arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Q qonda 
minglar 
sulolasi 
(1710-1875) 
> Shohruxbiy 
> Abdurahimbiy 
> Abdulkarimbiy 
> Abdurahmon 
> Erdona 
> Bobobek 
> Erdona (ikkinchi marta) 
> Sulaymon 
> Norb tabiy 
> Olimxon 
> Umarxon 
> Muhammad Alixon 
> Sheralixon 
> Murodxon 
> Xudoyorxon 
> Mallaxon 
> Xudoyorxon (ikkinchi marta) 
> Sulton Sayyidxon 
> Xudoyorxon (uchinchi marta) 
-1710-1721 
-1721-1733 
-1733-1750 
-1750(9oy) 
-1751-1752 
-1752-1753 
- 1753-1762 
- 1762-1763 
-1763-1798 
-1798-1810 
-1810-1822 
-1822-1841 
-1842-1844 
-1844 
-1845-1858 
-1858-1862 
-1862-1863 
-1863-1865 
-1865-1875 
208 
<>liy mansabdor shaxslar kirgan. Xon kengashning raisi masalani 
li.il qiluvchi shaxs edi. 
Qo
4
qon xonligida q shinni, aslahaxonani, harbiy ishlarni 
mingboshi boshqarardi. Q shinda bcshyuzboshi, yuzboshi va nboshi 
harbiy lavozimlari bor edi. Q shinning bir qismi muntazam xizmatda 
b lib, markaziy hokimiyat ixtiyorida b lardi. Xon gvardiyasi deb 
alalgan bu harbiy qismda qipchoqlar, qir izlar va tojiklar katta 
rin tutardi. Urush paytlarida xon tajribali zobitni lashkarboshi qilib 
layinlardi. Harbiy xizmatdagilarga bir ot va egar-jabduq berilar edi. 
Yuzboshiga bir yilga 147 s m, ellikboshiga 98 s m, nboshiga 65 
s m, oddiy sarbozga 48 s m maosh t lanardi. Markaziy hokimiyat 
lasarrufida b lgan 10 ming kishiga yaqin suvoriylar qismi harbiy 
xizmatchilariga davlat xazinasidan maosh t langan. Harbiy q shin 
qilich, nayza, piltali miltiq bilan qurollantirilgan. Shuningdek, 
q shinda t plar ham bor edi. 
Q qon xonligi 15 beklik, harbiy okrugga b lingan b lib, ular-
ning yarmidan k piga xonning illari yoki qarindoshlari hokimlik 
qilardi. Hokimlar z hududidagi harbiy kuchlar q mondoni hamda 
fuqarolik boshqaruvining boshli i edi. Hokimlar xonning birinchi 
daVatidanoq z q shinlari bilan belgilangan joyga yetib kelishi shart 
edi. Shu tariqa, xon ancha q shin t plash imkoniyatiga ega edi. 
Q qon xoni zarurat b lganda, oziq-ovqat oililgan 12 ming aravaga 
egab lgan 60 mingtacha sipohni yi aolardi. 
3. Xonliklarda zaro va ichki kurashlarning avj olishi, 
uning oqibatiari 
Chor Rossiyasi butun Sibirni bosib olib, qozoq va qir izlar 
yashovchi hududlar - kichik juz, rta juz va katta juzni ziga 
b ysundirib, endi rta Osiyoga siljib kelmoqda edi. Rossiya bilan 
Q qon xonligi bevosita chegaradosh b lib qolgan edi. 
Rus hukumatining Q qon xonligiga tazyiqi xonlikning qozoq va 
qir izlarga nisbatan ta'sir doirasini kamaylirish siyosati va amaliyotida 
yaqqol k rinmoqda edi. Bu yovuz niyatni barcha zbek- xonlari 
tushunardi, ammo ojizligi tufayli tajovuzni bartaraf etish b yicha 
taqozo etgan darajada tadbirtopolmadilar. 
Vaziyat uchala xonlikning birlashib dushmanni daf etish y lidan 
borishini talab qilardi. Amalda esa buning aksi b ldi, ular birlashish 

rniga zaro kurashni avj oldirdilar. Xususan, Q qon xonligida 
notinchlik, hokimiyat uchun ichki kurash avj olib ketdi. 
Q qon xoni Muhammad Alixon (1822-1841) taxtga tirgandan 
boshlab 1834— yilgacha Qorategin, K lob, Darvoz viloyatiga 
t xtovsiz yurishlarqilib, ularni Q qon xonligiga b ysundirdi. 1826-
1831— yillar davomida esa bir necha marta Qosh arga bostirib bordi, 
xitoyliklar bilan urush qildi, ming-minglab kishilarning qirilib 
ketishiga sababchi b ldi. 
Muhammad Alixon z atrofidagilarning ta'siriga tushib, hatto 
z otasining eng obr li a'yonlarini ta'qib qildi, xon hokimiyati 
bilan mahalliy amaldor-zodagonlar 0'rtasida tarkib topgan ittifoqni 
buzdi. Ularning ayrimlari qatl etildi, surgun qilindi, ba'zilari Buxoroga 
qochib ketishdi. Omon qolganlar xondan norozi b lganlarni z 
atrofiga t plab, xonni taxtdan qulatishga tayyorlana boshladilar. 
Xonning yengiltakligi, aysh-ishratga berilishi aholini ziga qarshi 
qilib q ydi. Ruhoniylar xonni axloqsizlikda, shariatga qarshi 
jinoyatlarda ayblab, unga qarshi ochiq tar ibot olib borishdi. 
Xondan norozi b lganlar 1839— yilda z elchilarini Buxoro 
amiri Nasrullo huzuriga yuborib, yordam s raydi. Bu vaqtda Buxoro 
amiri bilan Q qon xoni rtasida Jizzax, ratepa va X jand uchun 
urush borayotgan edi. Amir Nasrullo Q qon q shinini tor-mor 
etib, Jizzax, ratepa va X jandni z tasarrufiga kiritadi. Endi Q qon 
sari otlandi. Ayni paytda, 1841— yilda Muhammad Alixonning zulmiga 
qarshi Q qon shahar aholisi q z olon k tardi. Xon rdadan 
qochib ketdi. Q z olonchilar talabiga binoan bir necha aybdor 
shaxslar qatl etildi. 
Xalq Buxoro amiri Nasrulloning Q qonga hujum qilmoqchi 
b lganligini eshitgach, q z olonni t xtatdilar. Buxoro amiri z 
q shinlari bilan Q qonga yaqin joylashgan Beshariqqa kelganda 
Muhammad Alixon elchilar orqali amir Nasrulloga qimmatbaho 
sov alar yuborib, X jandni amirga topshiradi va zini Buxoro 
amirining noibi deb tan oladi. Amir Nasrullo esa Buxoroga qaytib 
ketadi. z taxtini saqlab qolgan Muhammad Alixon ziga yoqmagan 
kishilarni yana ta'qib etish, qatl qilishni davom ettirdi. Poytaxtda yana 
norozilik kuchayib, q z olon boshlandi. Nihoyat, 1841-yil noyabr 
oyida Muhammad Alixon taxtdan voz kechishga majbur b ladi. Uning 
ukasi Sulton Mahmud xonlik taxtiga chiqadi. 1842— yili Buxoro 
210 
Nasrullo Q qonga qarshi z q shinlarini safarbar etdi. 
< >•> q< >u q shinlari tor-mor etildi. Q qon xonligi Buxoro amirligiga 
I" \ .uiidirildi. Q qonning taslim b lishiga xonlikdagi parokandalik 
- i vilqning z hukmdoridan noroziligi sabab b ldi. Muhammad 
\li\on z a'yonlari bilan tutib olindi va amir Nasrullo buyru iga 
1'iinian qatl etildi. Hatto xalqning sevimli shoirasi Nodiraga ham 
h itqat qilinmadi. 
Amir Nasrulloning Q qon xonligidagi hukmronligi uzoqqa 
> h /ilmadi. Amirning Q qondagi noibi Ibrohim dodxohning Q qon 
\oiiligi aholisini ilgaridan undirib kelingan soliqlarga q shimcha 
lavishda Buxoro amirligida joriy etilgan soliqlarni ham majburqilishi 
ualijasida butun Q qon xonligi hududida 1842— yili katta q z olon 
k tarildi. Uning oqibatida amirning Q qondagi noibi va beklari 
hokimiyati a darildi. 
Buxoro amirligi hokimiyatiga qarshi kurashda Q qon aholisining 
q z olonini tashkil etgan mahalliy kuchlar Far ona vodiysida 
k chib yurgan qipchoqlar madadiga tayangan edilar. Q qon 
\onligining nuistaqilligi tiklandi. Taxtga Norb tabiyning jiyani Shcrali 
tkazildi. Q qon xonligi mustaqilligini tiklashda ming uru iga katta 
madad bergan qipchoqlar xonliksiyosiy hayotidakatta mavqega ega 
boiib oldilar. Qipchoqlar y lboshchisi Musulmonqul q shin 
boshli i, bosh vazir, bosh maslahatchi etib tayinlandi. Amalda davlat 
boshqaruvi ishlari uning q lida t plangan edi. Eng mas'uliyatli 
davlat ishlari lavozimlarigaqipchoq zodagonlari tayinlandi. 
Q qondagi ma lubiyatga chiday olmagan amir Nasrullo yana 
Q qonga yurish qildi. Q qon shahri 40 kun qamal qilindi. Ayni 
paytda, Xiva xoni Olloqulixon Buxoro amirligiga qarashli Chorj yga 
hujum boshladi. Amir Nasrullo Buxoroga qaytishga majbur b ldi. 
1843— yilda Xazorasp yaqinida Buxoro va Xiva q shinlari rtasida 
katta jang b ldi. Amir Nasrullo ma lubiyatga uchradi. Bundan 
foydalangan Q qon xonligi X jand bilan Toshkentni yana z 
tasarrufiga kiritdi. 
Sheralixon hukmronligi davri aholidan soliq undirish kuchayishi 
bilan ajralib turadi. Bu hol mehnatkash aholining noroziligini keltirib 
chiqardi. Bundan tashqari davlat ishlarida muhim lavozimlarni egallab 
olgan qipchoqlar davlat hayotining har bir sohasida z hukmron-
liklarini tkazishga, boshqa zbek qavmlari, qir iz va tojiklarning 
211 

mamlakat hayotidagi ta'sirini kamaytirishga urindilar.Qipchoqlarning 
Q qonga k chib kelishi yanada kuchaydi. Ular mahalliy aholining 
uy-joyini, mol-mulkini z ravonlik bilan egallab ola boshladilar. 
Bularningbari xonlikdaqipchoqlarga nisbatan norozilikni kuchaytira 
bordi. Sheralixon bu vaziyatni tushunib yetdi va Musulmonquldan 
qutilish payiga tushdi. Musulmonqul xonning niyatini sezib qoladi va 
unga qarshi fitna uyushtiradi. Bu fitnani amalga oshirish Lichun qulay 
fursat ham yctgan edi. Fitna rejasiga k ra, Musulmonqul soliqlarning 
haddan tashqari o irligidan norozi b lib q z olon k targan 0'sh 
aholisining q z olonini bostirish uchun q shin bilan j nab ketishi, 
ayrim siyosiy kuchlarning vaziyatdan foydalanib Samarqandda 
yashayotgan marhum Q qon xoni Olimxonning li Murodxonni 
olib kelib Q qon taxtiga tkazilishi nazardatutiladi. Qipchoqlardan 
norozi b lgan mahalliy aholining Murodxonni q llab-quvvatlashiga 
Musulmonqul ishonaredi. Musulmonqul shdan qaytgach, "davlat 
t ntarishida" ishtirok etganlarning barchasini jazolashi, shu y l 
bilan zining barcharaqiblaridan qutulmoqchi, qipchoqlarning t la 
hukmronligini rnatmoqchi edi. Amalda ham shunday b lib chiqdi. 
Bu mash'um niyatdan habari y q Murodxon Isfara hokimining 
taklifiga k ra Q qonga keladi va taxtga da'vo qiladi. Bu b layotgan 
katta «siyosiy yin»ning tagida nima yotganini tushunib yetgan 
Sheralixon Murodxon foydasiga taxtdan voz kechadi. Tez orada 
Murodxon buyru i bilan Sheralixon ldiriladi. Musulmonqulga esa 
z lavozimida qolganligi haqidagi farmon j natiladi. MaslVum niyati 
amalga osha boshlagan Musulmonqul z q shinlari bilan 
Namanganga keladi. Avval, zining 12 yashar qizini marhum 
Sheralixonning li Xudoyorxonga nikohlab beradi. 13 yoshli 
Xudoyorxon bu davrda Namangan hokimi edi. Shundan s ng, 
Q qonga kelib Murodxon va uni q llab-quvvatlaganlarni fitnachi 
sifatida ayblab, ularni qatl ettiradi. Kuyovi Xudoyorxonni taxtga 
tkazadi. Xudoyorxon yosh b lganligi tufayli amalda xonlikni 
qaynotasi Musulmonqul boshqaradi. Shunday qilib, xonlikda amalda 
qipchoqlar hukmronligi davri boshlanadi. 
Endilikda qipchoqlar Q qonga yoppasiga k chib kela boshla-
dilar, mahalliy aholini shahardan haydab chiqardilar. Ularning uy-
joylariga egalik qilib oladilar. Su orish inshootlarini q lga kiritdilar, 
aholi endi suv uchun qipchoqlargasoliq t laydigan b ldi. Bularning 
212 
bari z navbatida xonlikda hukmronlarga qarshi q z olon k tarish 
vivfini tu dirdi. Bunday vaziyatda Musulmonqul z mavqeyini 
v qotmaslik uchun ruslar bilan aloqa rnatishga intiladi va rus 
q mondonligi vakili V.V.Velyaminov - Zernov bilan maxfiy ravishda 
uchrashadi. Bu hol Xudoyorxonni qattiq ch chitib q yadi. Ana 
shunday sharoitda xon birdan-bir t ri y lni tanlaydi. Bu y l -
qaynotasi Musulmonqul vaqipchoqlar hukmronligiga xotima berish 
edi. U shunday y l tutdi ham. Biroq, bu niyat juda shafqatsizlik 
bilan amalga oshirildi. 1852— yil 9-oktabr - Qurbon hayiti kuni u 
Toshkentdan chaqirilgan q shin bilan qipchoqlar qir inini 
uyushtirdi. Uning bu harakatini mahalliy aholi q llab-quvvatladi. 
Qayinotasi Musulmonqul asir olinib, Q qonga keltirildi va qatl 
etiHi.Qipchoqlarningmol - mulklari musodaraqilindi, ular mahalliy 
aholigasotildi. 1854— yilda qipchoqlar Andijon va Mar ilonda 
q z olon k tardi, Buxoro amiri q z olonchilarga madad berdi. 
1855— yilda yana q z olon k tarildi. Toshkent, Chimkent, 
Turkiston shaharlarida ham q z olonlar b ldi. 
Musulmonqul hukmronligiga xotima berilgan, q z olonlar 
bostirilgan b lsa-da, ichki nizolar bu bilan barham topmadi. 
Xiidoyorxon aholidan soliq yi ishni kuchaytiradi, aholiga jabr-
sitam oshib bordi. Xalqning noroziligidan foydalanib, xonning ukasi 
Mallaxon q shin t plab, 1858— yilda xon tarafdorlarini tor-mor 
keltirdi va Q qonni egalladi. Xudoyorxon Buxoroga qochib ketdi. 
Mallaxonga ham fitna tayyorlandi va 1862— yilda Mallaxon ldirildi. 
Shohmurod xon deb eion qilindi. Mallaxonningtarafdorlari qatl etildi. 
Al ov-dal ov avj olgan bir paytda Toshkent hokimi Qanoat 
z jonini saqlab qolish maqsadida Xudoyorxonni Toshkentga taklif 
etdi. Xudoyorxon Toshkentga keldi va Buxoro amiri yordamida 1862 — 
yilda Q qon taxtini egalladi. Biroq lashkarboshi Alirnqul 
Xudoyorxonga qarshi Lirush boshladi, Xudoyorxon yana Buxoroga 
qochishga majbur b ldi. Alimqul Mallaxonning li Sulton 
Sayidxonni Q qon xoni deb  e i o n qildi. Ammo bu bilan Q qon 
xonligida siyosiy barqarorlik larkib topmadi. Xudoyorxon 1865— yilda 
uchinchi marta taxtni egallaydi. Taxt uchun zaro ichki kurashiar 
avj olib borardi. Bu Rossiya bosqini arafasi va bosqin boshlangan 
davrda yuz berayotgan edi. 
213 

Rossiya impcriyasi bosqini arafasida Buxoro amirligida ham 
/odagoniar va beklarning mol-mulk, taxt, amal talashib zaro 
ziddiyatiari knchaydi, qii inbarot urushlar b ldi. 1826-1860 -yillarda 
nmirbk qiigan Nasrullo shafqatsiz hukmdorcdi. U taxtga chiqqach, 
z y lida t siq h lmasin dcb, akalari Husaynni zaharlab ldirdi, 
limarni qatl ctlirdi. Nasrullo taxtni egallashda, ziga yordamlash-
ganlarni ham tirik qoldirmadi. Taxtga tirgan kunidan boshlab, bir 
oy davomicla har kuni 50-100 kishini qatl qilib turdi. Shu bois, 
arnir Nasrulloga "qassob amir" deb laqab q yilgan edi. 
Amii Nasrullo aniirlikdagi parokandalikni t xtatish uchun shaf-
qatsiz urushlar qildi, b ysunmagan shahar va qishloq aholisini 
qilichdan tkazardi. Bunga zlarini mustaqil deb hisoblovchi 
Shahrisabz bckligiga qarshi olib borilgan qonli urushlar misol b la 
oladi. Amir Nasrullo Shahrisabzga 32 marta hujum qilib, oxiri 1856— 
yilda uni zabt etdi. 
zbck xonliklarining hukmdorlari Rossiya imperiyasi tajovuzlariga 
nisbatan tiborsizlik va mas uliyatsiziik bilan yondashdilar. zaro 
urushlar girdobiga botib, katta kuchlarni behuda qurbon qildilar, 
mamlakat boyligini besamar ishlarga sovurdilar. Vaqtini aysh-ishrat, 
kayf-u salbda tkazdilar. 
• Taniqli zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy zining " tgan 
kunlar" romanida Yusufbek hoji tilidan quyidagi alamli s zlarini 
bayon ciadi. «Maqsadlari juda ochiq... Bittasi mingboshi b lmoqchi, 
ikkmchisi Normuhammadning rniga tirmoqchi, uchinchisi yana 
bir shaharni ziga qaram qilmoqchi. Ittifoqning nima ekanligini 
biimagan. yol iz z manfaati, shaxsiyati y lida, bir-birini ycb, 
ichgan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar 
Turkiston tupro idan y qolmay turib, bizning odam b lishimizga 
aqlim yetmay qoldi... Biz shu holatda ketadigan, bir-birimizning 
tagimizga suv quyadigan b lsak, yaqindirki, chor istibdodi 
Turkistonimizni egallar». 
Haqiqatdan ham shunday b ldi. Turkiston jahon taraqqiyoti 
jarayonidan tobora chetda qola boshladi, il or davlatlardan orqada qoldi. 
• Yurtboshimiz lslom Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha 
nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savoflar bilan 
murojaat qiladi: "Nega jahonga Ahmad Far oniy, Muhammad 
Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir 
214 
lcmur. Ulu bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni 
bcrgan bu millat XVII-XIX asrlarga kclib, to shu choqqacha erishgan 
vuksalish darajalaridan tushib ketdi? Nega s nggi uch asr mobaynida 
boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq 
qarshiligiga qaramay, rossiyaning lkamizni nisbatan oson zabt 
ctishida ana shu qoloqlikning ham rni b lmaganmikan?". 
Darhaqiqat, XVII-XIX asr jahon tarixiga moddiy va madaniy 
yuksalish davri b lib kirganligi ma'lum. Xususan, Yevropadagi bir 
qator mamlakatlarda ishlab chiqarish sezilarli darajada sdi, zavod-
fabrikalar qurilib yangi tcxnik uskunalar bilan jihozlandi, temir 
y llar qurildi, qifalararo dengiz y llari ochildi, mehnat unum-
dorligi oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi 
k tarildi. rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayondan chetda 
qoldi, qoloqlikka yuz tutdi. 
zbek xonliklari hayotidagi qoloqlikning ildizi, sabablan 
nimalardan iborat? 
Qoloqlikka bir qator omillar sabab b ldi. 
Xonliklarning asrlardavomida zgarmay kelayotgan davlat idora 
usuli, tor doiradagi hukmdorlar zulmi taraqqiyotga ov b lib 
qolgan edi. 
Asrlar davomida bir butun b lib kelgan mamlakatning, bir 
iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan aholining uchga b linib 
kctishi, xonliklar rtasidagi urushlar, har bir xonlik ichidagi 
parokandalik, boshboshdoqlik va zaro hokimiyat uchun tinimsiz 
davom etgan ichki kurash, i vo-fasodning avj olishi, zaro nizo-
janjallar, urushlar viloyat va tumanlarni, qolaversa, butun mamla-
katni xonavayron qilardi. 
Xouliklar rtasidagi zaro urushlar, etnik nizolar qabilalar 
k chishini keltirib chiqarardi yoki ular z rlik bilan yashab turgan 
joylaridan k chirilar edi. Bu jarayon etnik guruhbozlikni keltirib 
chiqarardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq b lib 
qovushishiga, jipslashishigaxalaqit berardi. Davlat darajasidaham, 
viloyatlar darajasida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining 
qadri anglab olinmadi. Odamlarni Turkistonni, xalqni birlashtirish 
oyasi ostida uyLishtira oladigan y lboshchi topilmadi. 
Aholi xon va beklarning, lavozimdagi amaldorlarning z ravon-
ligidan, zboshimchaligidan, suiiste^mollaridan, ayriqonuniy soiiq 
215 

va t lovlardan azob chekardi. Turmush darajasi past b lib, aholi 
isl mol uchun cng zarur b lgan tor doiradagi oddiy buyumlar va 
mahsuiollar biian qanoatlanardi. Ishlab chiqarishning faqat iste'molga 
y naltiriiganligi iqtisodiyotning sishi uchun turtki berolmasdi. 
Xonlar va saroy amaldorlari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga 
xalaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini himoya qilardi. Asosiy 
boylik b lgan yerga mulkchilikning cski usuli bir necha asrlardan 
bcri zgarmasdan kclardi. Xonliklarda hukmdor yerning birdan-bir 
cgasi b lib, yer ishlovchilarga - dehqonlarga xatlab. ijara tarzida 
bi;-iktii'ilgan cdi. Dehqon yer egasi emas, ycrdan olingan hosilning 
egasi eui. Shu bois, dchqon yerni asrab-avaylashga. uning unum-
doriigini oshirishgii intilmasdi, manfaatdor emasdi. Dehqon yeregasi 
b lmagani uchun boshqa joylarga ketaverardi. 
Dehqonchilik nochor ahvolda edi. Yerga ishlov berish sha-
sha bir juft h kiz, s qa-omoch darajasida qolib ketgan edi. 
Irrigatsiya inshootlariga ahamiyat pasayib, su oriladigan yer 
maydonlari qisqarib borardi. 
Xonlikiarda sanoat ishlari rivojlanmadi. Oltingugurt, rangli 
metallar, marmar, toshk mir. neft kabi tabiiy boyliklar t la b lgan 
konlar b lsa-da, ularni izlab topish, qazib olish. kon-to ishlarini 
y lga q yishga befarqiik qilindi. lkada yetarli darajada yirik daryolar 
b lsa-da, ularda baliqchilikni tivojlantirish, kemasozlikni y lga 
q yish hech kimning xayoliga kelmasdi. 
Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste'mol 
va q shin xarajatlarini z r a qoplardi, pul, oltin-kumush xon 
va amaldorlarning xazina t piash manbai b lib qolgan cdi, 
iqtisodiyot rivoji uchun sarflanmasdi, lik mol sifatida saqlanardi, 
kapitalga aylanmasdi. 
Xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash tarzi 
davom etardi. rta Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga, 
yagona ichki bozor ham tashkil topmagan edi. 
zbek xonliklaridagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik, iqtisodiy va harbiy 
nochorlik q shni mamlakatlarni z tasarrufiga kiritib olish siyosatini 
jadallashtirayotgan Rossiyaga q i keldi. Xonliklardagi parokandalik, 
zaro nizo va urushlar, oxir-oqibat, ularning Rossiya imperiyasi 
tomonidan bosib olinishi va mustamlakaga aylanishiga olib keldi. 
216 
Sinov savollari 
I. Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahr va Xurosonni nisbatan 
oson egallashiga nimalar sabab b ldi? 
2. Shayboniylar qachon va qanday shaharlarni zabt etdi? 
3. Nima sababdan Shayboniylar Xurosonni q lda ushlab turolmadilar? 
4. Nima uchun Turkiston uch xonlikka b linib ketdi? 
5. Buxoro xonligining tashkil topishi haqida s zlab bering, bu haqda referat 
yozing. 
6. Xiva xonligi qanday muhitda, qachon tashkil topdi? 
7. Abdullaxon II davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, 
madaniy hayotida qanday zgarishlar yuz berdi? 
8. Ashtarxoniylar kim, ular Buxoro xonligida hokimiyatni qachon q lga 
kiritdilar? 
9. Qachon va nima uchun Buxoro xonligi amirlik deb ataladigan b ldi? 
10. Q qon xonligining tashkil lopish tarixini, hokimiyatni qanday sulola 
boshqarganini bilasizmi? 
II. Buxoro, Xiva, Q qon xonliklari tarixiga doir qanday asarlar yozilgan? 
12. XVl-XIX asrkirda barpo etilgan tarixiy me'moriy yodgorliklarni bilasizmi? 
13. Nima sababdan xonliklarda zaro va ichki kurashlar uzoq yillar davom 
etdi? 
14. Xonliklarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi qoloqlikning sabablarini 
bilasizmi? 
15. Xonliklar rtasidagi zaro kurash qanday oqibatlarga olib keldi? 
217 

ROSSIYA IMPERIYASI MUSTAMLAKACHILIGI DAVRI 
IX bob. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTONNI 
BOSIB OLISHI. UNING ISTIBDODIGA QARSHI 
TURKISTON XALQLARINING MILLIY OZODLIK 
KURASHI. JADIDCHILIK 
Tayanch s z va iboralar: «Sharqni egalla» siyosati. Rossiya 
harbiy ekspediisiyalari. Angliya-Rossiya raqobati. Harbiy istehkomlar. 
Oqmasjid qafasi. Toshkentga hujum. Mul/a Alimqul. Turkiston 
General gubernatorligi. Fon Kaufman. Zirabuloq jangi. Samarqand 
q z o/oni. VassaL Xivaga yurish. Gandimiyon shartnomasi. Q qon 
xon/igining tugatilishi. Boshqaruv tizimi. Mtistamlakachilik siyosati. 
Toshkent q z oloni. Dtikchi eshon. 19/6— yilgi q z olon. 
Jadidchilik. Mahmudx ja Behbudiy. 
1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. 
Mustamlakachilik idora usulining joriy ctilishi 
Turkiy xalqlar yashovchi bepoyon hududlarni bosib olish Rossiya 
podshohiarining azaliy orzusi edi. Bu boradagi amaliy harakat ivan 
Grozniy zamonidan boshiangan edi. U Qozon (1552), Ashtarxon 
(1556), Sibir (1581-1590) xonliklarini bosib oladi va endi Turkiston 
t risida maMumotlar t plashga kirishadi. Shu maqsadda, 1558-
1559 yillarda Antoni Jenkinson boshliq elchilarni Buxoroga yuborilib, 
josuslik malumotlari t plangani ma'lum. Rusiya hukumati XVII 
asr davomida 9 marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva xonliklarining 
iqtisodiy va harbiy ahvolini rganadi. 
«Sharqni egalla» siyosati. Rossiya podshohi Pyotr I zamonida 
«Sharqni egalla» siyosati yuritildi. Bu siyosatning tarkibiy 
qismlaridan biri Turkistonni egallash edi. Turkistonni bosib olish 
rejasi tuzildi. Xiva, Buxoro, Q qon xonliklarining arbiy, shimoliy 
va sharqiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, xonliklarni 
Rossiya tobeligiga olish maqsadida katta harbiy ekspcditsiyalar 
uyushtirildi.  1 7 1 5 - yilda sharqiy chegaralarda Buxgolts rahbarligida, 
1716-1717 yillarda Xiva xonligida Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida 
harbiy ekspcditsiyalar tajovuzkorona harakat qildilar. 1721-1724 
yillarda Florio Beneveni boshliq elchilar Buxoroda josuslik faoliyatini 
218 
yuritdi. XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va qir izlarning 
Kichik Juz, rta Juz, Katta Juz hududlarini ziga b ysundirib, 
ularning hududida zbek xonliklariga bostirib borishda foydalanish 
maqsadida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy qaPa va istehkomlar 
qurdiradi, ularga q shinlarini joylashtiradi.