Article · January 019 citations reads 561 author

---

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: 
https://www.researchgate.net/publication/348692631
Каракалпак
 халык намаларынын келип шыгыуы
Article
· January 2019
CITATIONS
0
READS
561
1 author:
Жалгас
 Айтмуратов
КГУ
10
PUBLICATIONS
0
CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by 
Жалгас
 Айтмуратов
 on 23 January 2021.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

---

БЕРДАК атындагы КАРАКАЛПАК М0МЛЕКЕТЛИК
УНИВЕРСИТЕТИНИЦ
ХАБАРШЫСЫ
БЕРДАК номидаги КОРАКАЛПОК 
ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ
АХБОРОТНОМАСИ
ВЕСТНИК
КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО 
УНИВЕРСИТЕТА им. БЕРДАХА
№
1
(
42
)
2019
Каракалпакский госуниверситет им. Бердаха

---

80
Вестник КГУ им. Бердаха
№1 2019 г.
■i
УДК: 7.031.2
2
.
КАРАКАЛПАК; 
х а л ы
к
н а м а л а р ы н ы ц
к е л и п
ш ы г ы у
д е р е к л е р и
Айтмуратов Ж.
Царацалпац мэмлекетлик университеты
взбекстан Республикасы Президента Шавкат Мирзиёев 2016-жыл 10-ноябрь куни Каракалпакстан 
Республикасы сайлаушылары менен ушырасыуындагы сойлеген сезинде «Мен «Бозатау», «Айдынлар», 
«Дембермес» деген халык косьщларын биринши марте еситип, езимди сыйкырланып калгандай сезгенимди 
хэзирде жаксы еслеймен... Каракалпак улкесинде бабаларымыздан калган бийбаха фольклорлык улгилерди 
эуладпарга сап халында жеткерип киятырган шебер баксы хэм жыраулар Fайратдин ©темуратов хэм Тецелбай 
Каллиевтин деретиушилиги мактауга ылайык» [1, 207-210] - деп жокары бахалаганындай, каракалпак 
халкыныц миллий музыка енери бир нешше эсирлерден киятырган руухый ^ э ^ н детымь
1
здьщ__ащпес мийрасы 
болып табылады. Миллий мэдениятымыздьщ негизин курайтугын каракалпак кесьщшылык^шериидеги халык 
намаларыныц пайда болыуы халкымыздьщ басынан кеширген кунделикли турмыс уакыялары менен 
^ “-----------лган ез тарийхына ийе.
К баксышылык енериниц кэлиплесиуи хэм рауажланыу жоллары хаккында тарийхшы, филолог-
диссертация жумысларында терец изертленди. Олардан тарийх илимлериниц докторы Рзамбет К°сбергенов, 
[2,67-72] филология илимлериниц докторы профессор Калли Айымбетовтиц [3,133-146] илимий мийнетинде 
XIX - XX эсирдеги Каракалпак баксы жырауларыныц шэкирт таярлау мектебиниц шежирелик кестеси хэм 
халык баксыларыныц аткарыушыльщ жолы хаккында илимий дереклерди жазып калдырган. Керкем' енер 
илимлериниц кандидаты Агымбай Алламуратовтьщ илимий мийнетлеринде каракалпак керкем енери хэм 
халык намаларыныц келип шыгыу тарийхына байланыслы тусиниклер берилиуи менен, миллий музыка 
енеримиздиц кэлиплесиуи хэм рауажланыу баскышлары хаккында сез етиледи [4,25-30]. Тэжигул Адамбаева 
[5,10-36] халык намаларын изертлеушилерден Карлыбай Айекеев [6,53-73] хэм Дэулетмурат Алланазаровтыц 
[7,16-133] мийнетлеринде каракалпак халкыныц баксышылык енерине болтан кызыгыушылыгы бугинги кун 
кез-карасынан бахаланып, дуутар шертиу енери хэм дуутар согыу усыллары хаккында методикалык эхмийетке 
ийе сабаклык колланбаларын керкем енер кызыгыушыларына инам етти. ©сиресе, керкем енер изертлеушиси 
Дэулетмурат Алланазаров тэрепинен жазылган «каракалпак халык сазлары» мийнетинде халкымыздыц миллий 
саз енери терец уйренилип, хэр бир наманыц езгешеликлерине айрыкша итибар берилип, оларга тэн миллий 
музыкамыздыц колоритин келтиретугын ыргаклар, дэслер хэм нама кайырымлары анык керсетилген.
каракалпак халык намаларыныц пайда болыу дереклерине айрыкша дыккат аударган пидайы 
инсанлардыц бири ©збекстан хэм Каракалпакстан халык шайыры, Бердак атындагы мэмлекетлик сыйльщтыц 
лауреаты, драматург, дилмаш, публицист, тарийх, эдебият, тип хэм керкем енер билимданы Тилеуберген 
Жумамуратов 1989-жылы каракалпакстан телевидениесинен Каракалпакстан халык баксысы Генжебай 
Тилеумуратов шерткен намалар хаккында тарийхый маглыумат берген еди. Бул маглыуматлар 2016-жылы 
Некие «Каракалпакстан» баспасынан басылып шьщкан шайырдыц «Аралга келдим оралып» [8,309-317] 
топламында «Сездиц паркын алгыр журек ацлайды» атамасында берилген. Бугинги жазба дереклерге нэзер 
аударсак, Каракалпак халык музыкасын нотага тусирген композиторлардыц пикиринше, баксы намалары 84, ал 
халык намалары 140 деп келтиреди [9, 92]. Каракалпак халык намаларыныц хэм халык косыкларыныц келип 
шыгыуын тусиниу ушын Турк тиллес хальщлар тарийхын билиу улкен эхмийетке ийе. Мэселен, тарийхта 
«Туркий жазыу», «Турки мэденияты» деген турк тилинде сейлеуши халыкларга ортак болган тили, эдебияты 
хэм мэденияты кэлиплескен. Бул халыклардыц VI - XIV-эсирлердеги мэдений тарийхын бир-биринен 
ажыратып болмайды. Соныц ушын да бул дэуирлер тарийхта «Туркий эдебият» - деп кабыл етилген [10,141].
XIII - XIV эсирлерде Туркий хэм кышнак тиллериниц огуз диалектине жакын «Бэзирген», «Тэрип ашьщ», 
«Геруглы», «Саятхан Хдмра» сыяклы дэстанлар дереген. Мэселен, Каракалпак халык косыгы «Адыцнан» сези 
огуз диалектинде айтылган болып, «Атыцнан» деген мэнисти ацлатады екен. Бунда жигиттиц жаксы керетугын 
кызына карата «Сениц атыцныц ези маган кууат» - дегени, ягный сол кыздыц атын айтыудыц ези кууаныш, 
«атыцнан айланайын» деген сез»-деп тусиндиреди шайыр Т.Жумамуратов. Хрзирги уакытта «Адыцнан» 
намасына «Бэри гул» косыгы хэм сези «Тэрип ашык» дэстанынан Сэнемниц косьщлары айтылып киятыр.
Каракалпак халык намаларында «Мухаллес» дегён нама бар. Бул тийкарынан «Мухаллес» емес, 
«Мухаммес» екен, себеби, турк тиллес хальщларда «месс» сези «бес» мэнисин ацлатса, Мукам-бул «сес» 
ягный, дуутардыц сести, наманыц сести мэнисин ацлатып Мухаммес-бес мухам мэнисин ацлатады 
екен.«Мухаммесс» ески намалардан болып буныц ези бир нешеге белинеди екен. XIX эсирде жасаган 
Каракалпак баксыларынан Арзы баксыныц айтыуы бойынша «Мухаммес»тиц жети намасы бар екен. Хрзирги 
уакытта «Мухэллес» намасына сези «Тэрип ашьщ» дэстанынан «Азат кыл», ©збекстан хэм Каракалпакстан 
хальщ шайыры Ибрайым Юсупов сези менен жазылган «Ярым сен журген жерде» косыкдары айтылса, «Есжан 
мухаллеси» намасына шайыр Байнияз Кайыпназаров сези менен жазылган «Мийнет ет» хэм «Сен сазенде, мен 
баксы» косьщлары айтылып киятыр.
Каракалпак халык намаларыныц бири «Ала кайыс» намасы болып табылады. Хальщ ауыз еки тарийхый 
дереклерине Караганда Хийуа ханы барлык баксыларды жыйнап жарыстырган екен. Ол жарыска каракалпакдар 
журтынан Акымбет баксыны алдырыпты. Баска баксылар катарында Акымбет те ханды мактап косык айтады, 
оныц хошхауаз лапызына, сыцгырлаган хауазына хэмме тац калыскан екен. Кетеринде хан баксыларды 
сарпайлаган. Акымбет баксыга ер-турманы келискен, ала-кайыс жууенли ат сауга етипти. Сонда баксы
керкем енер тарауы изертлеушилери тэрепинен бир нешше докторльщ хэм кандидатлык

---