Toshkentga yurish qildi, ammo Chirchiq b yidagi jangda 
magiubiyatga uchradi. 
1805— yilda Q qon hukmdori Olimbek xon unvonini qabul qiladi 
va shu paytdan e'tiboran Far onada tashkil topgan davlat rasman 
Q qon xonligi deb atala boshlandi. Yunusx ja vafotidan keyin Q qon 
xoni Olimxon q shinlari yurish qilib, 1809— yilda Toshkentni va 
unga qarashli Chimkent, Sayram va boshqa hududlarni Q qon xonligiga 
b ysundiradi. Q qon xonligi hududiy jihatdan yirik davlatga aylandi. 
Shunday qilib, asrlar davomida yagona hududda, yagona iqtisodiy 
va madaniy makonda yashab kelgan xalq, mamlakat uch qismga 
boiinib ketdi. Uchta davlat - Buxoro amirligi, Xiva va Q qon 
xonliklari vujudga keldi. 
Xonliklar tarixi iqtisodiy va madaniy hayotning bir tekisda borma-
ganligidan, ayrim davrlarda siljish kuzatilsa-da, xonliklar rtasidagi 
zaro kurash avj olgan yillarda tanazzul hollari yuz berganligidan 
guvohlik beradi. 
Shayboniylar, xususan, Abdullaxon II davrida dehqonchilik ish-
larini rivojlantirishga ahamiyat berildi. Zarafshon, Sirdaryo, Amu-
daryo, Chirchiq, Vaxsh, Mur ob daryolari b ylarida k plab kanal-
195 

lar, anhorlar, ariqlar qazilib, atrofdagi yerlarga suv chiqarilgan, 
yangi ekinzorlar va bo lar barpo etilgan. Birgina Qashqadaryo b y-
laridagi yerlarga suv chiqaruvchi ndan ortiq kanallar qazilganligi 
va ishlab turganligi ma'lum. Abdullaxon II davrida qurilgan Zarafshon 
daryosidagi Karmana, Mehtar Qosim, Chahorminor, Jondor k prik 
suv ayir ichlari, Sangzar daryosidagi Tuyatortar kanali, Amudaryo-
Chorj y kanali, Toshkent viloyatidagi Zaxariq, Nurota to lari 
suvlarini t plovchi Abdullaxon va Bandi suv omborlari yirik 
inshootlardan edi. Bu tadbirlar allachilik, paxtachilik, polizchilik, 
bo dorchilik, uzumchilik kabi sohalarning rivojlanishida muhim 
ahamiyatga ega b lgan. 
Xiva xonligida ham sun'iy su orish ishlariga katta e'tibor berilgan. 
XVI-XVII asrlarda barpo etilgan, uzunligi 143 km b lgan Shohobod, 
uzunligi 96 km b lgan Urmush, oziobod va boshqa nlab kanallar 
dehqonchilikning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. 
Q qon xonligida ham ariq va kanallar tarmo i kengaytirildi. 
Namangan hududida Yangiariq kanali, Sirdaryodan  0 ' r a t e p a 
tomon su orish tarmoqlari, k plab ariqlar qazildi, dehqonchilik 
ancha rivojlandi. 
Xonliklarning asosiy boyligi, tirikchilik manbayi yer b lib, yerga 
egalik qilishning turli shakllari mavjud edi: 
• Mulki sultohiy - davlatga qarashli yerlar; 
• Mulki xolis - xususiy yer mulklari (Xon va uning yaqinlari, 
harbiy-ma'muriy amaldorlar, yirik din peshvolariga iqt , suyur ol 
va tanho kabi shakllarda berilgan yerlar); 
• Vaqf- diniy mahkamalar, xonaqohlar, madrasa va masjidlarga 
qarashli yerlar; 
• Qishloq jamoalari va dehqonlari egalik qiladigan yerlar. 
Yerda mehnat qiladiganlarning k pchilik qismi z yer 
maydoniga ega b lmay, ijaraga olingan yerda ishlovchi kamba al 
qishloq aholisi edi. 
Dehqonchilik. Bu doy, arpa, sholi, j xori, makkaj xori, mosh, 
n xat, loviya, kunjut, suli, beda ekinlari yetishtirilgan. Shuningdek, 
qovun, tarvuz, qovoq, bodring, piyoz, qalampir, sarimsoq ekilib hosil 
olingan. Paxta, ipakmahsulotlari, bo dorchilikham rivojlanib, olma, 
gilos, rik, uzum, shaftoli, anjir, olx ri kabi mevalar yetishtirilgan. 
196 
( horvachilik. Yaylovlarda q y, echki, yirik shoxli mollar (sigir, 
h'> ki/), ot va tuyalar boqilib, g sht-sut, jun, teri va boshqa mah-
.nlnilar olingan. 
Ilunarmandchilik. Xonliklarning yirik shaharlari hunarmandchilik 
in.li kazlari b lib, ularda 60 dan ortiq turdagi hunarmandchilik 
1'iiyiimlari tayyorlangan.Paxta, ipak, jun, teri kabi mahalliy xom-
r.hvolardan ip yigirish, gazlamalar t qish, tayyor kiyimlar tikish, 
l,i'M/ va gilamlar tayyorlash, k nchilik rivojlangan. Metall va yo ochga 
i.hlov berish, miskarlik, temirchilik, ganch ymakorligi, durad-
vorlik, kulolchilik, qandolatchilik, oshpazlik, novvoylik va boshqa 
liunarmandchilik tarmoqlari ancha kengaydi. 
Savdo-sotiq. Xonliklarda savdo-sotiq iqtisodiyotning muhim tarmo i 
idi. Shaharlarda, yirik qishloqlardagi bozorlarda dehqonchilik, chor-
vachilik, hunarmandchilik mahsulotlari sotilgan yoki ayirbosh qilingan. 
Yirik mabla larga ega b lgan badavlat kishilar, kichikroq d konlar 
soni kengaygan. Tashqi savdo ham sib borgan, chet mamlakatlar 
hilan savdo karvonlariga ega b lgan xon, saroy amaldorlari va viloyat 
hokimlarining ishonchli vakillari, badavlat kishilar savdo-sotiq ishlari 
bilan shu ullanganlar. Turkiya, Eron, Hindiston, Xitoy kabi mam-
lakatlar bilan savdo-sotiq y lga q yilgan. Rossiyadan mis, ch yan, 
lemir, q r oshin kabi metallar keltirilgan. 
Soliq. Xonliklarda raiyat (dehqon, chorvador, hunarmand, 
savdogar)ga turli-tuman soliqlar solingan, turli majburiyatlarga — 
kanal va ariqlar qazish, ularni tozalash, mudofaa inshootlarini qurish 
va boshqa ishlarga majbur etilgan. 
> Xiroj (yerdan olingan hosilning beshdan bir qismi) 
> Zakot (chorvador va savdogarlar uchun molning qirqdan bir 
miqdorida) 
> Tam a (hunarmandlar va d konlar maxsus soliq t lagan)