Article · January 019 citations reads 561 author

Бугунги куни баксыларымыз тэрепинен аткарылып киятырган намалардьщ бири «Кунхожа намасы» 
болып, бул нама халык аузынан алынган дереклерге Караганда, К унхожа шайыр болыу менен бирге 
баксышыльщ енеринде ийелеген. Бирак та сазендешилик енерине Караганда шайыршыльщ жолы басым болган. 
Кунхожаньщ «Ел менен» косыгы, Кунхожа намасы болып бугинги кунге шекем айтылып киятыр.
Каракалпак халкы арасында «Ат - жигиттин мураты» деген сез сакланып келген. Каракалпак 
дэстанларында ат образы батыр образы менен бирдей тэрийпленген. Соньщ ушын да халкымыз арасында ат 
багыу, оны сейислеу миллий енер дэрежесине жетип, ат шаптырып той бериу «ылак ойыны» ямаса «кек пар» 
ойынын еткериу хэм «жорга» сургизиу каракалпак халкыньщ той дэстуринен орын алган. Усындай миллий 
дэстурлеримизге байланыслы Акымбет баксыдан мийрас болып киятырган намалардьщ бири «Кара Жорга»

---

82
Вестник КГУ им, Бердаха
№1 2019 г.
намасы болып табылады. Нама дуутарда шертилгенде аттьщ жоргасы, журиси, шабысы наманы тусинген 
адамньщ кез алдына елеслейди.
Каракалпак халык намаларында «Кырмызы» деген нама сакланып киятыр. взбекстан хэм Каракалпакстан 
халык шайыры Тилеуберген Жумамуратовтьщ келтирген маглыуматы бойынша «Кырмызы» деген сез, 
биринши «кызыл» деген сез, екинши алтын деген сез, ушинши «Кырмызы» деген бир кыздьщ исми болган деп 
керсете отырып, Эжинияздыц «Кырмызы» косыгын орынлы келтиреди. Хакыйкатында да, бул косык сол 
кыздьщ геззал кэдди-кэуметин тэриплеуи хэм нама ыргагына сэйкес келиуи менен ыкласбентлерди езине 
тартады. Буннан баска да «Кырмызы» деген нама болып, бул наманы Арзы баксыньщ «Кырмызысы» деп атап 
келген. Сол «Кырмызы»ны Тилеумурат баксы хэм Бегим баксылар аткарып келген усындай намалардьщ 
бугинги кунге жетип келиуине «Каракалпакстан халык баксысы», 1976-жылы «Мухэллес» дуутаршылар 
ансамблин дузген, жокарыда сез еткен Тилеумурат баксыньщ баласы Генжебай Тилеумуратовтыц хызмети 
улкен болган.
Каракалпак халык намаларында тарийхый дэлиллеуди талап ететугын «Мын тумен» намасы сакланып 
киятыр. Бунда «мьщ» сезин «мьщ» мэнисинде тусинсек, «Тумен» сезинин кирип келиуи тийкарынан XIII эсир 
басында монголларды Шыцгысхан баскарган дэуирге туура келеди. Шьщгысхан монголлардан кеп сандагы 
жаксы куралланган тэртипли армия дузеди. Бундай усыл Орта Азияда орайласкан мэмлекет дузген Эмир Темур 
дэуиринде оныц армиясы он-оннан эскерий бирикпелер негизинде дузилип, лэшкер «Тумен» он мьщлык, ягный 
туменлерде эскерлердин саны 10 мьщнан ибарат болган. «Мьщ тумен» намасы Конырат баксылары арасында 
кен таркалып, бул нама Орынбай, Жанабай, Жуман баксылардьщ аткарыуында мийрас болып калган. Наманьщ 
«Мьщ Тумен» деп аталыуынын себеби баксылар тили менен айтканда тецеу мэнисин аплатады. Ягный, сулыу 
кызлардьщ геззаллыгы, назы, эдеп-икрамлылыгы «мьщ туменге арзан» деп келтириледи.
Мэселен, шайыр Аббаз Дабыловтьщ «Бийбисэнем» косыгында: «Журекке жагымлы хэр ауыз сези, «Мьщ 
туменге арзан Бийбисэнемнин», деген косык катарлары да кызлардьщ тени-тайы жок геззаллыгын тэриплеудиц 
кериниси болып табылады.
Каракалпак халык косыкларында «Налыш» деген нама бар. «Налыш» сезинин мэниси «мунлы» деген 
мэнисти анлатады. Мэселен Каракалпак фольклорында «Бэзирген» деген дэстан болып, онда Бэзирген менен 
Геруглы дос болады. Геруглы жортага дос болып, Бэзиргенди елтиреди. Бул уакыядан кейин карындасы 
Айсултан агасын излеп, агасыньщ елгенин билмей, «Агам каякка кетти» деп кайгырып бир муцлы наманы 
айтканына байланыслы сол «Налыш» намасы пайда болган екен. Керкем енер изертлеушиси Агымбай 
Алламуратов хэм Каракалпакстан халык баксысы Генжебай Тилеумуратовлар «Налыш» сезинин мэниси 
адамньщ бир нзрсеге налыуы, куйиниуи, эсиресе ез суйгенине косыла алмай эрманда болган кыздьщ 
«Налышы» деген болжауды билдиреди. Бугинги куни «Налыш» намасына сези «Саятхан-Х,эмра» дэстанынан 
«Не талер меннен» косыгы аткарылып киятыр. Каракалпак баксышылык енеринде мийрас болып киятырган 
«Нама басы» сазы тойларда, отырыспаларда хэм халык сейиллеринде ен дэслеп усы нама менен басланып 
дуутарда аткарылган. Баксышылык мектебинен еткен тэжрийбели баксылар гана усы тэртипти колланып 
келген. «Нама басы» белгили той хэм жыйынларда дуутарда алды бурын шертилмесе, баксылар тэрепинен еле 
устазынан тэлим алмаган деп есапланган.
«Сый перде» намасы тарийхый маглыуматларга Караганда, Арзы баксы тэрепинен деретилген. Баксыньщ 
лакабы «Молла Арзы» болган. Оныц себеби Арзы баксы Хийуада медреседе окыган. Ол кэмбагалшылыктын 
зардабынан окыуын бир неше рет таслап та кетеди. Ауылындагы агайын-тууганлары кэрежет жыйнап, Арзы 
баксыньщ окыуын дауам еттиреди. Медреседе окып журсе де, баксышылык енерин тасламайды. Медресени 
питкериушилер колларына гууалык алар алдында езлерин окыткан устазларына оыйлыкдар берип хошласады 
екен. Арзы жарлы болганлыктан устазына кеуилге унагандай хеш нэрсе таба алмайды. Баскалар хэр турли 
сыйлау берип атырса, Арзы устазыньщ алдына сакка жугинип, бир дизеге конып, шапаныньщ ишинен 
дуутарын алып, «Таксыр», сизге экелген менин ондай ат-тон сарпайым жок, бирак, сизге деген жаксы сазым 
бар, соны сауга етемен, деп «Сый перде» намасын шерткен екен, ягный «сый» - халкымыз тилиндеги сыйлау, 
«перде» дуутардьщ он еки пердесин анлатады.
Биз жокарыда сез еткен каракалпак халык намаларыньщ деретилиуи езинин узак етмиштеги тарийхый 
уакыяларына ийе болып, бул намалар косык текста менен бирге, аламойнак дуутар сазларында жанлап миллий 
керкем енеримиздин кэлиплесиуи хэм жана намалар менен байып барыуына салмаклы улес косып келген. Биз 
эсирден эсирге сакланып киятырган халкымыздьщ даналыгын езинде саклап келген, тынлаганлардын кеулин 
инсаный кэмилликке шакыратугын халык косыклары аркалы келешек эуладлардьщ журегинен орын табамыз.