arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Andijon q z oloni. Turkistonda k tarilgan ozodlik harakatining 
eng yirigi 1898— yilgi Andijon q z olonidir. Q z olonga Andijon 
yaqinidagi Mingtepa qishlo ida yashovchi Muhammadali eshon 
boshchilik qildi. U otasining kasbini davom ettirib, duk yasardi. 
Shuning uchun Muhammadalini Dukchi eshon deb atashardi. 
Muhammadali Buxoroda qigach, Makkaga hajga bordi. S ngra, 
Far ona viloyatidagi Sultonxon T ra eshon xizmatida boiadi. Uning 
vafotidan keyin zi eshon b ladi. Uning maqsadi rus hukmron-
ligidan qutilish, Far onada z kishisini xon qilib k tarish edi. Uning 
atrofida kamba allar t plana bordi, bo lar yaratdi, suvsiz yerlarga 
suv chiqardi. Muhammadali eshon z muridlari bilan kengashib, 
mustamlakachilarga qarshi Andijon, Mar ilon va shda joylashgan 
harbiy lagerlarga hujum qilish rejasini tuzadi. 
1898— yil 17-may kuni Muhammadali eshon xaloyiqni q z o-
longa da'vat qiladi. Shu kuni xufton paytida har kim qoiiga tushgan 
narsani olib Andijon shahariga j nadilar. Eshon boshliq q z-
olonchilar Q nji qishlo iga kirishganda yana 200 kishi q shilgan. 
Qoraq r on va qchidan tib, Q yliga yaqinlashganida, ularga 
mingboshi oyibnazar z yigitlari bilan q shiladi. Q z o-
lonchilar Andijonga yaqinlashganlarida, ularga boy savdogar Aliboy 
qurollangan 190 yigiti bilan q shiladi. Q z olonchilar soni 2000 
kishiga etadi. 
Q z olonchilar Andijondagi mustamlakachilarning harbiy gar-
nizoniga bostirib kiradi va kazarmaning piramidalarida turgan 30 ga 
yaqin miltiqni oija qilib olib, birinchi qatordagi soldatlar ustiga tashla-
nishadi. Ularga ichkaridagi soldatlar qarshilik k rsatadilar. Yarim soat 
davom etgan otishmadan s ng q z olonchilar 11 nafar oigan va 
8 nafar yarador boigan sheriklarini tashlab chekinadilar. Harbiy 
garnizondagilardan 22 kishi ldiriladi, 24 tasi yarador boiadi. 
Andijonda, ayniqsa, rossiyaliklar yashaydigan yangi shaharda 
mustamlakachi amaldorlardan tortib to oddiy fuqarogacha vahimaga 
239 

tushib, uyiariga berkingan va musulmonlar yalpi hujumini kutgan. 
Hatto tumanboshi polkovnik Koishevskiy ham k chaga chiqishdan 
q rqib uyida berkinib yotadi. Eski shahar oqsoqoli Xolbahodir 
mingboshi uning oldiga kelganidagina u voqeaning tinch tugaganini 
biladi va darhol askar chaqiradi. Ular yangi shahardan boshlab k ziga 
k ringan musulmonlarni otadi. Bu voqealardan mutlaqo bexabar, 
ertalab ishlashga chiqqan minglab dehqon va hunarmandlar mustamla-
kachilar qidan nobud b lishadi. Harbiy q shinlar shaharni rab 
olib, q z olonni harbiy kuch bilan shafqatsizlarcha bostiradi. 
Mustamlakachilar Muhammadali eshonni tutish uchun Ming-
tepaga yurdilar, y lda duch kelgan kishini otib ldirib, Mingtepaga 
bostirib kirdilar, uch soatcha otishma va tintuv tkazdilar. Nihoyat, 
eshon Arslonbob yaqinidagi Toshk prikda q lga tushirildi. Podshoh 
Nikolay II buyru iga binoan q z olonchilardan shafqatsiz ch 
olindi. Eshon va uning muridlari, tanish-bilishlari, maslakdoshlariga 
nisbatan dahshatli qata on uyushtirildi. 1898— yil 12-iyunda Muha-
madali eshon va uning yaqin maslakdoshlaridan 5 nafari osib ldirildi, 
yuzlab kishilar qamoq jazosiga hukm etildi, 18 kishi Sibirga surgun 
qilindi. Jami 388 kishi jazolandi. 
Dukchi eshon q z oloni izsiz ketmadi. Butun Far ona vodiysida 
mustamlakachilarga qarshi harakat davom etdi. Yakkatut, Namangan, 
Beshariq, Mar ilon va boshqa tuman va qishloqlarda bosqinchilarga 
qarshi harakatlar b ldi. 1898— yilgi q z olon chorizmga qattiq 
zarba berdi, uning negizlarini titratdi. Q z olonchilar Vatan ozodligi 
uchun kurash larixi sahifalaridan munosib rin egalladilar. 
1916— yil xalq q z oloni. Birinchi jahon urushi unda ishtirok 
etayotgan Rossiya imperiyasini tobora holdan toydirmoqda edi. n 
minglab askarlar jangda qurbon b Idilar. Talvasaga tushgan Rossiya 
Oliy Bosh q mondonlik shtabi harbiy vazirlikdan «armiya ehtiyojlari 
uchun salmoqli miqdorda kuch ajratishni» zudlik bilan talab qildi. Bu 
kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan t plashga umid bo ladi. 
Natijada Rossiya impcratori Nikolay II 1916— yil 25-iyunda Turkiston, 
Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha b lgan erkaklarni front 
orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish t risida farmon chiqardi. 
Turkiston general-gubernatoriga zudlik bilan farmonni amalga 
oshirish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samar-
qandga 38 ming, Far ona zimmasiga 50 ming kishi yuborish maj-
240 
buriyati yuklandi. lkada safarbar qilinuvchilarning r yxatlari tuzila 
boshlandi. Xalq bu tadbirga «mardikorlikka» olish deb nom berdi. 
Mahalliy ma'muriyat mardikorlikka chaqirishni boylik orttirish 
vositasiga aylantirdi. Boylarning li pul bilan qutulib qolar, kamba al 
oilalaresa yol iz lidan, boquvchisidan ayrilaredi. Bu hol xalqning 
kuchli noroziligiga olib keldi. Petrograddan ba>.i tabaqadagilartovon 
svaziga mardikorlikdan ozod qilinishi mumkinligi t risida q shimcha 
k rsatmalar yetib kelganidan keyin xalq noroziligi q z olonga 
aylanib bordi. 
•4-iyulda X jand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda 
dehqonlar, mardikorlar,chorakorlar, ayollar - jami 3000 dan ortiq 
kishi qatnashib, namoyish «Mardikorbermaymiz!» shiori ostida tdi. 
Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ularustiga tosh yo ildi. Harbiy 
qismdan soldatlar yetib kelib politsiyachilarbilanbirgalikda namoyishni 
bostirdi, ikki kishi ldi, bir kishi yarador b ldi. X jand voqeasi 
haqidagi xabar butun Turkistonga yoyildi. Bu voqeadan azablangan 
Samarqand uyezdining Urgut qishlo ilik 2000 tacha dehqon 5-iyulda 
volost boshqaruvining mahkamasi oldiga t plandi. Mahkama xodimlari 
kaltaklandi. sha kuni Samarqand uyezdining Siyob, X ja Ahror va 
Angar volostlarida ham namoyishlar b lib tdi. 
11 -iyulda Toshkentda katta alayon boshlanib ketdi. Hunarmand-
lar, ishchilar, shahar kamba allari va shahar atrofidagi dehqonlar 
Beshyo ochdagi politsiya boshqarmasi tomon  y o i oldilar. Bu yerda 
q z olonchilarning katta guruhi t plandi. Namoyishchilar «bolala-
rimizni bergandan k ra zimiz oiganimiz yaxshiroq, podsho  o i i b 
ketsin» deya maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi 
faollaridan Yoichi Ibrohimov (k nchi), ulom Kamolov ( isht 
teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musayeva va boshqalar xalqni 
podshoh hukumatiga qarshi qatiy kurash boshlashga da'vat etdilar. 
«Ur, politsiyachilarni!» degan qichqiriqlarbilan boshqarmaga hujum 
qildilar. Qamal va otishma boshlanganidan bir soat keyin yordamga 
jazo q shini yetib keldi. Kazak qismlari 5 kishini otib oidirishdi, 15 
kishi yarador boidi. 
Q z olonning faol ishtirokchisi Zuhrabibi ham kurashning 
oldingi safidagi t qnashuvda tosh otayotib halok boidi. Q z olon-
chilar chekinishdi. Sal keyinroq yana chinakam jang boshlanib ketdi. 
Endi podshoh askarlari chekinishga majburb ldilar, ular boshqarma 
16 - 367 
241 

ichiga kirib olib, barrikada qurib himoyalandilar. Podpolkovnik Savitskiy 
boshliq jazo otryadi, uning ketidan kelgan general Galkin kuchlari 
jangga kirib q z olonni bostirishga erishdilar. Toshkent atrofldagi 
qishloqlarda dehqonlarning alayonlari politsiya va q shinlar bilan 
t qnashuvga aylandi. Bunday t qnashuvlar 12-iyulda Yangibozor, 
T ytepa qishloqlarida, 14-iyulda Troitsk, Xonobod va Pskent qishloq-
larida ham b lib tdi. 
Noroziliklar Rossiyaning asosiy paxtakor rayoniga aylantirilgan 
Far ona vodiysida tobora kuchaya boshladi. alayonlar Q qon 
shahri, Kattaq r on, Rishton qishloqlarida ham b lib tdi. Ularning 
barchasi ayovsiz bostirildi. 
9-iyul kuni Andijon jome masjidida podshoh farmoni qib 
eshittirildi. Aholi yashin tezligida maydonni t ldirdi. Xalq «hozir 
hamma mingboshilar va amaldorlarning boshini kesib tashlaymiz va 
mol-mulkini yerbilan yakson qilamiz» deb tahdid solib, safarbarlikni 
bekor qilishni talab yetishdi. Politsiya va kazaklarga hujum boshlandi. 
Jazolovchilar q z olonchilarga t ochib 3 kishini ldirib, 12 kishini 
yarador qildilar. 
Skobelev uyezdida xalq alayonlari 10-iyul yakshanba kuni eski 
Mar ilondagi chiqishlar bilan boshlandi. T plangan kishilar soni 
25 mingtagacha yetgan. Qattiq t qnashuvda ikki mirshab ldirilgan, 
bir necha oqsoqol kaltaklangan. Xalq bilan yomon munosabatda 
b lgan boylar ham ldirilgan. Boylarning uylari va ma'muriy binolar 
vayron qilinib, podsho rasmi yirtilib, oyoq ostiga tashlangan. Bu 
yerga jazo polki yetib kelib q z olonchilarga qarshi t ochib, 63 
kishini ldirib, k pchilikni yarador qilganlar. 
1916— yilgi q z olonning eng kuchli nuqtasi Jizzax q z oloni 
b ldi. Jizzax shahri aholisi 13-iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar 
r yxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi mahkamasiga t plandilar. 
Oqsoqolni ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, 
r yxatni topib olib, yondirib tashladilar. Nazir Hoji eshon Jizzax 
begi deb e'lon qilinadi. Q z olonni bostirish uchun yetib kelgan 
jazo otryadi katta zarbaga uchradi. Q z olonchilar safi kengayib 
bordi. Nazir Hoji eshon boshchiligida q z olonchilar yangi shahar 
tomon yurdilar. Jazo otryadi bilan q z olonchilar rtasida b lgan 
t  q n a s h u v d a ikkala  t o m o n d a n ham  q u r b o n l a r b ldi. 
Q z olonchilar telefon simlarini uzib, neftli baklarni yondirib, 
242 
i'iiM>larni vayron qildilar. Lomakino bekatida temir y l k prigi, 
icMar buzib tashlandi. Obruchevo, Kurapotkino, Rostovsovo 
iciuir y l bekatlari ham vayron qilindi, 6 ta temir y l k prigi 
i>u/ib tashlandi. Bo don volostida ham Abdurahmon jevachi 
Ixishchiligidagi kuchlarning alayonlari boshlanib, ular Jizzax 
lomon yurdilar. 21-iyul kuni Jizzax yaqinida q z olonchilar bilan 
i.i/o otryadi rtasida t qnashuv sodir b ldi. Pulemyotdan qqa 
mtilgach, q z olonchilar yengildi. Abdurahmon jevachi, Nazir 
lloji eshonlar q lga olinib, limjazosiga hukm qilindi. 
Turkiston general-gubernatori Jizzax q z olonini bostirish 
uchun polkovnik Ivanov boshchiligida oltita t pi bor 13 rota askar, 
H)0 kishilik kazak otryadi, 2 artilleriya qismi va 3 rota sapyorlarni 
safarbar etadi. Jazo otryadi q z olonni shafqatsizlarcha bostirdi. 
Omon qolgan Jizzax aholisi jazirama ch lga haydaldi. Jizzax ishi 
b yicha 1000 kishi hibsga olindi, 151 kishi sud qilinib turli 
muddatlarga qamaldi. 
1916— yilgi q z olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va 
kamba allar q z olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch b ldi. 
Q z olon bostirilgan b lsa-da, mustamlakachilar ham anchagina 
kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham, 1916— yil 13-dekabrda 
IV Davlat Dumasida s zga chiqqan A.F. Kerenskiy «(Jrush frontlariga 
yangi bir front - Turkiston fronti q shildi», - deb vaziyatga jiddiy 
va xolis baho bergan edi. 
General-gubernator imperatorga y llagan mutlaqo maxfiy 
axborotida 97 rus askari ldirilib, 86 tasi yarador b lganini va 76 
askar bedarak y qolganini, 7 rus amaldori, rus aholisidan 2325 
kishi ldirilib, 1384 kishi bedarak y qolganini yozgan. Ammo u 
Turkiston frontida z talofatini aniq yozgani holda vahshiyona 
ldirilgan n minglab mahalliy aholi hisobini bermaydi. 
Q z olon lkadagi Rossiya mustamlakachilik tizimining tagi 
b sh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda 
Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, ururi s nmaganligini 
namoyon etdi. 
4. Turkistonda jadidlar harakatining vujudga kelishi, 
ularning islohotchilik faoliyati 
Turkistonda rnatilgan mustamlakachilik zulmi XIX asr oxiri 
XX asr boshlarida yanada kuchaydi, iqtisodiy jihatdan mahalliy xalqni 
243 

talash, ezish bilan birga, ularni jaholatda, savodsizlikda tutib turish, 
ma'naviy qashshoqlantirishga intilar edi. Mustamlakachilar shu 
maqsadda lkaga chinovniklar, harbiylar, bankirlar, savdo-sanoat-
chilar, muhandis-texniklar, ruhoniylar, ilmiy kuchlar, ishchilar, 
mujiklardan iborat malaylarini safarbaretgan edi. Zolimlar qanchalik 
urinmasin, mahalliy aholining hurlik, ozodlik uchun intilishini 
s ndirolmadi, milliy-ozodlik harakati kuchayib bordi. Tarixiy vaziyat 
millat ravnaqini ylovchi ziyolilar, mahalliy burjuaziya vakillari, 
ulamolar orasidan xalqni uy otish, milliy ongini oshirish, birlash-
tirish uchun kurashuvchi kuchlarni tayyorlab yetishtirdi. 
Sharq bilan arbni taqqoslab musulmonlar va turkiylar dunyosi, 
xususan, Rossiya tasarrufiga olingan musulmonlarning jahon 
taraqqiyotidan uzilib qoiayotganini qrim-tatar farzandi Ismoil 
Gaspirali (1851-1914) birinchi b lib angladi. U turkiy xalqlardagi 
jaholatni y q qilish, ma^aviyat-maVifat orqali taraqqiy topgan 
mamlakatlar darajasiga k tarilish harakatini boshlab berdi. Ismoil 
Gaspirali maorifni isloh qilish, maktablarda dunyoviy fanlarni qitish 
masalasini k tardi. U 1884— yilda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida 
jadid maktabiga asos soldi. 
«Jadid» arabcha s z b lib «yangi» degan ma noni bildiradi. U 
zi tashkil etgan maktab quvchilari uchun quv dasturi tuzdi va 
darsliklar yozdi. U 40 kun ichida 12 quvchining savodini chiqarib, 
tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, z oyalarini 
yoydi. 1888— yilda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga y Idosh» 
kitobini nashr etib, jadid maktablarining qurilishi, dars tish 
mazmuni, jihozlanishi, sinov va imtihonlar olish usullarini bayon 
etib berdi. 
Ismoil Gaspirali oyalari Turkistonga ham kirib keldi. 1893— 
yilda Turkistonga kelib, il or ziyolilar bilan uchrashdi, Buxoro 
amiri huzurida b Iib bitta jadid maktabi ochishga rozilik oldi. 
Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, 
«Usuli jadid» maktablarini tashkil etishga kirishdilar. 1898— yilda 
Q qonda Salohiddin domla, 1899— yilda Andijonda Shamsiddin 
domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar. 
1903— yilda Turkistonda 102 ta boshlan ich va 2 ta rta jadid 
maktablari faoliyat k rsatdi. 
Turkiston jadidlariga Mahmudx ja Behbudiy, Abduqodir 
Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va 
244 
boshqa nlab milliy ziyolilar rahnamolik qildilar. Ular dastlab maonfni 
isloh qilish y lidan bordilar. «Usuli jadid» maktablari tarmo i 
kcngayib bordi, ularda diniy taMimot bilan birga tibbiyot, hikmal, 
kimyo, nujum, handasa kabi dunyoviy bilimlar rgatildi, savod 
chiqarish tezlashtirildi. 
Talabalarga Turkiston, turkiylartarixini rgatishga alohida e'tibor 
berildiki, bu ularning milliy ongini uy otishga, jamiyatni etnik 
jihatdan birlashtirishga xizmat qilardi. M.Behbudiyning « z uru i 
otini bilmagan, yetti otasini tanimagan qul-manqurtdir» degan 
s zlari talabalarni milliy zligini anglashga chaqiraredi. Munavvar 
qoiining «Adibi avval», «Adibi soniy», M.Behbudiyning «Kitobatui 
atfol», «Bolalar maktubi», «Muxtasar tarixi islom», «Ju rofiya». 
A.Avloniyning «Adabiyot», «Birinchi muallim», «Turkiy guliston», 
«Maktab gulistoni» kabi darsliklari milliy maktab va milliy tarbiyani 
yuqori saviyaga k tarishga xizmat qildi. Jadid maktablarida har 
(omonlama bilimli, ma'naviy yetuk. z xalqining tarixini va dunyo 
ishlarini yaxshi zlaslitirgan kadrlar tayyorlab chiqarildi. 
Jadidlar yoshlarni chet cllarga qishga yuborish tashabbusi bilan 
chiqdilar. Boy tabaqaning il or vakillari jadidlarning bu harakatini 
ma'qullab, mabla bilan k maklashdilar. K pgina umidli yoshlar 
Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga 
qishga yuborildi. 1910— yili Buxoroda mudarris Xoji Rafiy va 
boshqalar «Bolalar tarbiyasi» xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911 — 
yilda 15 ta, 1912— yilda 30 ta talabani Turkiyaga qishga j natdi. 
1909— yilda Munavvar qori tuzgan «Jamiyati xayriya» ham miskin 
va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga qishga yuborishga 
yordamlashar edi. 
Jadidlar Turkistonda milliy matbuotga asos soldilar. Munavvar 
qori 1906— yilda «Xurshid» («Quyosh») jurnalini tashkil clib, 
unga zi muharrirlik qildi. Jurnal xalqning z haq-huquqlarini 
tanishiga, milliy uy onishga xizmat qildi. Ammo mustamlakachi 
ma'murlar tezda jurnalni chiqarishni man qildilar. M.Behbudiy 
1913— yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqara 
boshladi. U «Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini, uning 
huzurida «Kutubxonai Behbudiya»ni tashkil etdi. Gazeta va jurnalda 
millal va ona yurt dardi, xalqni ma'rifatli qilish, erkinligini 
la'niinlash masalalariga ba ishlangan dolzarb maqolalar chop eti-
245 

lardi. Ular Rossiya imperiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarga, Eron, 
Af oniston, Hindiston, Turkiyagacha borib yetardi. 
Taraqqiyparvar zbek ziyolilarining yetakchisi Asadullax ja li 
Ubaydullax ja 1913— yilda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan 
ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914— yilda firqaning «Sadoi 
Turkiston», «Sadoi Far ona» gazetalari chiqariladi. Bu gazetalar 
sahifalarida e'lon qilingan maqolalarommani mustabid tuzumga qarshi 
q z atishga xizmat qildi. 
Jadidlar milliy teatrga asos soldilar. Munavvar qori rahnamoligida 
1913— yilda musulmon drama san'ati havaskorlari jamiyati - «Turon» 
truppasi tuzildi. 1914— yil 27-fevralda Toshkentdagi «Kolizey» teatri 
binosida zbek milliy teatrining birinchi rasmiy ochilish marosimi 
b ldi. Munavvar qori zbek milliy teatrining birinchi pardasini ochar 
ekan shunday degan edi: «Turkiston tilida hanuz bir teatr ynal-
ma onligi barchangizga maiumdir... Teatrning asl ma'nosi «ibratxona» 
yoki «uiu lar maktabi» degan s zdir. Teatr sahnasi har tarafi 
oynaband qilingan bir uyga xshaydurki, unga har kim kirsa zining 
husn va qabihini, ayb va nuqsonini k rib ibrat olur». sha kuni 
sahnada M.Behbudiyning «Padarkush» pyesasi namoyish etildi. Unda 
islom dinining Turkistondagi buzilishlari tasvirlanib, tamoshabin 
e'tiborini najot y li - maorif, maorifni esa «poklangan din» bera 
oladi, degan oyaga qaratadi. «T y», «Zaharli hayot», «Juvonboz», 
«Baxtsiz kuyov» pyesalarida xotin-qizlarning huquqsizligi, k pxo-
tinlik, majburiy nikoh oqibatlari kabi muammolar yoritiladi. Milliy 
teatr saifati odamlarga millatda mavjud b lgan qusurlar va ijobiy 
tomonlarni tushunturuvchi oyna b lib xizmat qildi. 
Jadidlar matbuoti va teatrida ayrim mutaassib ruxoniylarning 
porax rligi, axloqsizligi ham qattiq tanqid ostiga olindi. Abdurauf 
Fitrat «Munozara» nomli asarida Buxoro ulomalarining nodonligi va 
porax rligini ochib tashladi. «Hind sayyohining sarguzashtlari» asarida 
esa Buxoro, Qarshi va boshqa shaharlardagi iqtisodiy tanazzulga ayrim 
ruhoniylarning z mavqeyini suiiste'mol qilganliklarini asosiy sabab 
qilib k rsatdi. Jadidchi jurnalist va dramaturglar nashavandlik, 
kashandalik, zinogarlik, fohishalik kabi illatlarni qoralashdi. 
Jadidlar, ijtimoiy va hududiy birlik t risidagi masalalarni 
k tarib, xalqni milliy vadiniy birlikka, jipslashishga, hududiy birlikka 
chaqirdi, ijtimoiy ongni XX asr darajasiga k tarishga intildilar. 
246 
Jadidlarga, bir tomondan, mutaassib ruhoniylar, ikkinchi 
tomondan, mustamlakachi ma'murlar qarshilik k rsatdilar. 
Mutaassib ruhoniylar jadidlar k targan barcha yangiliklarga qarshi 
chiqishdi. Ular jadidlarni padarkushlar, maktablari haqida esa: «Bu 
xil maktabda quvchi-talabalar birinchi yili gazeta qiy boshlaydi, 
ikkinchi yili ozodlikni talab qilishadi, uchinchi yili esa janobi oliylarini 
taxtdan a darib, turmaga tiqib q yishadi»,- deredilar. Mutaassiblar 
tarixni tasviiiash, qitish be'manilik, dahriylik deb hisoblashdi. 
M.Behbudiy ularni fosh qilar ekan, «Qur'oni Karim» ham, 
M u h a m m a d pay ambarning hadislari ham tarixga daxldor 
ckanligini, «Qur'oni Karim»ning chorak qismi tarixiy maMumotlardan 
iboratligini asoslab beradi. 
Mustamlakachi ma'muiiar jadidlar harakatini jilovlash chora-
larini k rdilar. Ular ustidan nazorat rnatilib, gazeta va jurnallari 
man etilar, nashriyotlari buzib tashlanar, kitob d konlari, qiroat-
xonalar yopib q yilar edi. Ayniqsa, 1905-1907— yillardagi Rossiya 
inqilobidan keyin qata on kuchaydi. Bu inqilobdan mahalliy 
burjuaziya va zamindorlarning bir qismi q rqib ketib mustamlakachi 
ma'murlar panohiga intildilar. Jadidlardan ng qanot ajralib chiqib, 
reaksiya lageriga q shildilar. Qadimchilar deb atalgan bu guruh, 
Rossiyaning obr si bizning obr yimiz, xudodan q rq, podshohni 
hurmat qil, podshohning amri fuqarolar uchun vojibdur, dcb 
chiqdilar. Ular islohotlarga qarshi chiqib, qadimgi tartiblarni himoya 
qildilar. Ular panturkizm - turkiy xalqlarni Turkiya davlati q li ostida 
birlashtirish, panislomizm - islom dinidagi barcha xalqlarni 
birlashtirish oyalari soyasida qolib ketdilar. 
Jadidlar tobora ol a yurdilar. Mustamlakachilarning jadidlarga 
nisbatan q llagan z ravonlik choralari, ularni ma'naviy-ma'rifiy 
islohotdan siyosiy qarshilik k rsatish darajasiga k tarilishiga olib 
keldi. Dastlabki siyosiy uyushma va partiyalar vujudga keldi. 
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda maydonga kelgan 
jadidchilik madaniy-ma'rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U 
sib mustamlakachilarga qarshi k tarilgan milliy-ozodlik harakatining 
mafkurasiga aylandi. 
247 

Sinov savollari 
1. /b:k xonliklarida josuslik ishlari bilan shu ullangan Rossiya clchilari, 
ekspeditsiyasi haqida nimalarni bilasiz? 
2. Rossiya imperiyasi nima uchun xonlikchegaralarida harbiy istehkomlarqurdi? 
Shunday istehkomlar qayerlarda barpo etilgan? 
3. rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati qanday bordi? 
4. Rossiya imperiyasi bosqini qanday boshlandi? 
5. Chimkentdagi janglar qanday bordi? 
b. Toshkent mudofaasi haqida nimalarm bilasiz? 
1. Aniir lashkar Alimqul jasontti haqida s zlang. 
S .liz/ax mudofaasi, jang natijalarini bilasizmi? 
9. Turkiston general-gubcrnatorligi qachon tu/ildi, uning hududlarini bilasizmi? 
10. Zirabuloq jangi haqida nimalarni bilasiz? 
I I. Samarqand q z oloni haqida s zlang. 
12. Kaufman bilan amir Muzaffar rtasida qachon shartnoma tuzildi, uning 
shartlarini bilasizmi? 
13. Kaufmanning Xiva xonligiga yurishi, uning natijalari haqida s zlang 
14. Gandimiyon shartnomasi qachon tuzildi, uning shartlarini bilasizmi? 
15 Q qon xonligida k taiilgan q z oionlanhng sabablari, rahbarlari, 
natijalarini bilasizmi? 
16. Q qon xonligining taqdiri nima b ldi? 
17. Mustamlakachilar qanday idora usulini joriy etdilar? 
18. Mustamlakachilarning iqtisodiy siyosati va amaliyoti haqida nimalarni bilasiz? 
19. Mustamlakachilar ina'naviy-madaniy sohada qanday siyosat yuritdilar? 
20. Mustamiaka s zining ma'nosi nima? 
21. Jahonda qaysi davlatlar mustamlakachi davlat dcb hisoblanadi va nitna uchtin? 
22. Turkistonda Rossiya imperiyasining mustamlakachiligi davri qaysi yillarni 
qamrab oladi? 
23. Milliy ozodlik harakati dcganda nimani tushunasiz, uning sabablari niniada? 
24. Toshkent q z olonining sabablari, natijalarini bilasi/mi? 
25. Andijon q z oloni haqida nimalarni bilasiz? 
26. Qanday voqea 1916— yilda Turkistonda q z olon k tarilishiga turtki b ldi, 
uning asosiy sababi nimada edi? 
27. Jizzaxq z oloni haqida nimalarni bilasiz? 
28. 1916- yilgi q z olonning ahamiyati nimada? 
29. Jadidlar harakati nima va u Turkistonda qachon boshlangan? 
30. Kimlar Turkistonda jadidlar harakatiga rahnamolik qildilar? 
31. Mahmudx ja Bexbudiy faoliyati haqida s zlang. 
32. Munavvarqori Abdurashidxonov faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 
33. Jadidlar qanday gazeta va jurnallarni nashr etganlar? 
34. Jadidlar qanday oyalarni ilgari surishgan? 
248