arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

lkaning 111:1*111111 iy hududiy tu/ilishi. 
Turkistoii "cneral — 
jliitoernatorliiji 
Y 
F. 
1 
1 
I 
S 
II 
V 
S 
1 
R 
I) 
A 
R 
Y 
O 
V i 1 0 ya 11 a r 
U y e z d 1 a r 
Foshkent. Chimkenr. 
A\ liyoota. Qozoli, Pero\' 
Vemiv kopol 
Jarkent Pislipck Prje\ alsk 
S 
A 
M 
A 
R 
Q 
A 
N 
D 
Vassallar 
Buxoro amirligi 
Xiva xonligi 
1 
F 
A 
R 
O 
N 
A 
1 
K. 
A 
S 
P 
1 
Y 
O 
R 
T 
1 
Q qon, Andijon. 
Namangan, Mar ilon. 
sh 
Saniarqand Jizziix 
Kattaqo'rg"on X jand 
Aslixabod Ivn snovodsk 
Mar\' Tajan Man ishloq 
1 i 
llitr bir uyezd b lis (volosl) va ovullarga b lingan 
Mustamlakachilar Toshkent shahrini Turkiston general-guber-
natorligining ma'muriy markazi etib tanlashdi. Shaharda 80 mingcha 
aholi yashardi, uning hududida 270 ta mahalla, 310 ta masjid, 17 ta 
madrasa, 11 ta hammom, 15 ta d konli saroy va boshqa inshootlar 
b lgan. Bosqinchilar Toshkentning sharqiy qismidan joy tanlab, 
tanlangan joydagi mahalliy aholini k chirib, Rossiyadan kelganlar 
yashaydigan uylar, k chalar, oromgohlar qurdilar. Shaharning bu 
qismi Yangi shahar deb ataldi. Shaharni hokim boshqargan. 
229 

Toshkcnt shahar Dumasi. Toshkent shahrini boshqarish Nizomi 
ishlab chiqildi va 1877— yilda Sankt-Peterburgda tasdiqlangach, kuchga 
kirdi. Nizomga k ra, Toshkent shahar Dumasi va boshqarma saylash 
nazarda tutilgan. Toshkent shahar Dumasi noiblarining uchdan ikki 
qismi yangi shahardan, uchdan bir qismi eski shahar aholisidan 
saylanadi, deb belgilangan edi. K chmas mulki miqdoriga qarab, 
saylovchilar uch toifaga ajratiladi. Mulk tsenzi nuqtayi nazaridan 
kelib chiqqan holda, k chmas mulk qiymatining bir foizi hisobidan 
3000, 1000, 500 s mdan ziyod k chmas mulk egalaridan uch 
toifali saylovchilar r yxati tuzildi. Yetarli mulkka ega b lmagan 
ziyolilar, ishchilar, dehqonlar, hunarrnandlar saylov huquqidan 
mahrum b lib qoldilar. 
1877— yilda Toshkcnt shahar hokimi raisligida har bir toifa 
b yicha saylovchilar yi ini b lib tdi va Dumaga 71 noib (glasniy) 
saylandi. Dumaga Toshkentning 80 mingdan ortiq aholi yashaydigan 
eski shahar qismidan, ya'ni tub yerli aholidan atigi 21 nafar noib 
saylandi, aksariyat k pchilik noiblar esa 4000 mingga yaqin kishi 
yashaydigan yangi shaharqismidan sayiandi. Bu holat boshqaruvning 
mustamlakachilik mohiyatini yaqqol ochib beruvchi dalildir. 
Toshkent shahar Dumasi farmoyish beruvchi organ b lib, 
uni shahar hokimi — oqsoqol boshqarardi. Turkiston general-
gubernatori tomonidan Duma oqsoqoli (golova) etib shahar hokimi 
polkovnik E.P.Pukalov tayinlandi. Noiblar orasidan ijro etuvchi 
hokimiyat — shahar boshqarmasi (mahkamasi) tuziladi. 
Toshkent shahar Dumasi ma'muriy va quv binolari, y l 
qurilishi, obodonlashtirish,
 SLIV
 ta'minoti va boshqa shahar x jaligi 
bilan bo liq ishlar bilan shu ullanardi. Jumladan, 1892— yilda 
shaharda telefon aloqasining y lga q yilishi, 1901— yilda ot tortuvchi 
tramvay y lining, 1912— yilda elektr toki bilan yuruvchi tramvay 
y lining barpo etilishi, k chalarni yorituvchi elektr lampochkala-
rining rnatilishi kabilarni Toshkent shahar Dumasining ijobiy ish-
lari qatoriga kiritish mumkin. 
lkada tashkil etilgan politsiya va sud idoralari ham mustam-
lakachilik tartibini mustahkamlashga, mahalliy aholining harqanday 
norozilik harakatini b ish va bostirishga qaratilgan edi. Chorizmning 
ma'muriy idora usuli lkani iqtisodiy zlashtirish, aholini ma'naviy 
jihatdan tobelikda saqlash, ruslashtirish siyosati bilan uy unlashti-
rilgan edi. 
230 
Turkiston 
general-
^ubernatorlari 
r 
f 
f 
f 
r 
f 
y 
r 
r 
r 
r 
f 
r 
f 
K.P. fon Kaufman 
G.A. Kolpakovskiy 
M.G. Chernyayev 
N.O.Rozenba\ 
A. B.Vrevskiy 
S.M.Duxovskiy 
N.A.lvanov 
P.N.Tevyashov 
D.I.Subbotich 
N.l.Grodekov 
P.l.Mishchenko 
A.V.Samsonov 
Flug, Martson 
A.N.Kuropatkin 
-1867-1881 
-1881-1882 
-1882-1884 
-1884-1888 
-1889-1898 
-1898-1901 
-1901-1904 
- 1904-1905 
-1905-1906 
-1906-1908 
-1908-1909 
-1909-1913 
-1913-1916 
• -1916-1917 
2. Mustamlakachilarning iqtisodiy, ma'naviy-madaniy 
siyosati va amaliyoti 
Rossiya hukumati Turkistonni iqtisodiy jihatdan batamom 
b ysundirish, uning boyliklarini tashib ketish, rus sanoatini xom— 
ashyo bilan ta'minlovchi lkaga va tayyor mahsulotlar sotiladigan 
bozorga aylantirish siyosatini yuritdi. Bu siyosatni Roa&iya dvoryan-
pomeshiklari va burjuaziyasi q llab-quvvatladi, ular lkani zuluk 
kabi s rishga kirishib ketdilar. 
Rossiya t qimachilik sanoati uchun keltirilayotgan Amerika 
paxtasi uchun yiliga 30-40 million s m boj t lab kelardi. Shu 
boisdan, Turkistonni paxta xomashyosi yetishtiradigan bazaga 
aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi deb belgilandi. 
Xonliklardavrida davlat mulki hisoblangan katta-katta yer maydonlari 
Rossiya davlati xazinasiga tegishli, deb e'lon qilindi. Vaqf mulklari 
ham asta-sekin davlat ixtiyoriga olindi. Xususiy mulk hisoblangan 
yerlar ham davlat mulkiga aylantirildi, ularni ilgarigi egalariga merosiy 
ravishda foydalanishga berildi va soliq solindi. Ijaraga yer olib, undan 
amalda foydalanib kelayotgan xonadonlarga sha yerlar meros qilib 
biriktirildi va ularga soliq solindi. Shu tariqa, lkaning barcha hosildor 
yerlari Rossiyaning daromad manbaiga aylantirildi. Yer soli i XIX 
asr oxirida 4 million s mni tashkil etgan b lsa, 1916— yilda 38 
million s mdan oshib ketdi. 
231 

Podshoh rmfmuriyati Turkistonning doimiy egasi b lish uchun 
«k chirish» siyosatini q lladi. Fon Kaufman tashabbusi bilan 
1 8 7 5 - yildayoq Avliyoota tumanida Rossiyadan k chirib 
keltirilganlar hisobiga 8 ta rus qishlo i vujudga keldi. 1886— yilda 
qabu! qilingan «Turkiston lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ga 
muvofiq rus dehqonlarini k chirib keltirish va joylashtirish 
kiichayib ketdi. Rossiya hukumatining «Osiyo Rossiyasida b sh 
yotgan yetiardan> loydalanish borasida yaratgan imkoniyatidan 
foydalangan kam yerli yoki yersi/ rus xonadonlari, kazaklar 
ma^nuriyatning ijozaiisiz Turkislonga boyish maqsadida oqib kela 
boshladi. Shu iariqa. Sirdaryo, Far ono, Samarqand viloyatlarida 
19 !0— yilga kelib 124 ta rus qishlo i vujudga keldi, ularda 70 mingga 
yaqin k chib kelganlar yashardi. K chib kclganlar mahaliiy aholiga 
qarashli sersuv va hosildor yerlarni ham egallay boshlaydiiar, yer-
suv masalasida ular riasida norozilik, t qnashuvlar b ldi. Rus 
ma nuuiari k chib kelgan kazaklarga tayanish, mahalliy aholi 
alayon k targuday b lsa, ularning yordamida bostirish maqsadida 
Turkistonda dehqonchilik qiluvchi rus kazaklarini qurollantirdi. Ular 
amalda chorizm uchun zaxira q shinga aylantirildi. 
Mustamlakachilar lkada, xususan, Far ona viloyatida paxta 
piantatsiyalari tashkil etdi, su oriladigan ekin maydonlarini 
kengaylirdi. 1885-1916— yiliarda paxta ekiladigan yer maydoni 40 
ming tanobdan 550 ming tanobga k paydi. Hosildorlikni oshirish 
maqsadida 1884— yilda tajriba- uru chilik stansiyasi ochildi. Tolasi 
sifatli uru lik chigiti yaratildi. Paxtachilikda pishiq tolali va hosildor 
«Anierika» navini ekish keng tarqaldi, boshqa ekin maydonlari yildan-
yilga qisqartirib borildi. Qishioq xo
L
jaligida pilla yctishtirish k paytirildi, 
qand lavlagi, kartoshka, karam ekiniarini ekish zlashtirildi. 
Vinochilik, asalarichiiik paydo b idi. 1867-1896— yillarda Rossiya 
imperiyasi xazinasiga 150 million s m sof daromad tushdi. 
Podshoh ma'muriyati Turkisionni Rossiyaning bir qismiga 
aylantirish, uning janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, 
boyliklarni va yetishiirilayotgan xomashyoni tashib ketish maqsadida 
temir y l qurilishini boshlab yubordi. 1880-1889— yillarda zudlik 
bilan Krasnovodsk, Ashxabod, Marv, Chorj y, Kushka, Buxoro, 
Samarqand, Toshkent, Q qon, Andijon shaharlanni bo lovchi 
rta Osiyo temir yoii qurildi. 1890-1905- yillarda Toshkent-
232 
Orenburg temir yoii qurilib, Turkiston Rossiyaning markazi bilan 
bo landi. 1915— yilda Buxoro-Qarshi va Termiz-Qarshi-Shahrisabz-
Kitob tcmir y li qurildi. Temir y llar qurilishi munosabati bilan 
Rossiyadan k plab ishchilar, injener-texnik xodimlar k chib 
kelishdi va ular qadimiy Turkiston shaharlariga joylashtirildi. Ular 
joylashtirilgan qism yangi shahar, yerli aholi yashaydigan qism eski 
shahar deb ataladigan b ldi. Yangi shaharlar, jumladan, Skobelev 
(Hozirgi Far ona) shahri vujudga keldi. 
Turkiston Rossiyaning markazi bilan temir y l orqali bo lan-
gach, rus kapitali (sarmoyalari) lkaga oqib kelaboshladi. Turkiston 
xomashyo bazasida savdo-sanoat yuritish, zavod-fabrikalar qurishga 
intiluvchilarga Rus-Osiyo banki. Moskva savdogarlar banki, Rossiya 
davlat banki pul qarz berib lurdi. Natijada, bir qator zavodlar, 
savdo shahobchalari, oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi korxonalar 
qurildi. Paxta va uni xarid qilish bilan shu ullanuvchi 30 ta savdo 
shahobchasi vujudga keldi. 1913— yilda tuzilgan «Beshbosh» degan 
paxta-yo shirkati Turkistonda 29 ta paxta zavodi qurdi. Bu shirkat 
lkada yetishtirilgan paxtaning 30 foizini xarid qilar, 80 ming tonna 
paxta tolasini lashib ketar, 160 ming tonna chigit tayyorlardi. Katta 
sarmoyador Vodyaeviar Turkistonda «Vodyayevlar savdo uyi»ni 
tashkil eiib, 30 ta paxta zavodi qurdi. Farg
L
ona vodiysidagi keng paxta 
dalalari, temir y llar, paxta tozalash zavodlari va Ivanovo t qima-
chilik korxonalari Vodyavlar nazoratidagi katta kombinat tarkibiga 
kiritilgan edi. Ularyiliga Far ona vodiysida yetishtirilgan 7-8 million 
pud paxtani Ivanovoga tashib ketardi. 
Mustamlakachilar qanchalik boyib borsa, arzon ishchi kuchi 
b lgan mahalliy aholi shunchalik qashshoqlashib bordi. Dehqonlar 
o ir shartlar asosida qarz olardi, qarzini t lay olmay ziga tegishli 
yerini sotib, yersiz qolardi, mardikoriik, chorakorlik qilishga majbur 
b lardi. Ular yer egalari q lida yollanib batraklik qilishga yoki yangi 
ochilayotgan korxonalarga arzimagan ish haqi evaziga ishlashga majbur 
boiardi. Yerni Rossiya banklari yoki puldor mahalliy boylar sotib 
olardi. Shu tariqa, lkada 90-100 gektarcha su oriladigan ycri boigan 
boy x jaliklari vujudga keldi. XX asr boshlaridagi maiumotlarga k ra 
lka aholisining 70 foizi kamba al va qashshoqlar, 17 foizi rta 
hol, 13 foizi ziga t q, boy oilalar hisoblanardi. 
Rossiyalik sarmoyadorlar oMkada paxta tozalash, yo va spirt 
ishlab chiqarish, pivo, tamaki, un, qand. sovun, isht, k n, mis 
233 

eritish, jun yLivish, ohak qizdirish zavodlari va oziq-ovqat korxonalari 
qurib, ulardan m may daromad olishni y lga q ydilar. 1908— yilda 
oikada 378 la sanoat korxonalari faoliyat yuritgan b lsa, 1917— 
yilda ularning soni Buxoro amirligi va Xiva xonligida qurilgan 
korxonalarni ham q shib hisoblaganda 1200 taga yetgan. 
lkada sanoat tarmoqlarining rivojlanishi aholining tabaqalanishiga 
ta'siretib, milliyburjuaziya va ishchilar sinfi shakllana boshladi. 1914— 
yilgi maiumotlarga k ra, lkada 49,5 ming ishchi b lib, ulardan 
25,5 mingi sanoatda, 24 mingi temir  y o i va unga xizmat qiluvchi 
ustaxonalarda ishlagan. Turkistonda paxta tozalash zavodlari, 
d konlar, tegirmonlar, katta-katta bo va uzumzorlarga ega boigan 
mahalliy burJLiaziya tabaqasi ham faoliyat yuritdi. Mahalliy aholiga 
mansub ishchilarga rossiyalik ishchilarga nisbatan 2,5-3,5 baravar 
kam ish haqi toiangan. Dehqonmi, mardikormi, ishchimi mahalliy 
aholi Rossiya mujiklari va ishchilari oldida kamsitilardi. 
Turkiston Rossiyaning jahon bozorlarida tmaydigan tovarlari 
sotiladigan bozorga aylantirildi. 1895— yilda Turkistonda Rossiya 
korxonalarida tayyorlangan 6 million s mdan ortiqroq summada 
temir, mis, chinni buyumlar, gazlama, yo och, choy, oziq-ovqat 
va boshqa buyumlar sotilgan boisa, 1914— yilda sotilgan buyumlar 
salmo i 243 million s mdan oshib ketdi. Sotilgan mahsulotlarning 
40 foizini oikadan tashib ketilgan paxtadan Rossiya t qimachilik 
korxonalarida t qilgan gazlamalar tashkil etardi. Rossiya savdo-
sanoatchilari Turkistonda sanoat mahsulotlari sotishdan ham, 
Turkistondan xomashyo sotib olishdan ham katta daromad olardilar. 
Shunday qilib, Turkiston, nafaqat, Rossiya davlatining, shunin-
gdek, rossiyalik savdo-sanoatchilar manfaatiga xizmat qiladigan 
lkaga aylantirildi. 
Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma'naviy-madaniy jihatdan 
tutqinlikka solish, zining uzoqqa m ljallangan manfaatiga 
b ysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni 
mahalliy xalqni uning milliy, tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, 
xalqning ma'naviy, madaniy, tarixiy merosini y q qilish, ruslash-
tirishdan iborat edi. Turkiston general-gubernatorligining Far ona 
viloyati harbiy-gubernatori Skobelev shunday deb yozgan edi: 
«Millatni y q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madani-
yatini, san'atini, tilini y q qilsang bas, tez orada zi tanazzulga 
234 
uchraydi»'. Turkistonda ana shunday yovuz qarashlarga mos siyosat 
va amaliyot yuritildi. 
Turkistonning noyob tarixiy, ma'naviy, madaniy boyliklari talon-
taroj qilindi. 1870— yilda Toshkentda ochilgan kutubxonava 1876— 
yilda tashkil etilgan muzeyda oikaning ma'naviy-madaniy hayotini 
aks ettiruvchi oltin, kumush, misdan yasalgan qimmatbaho buyum-
lar, gilamlar, arnaliy san'at namunalari, tarixiy yodgorliklar, arxiv 
hujjatlari, q lyozrna kitoblar va boshqa osori-atiqalart plandi. Ular 
k rikdan tkazilib, qimmatbaho va nodir deb baholanganlari 
Peterburg va Moskvaga tashib ketildi. San'at darajasida ishlangan 
Muhammad Rahim taxti, Amir Temur maqbarasining naqshinkor 
darvozasi, undagi bitiklar, oynalar, oltin koshinlar, Ahmad Yassaviy 
maqbarasidagi naqshinlar, katta qozon («Nazr-niyoz qozoni»), turli 
tarixiy buyumlar, noyob kitoblar va boshqalar shular jumlasidandir. 
Islom diniga e'tiqod, ruhoniylar, masjid va madrasalar oyoq osti 
qilina bordi. Rossiya ma'murlari nuisulmon muassasalari, madrasa 
ishlariga aralashib, ularning faoliyatini tobora cheklab bordi. 
Maorif va madaniyat sohasida ruslashtirish siyosati yuritildi. Tur-
kistonlik bolalarni ruslar bilan aralashtirib qitish va tarbiyalash oyasi 
ilgari surildi va 1884— yilda Toshkentda dastlabki «rus-tuzem maktabi» 
ochildi. XIX asr oxirida ularning soni yuztadan oshib ketdi. Bunday 
maktablarda rus va zbek muallimlari dars mash ulotlarini tadigan 
boidi. Maqsad zbek yoshlariga rus tilini rgatish va rus turmush 
tarzini singdirish edi. Rossiya ma'murlari yerli aholi bolalarini «rus-
tuzem maktablari»ga jalb qilish, qiziqtirish uchun oikadagi mahalliy 
ma'muriyat boshqaruvida rus tilini bilganlar ishlaydi, degan talabni 
q ydilar. Bu talabdan maqsad «yerlilarda mansabga qiziqib» rus tilini 
rganish, ruslashish manfaatini uy otish edi.
 RLIS
 tilini bilgan mahalliy 
aholi vakillariga imtiyozlar yaratildi. Shu tariqa, lkada ish yuritish 
asta-sekin rus tiliga tkazila bordi. 
Mahalliy aholiga Rossiyaning ulu vorligini k rsatish, yevropacha 
turmush tarziga qiziqtirish uchun Rossiyaning markaziy shaharlariga 
sayohatlar uyushtirdi. Katta yoshdagilarni, shuningdek, yoshlarni 
guruh-guruh qilib Peterburg, Moskva va boshqa shaharlarga olib 
borib, oq podshohning qudratini, baland imoratlar, ishlab chiqarish 
korxonalarini k rsatishardi. Mustamlakachilar sayohatchilar z 
1
 Karimov I.A. Tarixiy xohrasiz kclajak y q. T.. «Sharq», I99X. 24-bet 
235 

yurtiga qaytib borgach, Rossiyaning ulu vorligi haqida vatandoshlariga 
s zlab beradi, Rossiya tarkibida b lganidan ururlanadi, degan 
maqsadda edilar. Bu tadbirlar ruslashtirish manfaatlarini k zlab 
uyushtirilardi. 
Mustamlakachilarning yerli aholi turmushiga ma'naviy-ruhiy 
tazyiq tkazish dasturida lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga 
rgatish masalasiga alohida rin berilgan edi. Shu maqsadda, 
shaharlarda xotin-qizlar ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda rus 
shifokorlari faoliyat k rsatdi. Ambulatoriyalarda ayollarga zarurtibbiy 
maslahatlar, tibbiy yordamlar k rsatildi, bu ijobiy hol, albatta. 
Shu bilan birga ayollarga ruscha turmush tarziga tish, ularning 
farzandlari larbiyasiga ta'sir etish, pravoslavcha qarashlarning afzalligi, 
«paranji zulmidan xalos b lish, ochilish» zarurligi haqida tashviqot-
tar ibot ham qilinardi. 
Mustamlakachi ma'murlar ruslashtirish siyosatini yuritsalar-
da, rus tilini yaxshi zlashtirgan ziyolilarga shubha bilan qarardi, 
ular ustidan nazorat, tazyiq uyushtirardi. 
Xulosa qilib aytganda, maorif va madaniy hayotda ham Rossiya 
impcriyasining mustamlakachilik siyosali yaqqol namoyon b ldi. 
lkaning madaniy-ma'rifiy hayotini cheklab, z manfaatlariga 
b ysunduruvchi y l tutildi, buyuk davlatchilik oyalarini Turkis-
tonda z rlik bilan joriy etildi, milliy madaniyat va ma'naviy qadriyat-
larni toptaldi. T ri, Rossiya imperiyasi Turkistonda kommunikatsiya 
va ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish, milliy kadrlarni tayyor-
lash. ma'rifatchilik va aholinijahon madaniyatidan bahramand qilish 
kabi ijobiy tadbirlarni k rdi. Biroq mustamlakachilik siyosati va 
amaliyoti lkaning iqtisodiy, ma'naviy-madaniy taraqqiyotiga jiddiy 
salbiy ta'sir k rsatdi. «Bu salbiy oqibat tashqaridan olib kirilgan 
sivilizatsiya natijalaridan k ra bir necha barobar ortiq edi».' 
3. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakati 
Rossiya imperiyasining Turkistonda joriy etgan ma'muriy-
boshqaruv tizimi xalqning boshiga solingan siyosiy sirtmoq b ldi. 
Bosqinchilar, avvalo, Turkiston boyliklarini talon-taroj qildi, s ngra 
lkani xomashyo bazasiga aylantirib iqtisodiyotni z manfaatlari 
y lida jilovlab oldi. O ir soliqlar, ayriqonuniy majburiyatlar aholini 
1
 Kanmov l.A. /bckiston XXI asr b sa asida: xavfsizlikka lahdid. barqarorlik sliarllari va taraqqiyot 
kafolatlan. -')'.: « zhckiston», 1997, 55-bct. 
236 
h>boia qashshoqlashtirib yubordi. Mustamlakachilar mahalliy 
.iluiliiiing milliy qadriyatlari, urf-odatlarini oyoqosti qilardi, ma'naviy 
/u iim kuchayib borardi. 
Rossiya Turkistonni z mustamlakasiga aylantirgach, uning 
.ivosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. 
Mustamlakachilik zulmiga qarshi xalq noroziligi, nafrati oshib, 
i| z olon k tarishiga sabab b ldi. Q z olonning harakatlantiruvchi 
kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, kamba allar b ldi. 
I5ii harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy ururini y qotma-
yin boy zamindorlar ham ishtirok etdilar. 
1879— yilda 600 ga yaqin alayonchi Far ona viloyat boshqar-
masi binosini qurshab olib, harbiy gubernatordan Mar ilon tuma-
nidan olinayotgan soliqlarni kamaytirishni talab qiladi. alayonchilar 
avzoidan ch chigan, vaziyatning jiddiyligini anglagan viloyat harbiy 
gubernatori b lajak katta janjalning oldini olish maqsadida xalqqa 
yon bosib, ularning talablarini rganib chiqishga va'da beradi va 
ayriqonuniy soliq yi uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlash-
tirishga majburb ladi. 
1880-1883— yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator 
chiqishlar  b o i i b tdi. X jand, ratepa, Namangan, sh va 
Chustda k tarilgan q z olonlarbunga misol b la oladi. Manbalarda 
1885-1892— yillarda Far ona viloyatida xalqning 205 marta siyosiy 
chiqishlari yuz berib, harakatlari k tarilgani qayd etilgan. 
Far onadagi vaziyatdan ch chigan viloyat harbiy-gubernatori 
Vrevskiy aholidan k z-quloq boiib turish uchun Markaziy huku-
matga maxfiy siyosiy politsiya xizmati tashkil etish taklifini ilgari 
surdi. U Far ona viloyatining harbirtumanida maxfiy ay oqchilar 
tarmo ini vujudga keltirish uchun z ixtiyoridagi mabla dan 
foydalandi. lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib 
borayotgan norozilik t lqinini pasaytirish uchun ta'sirchan vosita 
izlay boshladi. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatini kuchaytirish 
tadbirlari uchun bir yilda 5,5 mln. s m sarflanardi. Holbuki, undan 
ham muhim hisoblangan temir  y o i uchun bor y i 190 000 
s m ajratilganini hisobga olsak, Rossiya imperiyasi hukumatining 
xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq b ladi
1
. 
1
 Qarang: zbckistonning yangi tarixi. Birinchi kitob, 344-34S bctlar. 
237 

Toshkcnt q z oloni. 1892— yilning yozida Turkiston markazi 
Toshkentda mustamlakachilarni talvasaga solgan va tarixga «vabo isyoni» 
yoki «toshotar voqeasi» sifatida kirgan q z olon b ldi. Iyun oyida 
Toshkentda vabo tarqaldi. Shahar ma'muriyati shoshilinch choralar 
k rdi. Vabo kasali bilan lganlarni shahar ichkarisidagi 12 ta 
qabristonga k mish man etildi, shahar tashqarisida 4 ta yangi qabriston 
ochilishi  e i o n qilindi. Shahardan chiqish va kirish nazorat ostiga 
olindi. Shaharda «Vabo kasaliga chalinganlar y q qilinar ekan» degan 
mish-mishlar tarqaldi. 
Toshkent shahar ma'muriyati tibbiyot nuqtayi nazaridan t ri 
b lgan bu tadbirlar haqida aholi rtasida tushuntirish ishlari olib 
bormadi, musulmonchilik odatlari, marosim qonun-qoidalarini 
hisobga olmadi. Va'da qilingan 4 ta yangi qabriston rniga faqat bittasi 
ochildi. Boshqa kasallik bilan oiganlarni shahar ichkarisidagi 
qabristonlarga k mish ishlarini rasmiylashtirish ham ch zilib ketdi. 
Mansabini suiiste'mol qilish hollari kuchaydi. Odamlar, noiloj, lik-
larni eski qabristonlarga olib borib k mishga majbur b ldi. Politsiya 
qoidaga xilof ish titganlarni topib hibsga ola boshladi. Qabrlar ochilib, 
lganlarning ruhi haqorat qilindi. 
Shaharning eng taniqli kishilaridan hisoblangan Azizyor Eshon, 
Abulqosim x ja, bozor oqsoqoli Ziyomuhammad va boshqa kishilar 
boshchiligidagi mingga yaqin kishi 24-iyunda shahar boshli i 
mahkamasi tomon y l oldilar. Ularga hokim t ra-shahar boshli i 
polkovnik S.R.Putinsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub 
t qnash kelishdi. Qamchisini ynatib kelgan oqsoqol xalqning 
s zlarini, arz-dodini tinglash rniga unga da da a qila boshladi. 
Xalq uning boshiga toshlar yo dirdi. Mashhur «Toshotar» voqeasi 
boshlanib ketdi. Oqsoqol otdan tushib, hokimning idorasiga qochib 
yashirindi. Polkovnik Putinsev esa zining sodiq qulini panohiga olib, 
xalqni tinchitishga urindi. Xalq undan oqsoqolni berishni talab qildi. 
Putinsev ham muzokara rniga kuch ishlatishni afzal k rib, 
t pponchasini ilofidan chiqarib, da da aga tdi. Sabr kosasi 
t lgan xalq, uzoq ylab tirmay, hokimga hujum boshladi. Putinsev 
va uning mirshablarini d pposladilar, haloyiq mahkamani ham ostin-
ustun qildilar. 
Qurollangan soldatlar yetib kelgach, xalq ayamay qqa tutildi. 
Noiloj qolgan olomon Anhor suviga zini tashlaydi, k p kishi halok 
238 
boidi va yaralandi. Oiganlar va yaradorlarning miqdori haqida aniq 
maiumotlar saqlanmagan. Chunki xalq zi jasadlar va yaradorlarni 
qodirmay, yi ib olib ketgan. Keyingi kunlari Anhordan topilgan 
mayitlar soni 80 taga yetgan. Qoiga olingan 60 kishi turli muddatlarga 
qamoq jazosi va surgunga hukm qilindilar. Mustamlakachilarning 
z ravonligi xalq ozodlik harakatini t xtatib qololmadi.