Article · January 019 citations reads 561 author

Вестник КГУ им. Бердаха
№1 2019 г.
81
дуутарын долга алып, «Алакайыс» намасын шерткен деген маглыуматлар сакланып калган, Хэзирги уакытта 
«Алакайыс» намасына, сези «Гэрип ашык» дэстанынан «Келеди» косыгы айтылып киятыр.
«Бесперде» намасыньщ деретилиуине нэзер тасласак, халык аузынан алынган маглыуматларга Караганда, 
Хийуа ханы бес журттан баксылар шакырткан. Каракалпактан Акымбет баксы, Казактан Абдулла куйши, 
Хорезмнен Шэмши баксы, Бухарадан Мамыт баксы, туркменлерден Верди баксы барады. Олар ханнын алдында 
бир намадан шертип, косык айтады. Акымбеттен хан «сизин шерткен наманыз кандай, тусиндирин» дегенде, 
Акымбет: «Мен бес журттан келген баксыларды дуутардын бес пердеси менен тэрийпледим» деп жууап берген 
дейди. Сол уакыттан баслап «Бесперде» намасы халкымыздын миллий намасына айланып киятыр екен. 
Хэзирги уакытта соз зергери Эжинияз бабамыз сезине жазылган «Мегзер», Аббаз Дабылов сезине жазылган 
«Неге дэркар», ©збекстан хэм Каракалпакстан халык шайыры, Эзбекстан Кахарманы Ибрайым Юсупов сезине 
жазылган «Халык сезлери» (халык даналыгы), жэне де сези «Гэрип ашык» дэстаныньщ «Мегзер», Кунхожа 
шайыр сезине жазылган «Неге керек» косыклары биз сез еткен «Бес перде» намасы менен аткарылып киятыр.
Каракалпак халык Косыгина айналган «Бозатау» косыгы хэм намасыньщ пайда болыуы халкымыздын 
басынан кеширген кайгылы тарийхый уакыяга байланыслы екенин хэр бир жасы улкенлер эдебият хэм миллий 
керкем енеримиздин ыкласбенти болган апаларымыз, аталарымыз жаксы билсе керек.
XIX эсирдин 50-жылларында «Мойнактын касындагы «Бозатау»га кала хэкими Молла Пиримнин 
басшылыгында корган салынып, бул жерде жасаушы халык дийханшылык пенен шугылланып берекетли 
турмыс кеширеди. 1859-жылы Хийуа ханлыгы хэм Туркмен баскыншыларыньщ зорлыгына ушыраган халык ез 
журтынан безип, бенделикке тусип, кызлары шоры болып сатылып кетеди. Бул уакыяны ез кези менен керген 
бабамыз Эжинияз «Бозатау» тарийхый поэмасын жазады. Шайыр Т.Жумамуратовтын берген маглыуматы 
бойынша Эжинияз шайырдын шерткен намасын «Ески Бозатау» намасы деп айтады екен. Керкем енер 
изертлеушиси Агынбай Алламуратов хэм Каракалпакстан халык баксысы Генжебай Тилеумуратовтьщ 
билдириуи бойынша бул наманы Арзы баксы шыгарган деп керсетеди. Арзы баксы Эжинияз бенен заманлас 
болып, бир ауылда жасаган хэм кетерилисти бастан аягына шекем ез кези менен керген деген маглыуматты 
береди. Хэзирги уакытта «Бозатау» намасы тек гана Эжинияздьщ косыгы менен айтылады. XX эсирдин 30- 
жылларынан баслап бул «Бозатау» косыгы халык артисткасы Айымхан Шамуратованьщ аткарыуында 
халкымыздын кеуил теринен орын алады. Каракалпак халык намаларыньщ бири «Даглары» намасы болып, бул 
нама «Саятхан-Х,эмра» дэстанындагы Хэмренин Саяттын багын аралап журип, езинин ели-журты, суйикли яры 
ядына тусип, косыгы ез тексти менен айтылатугын каракалпак халык намасына айланган. Бугинги каракалпак 
саз енеринде «Дэснама» дэс-кол, нама, саз мэнисин анлатып, саз шертиу, нама шертиу дегенди анлатады.
Каракалпак халык косыкларында «Геркыз» намасы сакланып киятыр. Бул нама XX эсир басында косык 
айтканы ушын кези шыгарылган, хаял-кызларга катал катнастын курбаны болган, кэуендерсиз кыздын токыган 
журек дебдиуинен пайда болган екен. Каракалпак хаял-кызлары арасында талантлы баксы кызлардын бири 
Кэнигул (1900-1928) каракалпак халкынын керкем енерин «Геркыз» намасы менен жырау намаларында 
«Кэнигул» намасы менен тарийхта ешпес из калдырады. Бул наманын деретилиуинде косык айтыуын 
токтатыуы ушын кезин сокыр етип майып етсе де, косык айтыуын токтатпаган бир эжайып мэрт инсанды 
керемиз. Кэнигул геззал дуньяны кере алмаса да журеги менен сезип, дуньяньщ геззалыгын дуутардын еки 
тарында он бармагын ойнатып, нама аркалы ез ойларын адамларга жеткизген, ези нама дереткен эжайып 
талант ийеси болган.
Каракалпак халык намасында тьщлаушыларды езине тартатугын намалардьщ бири «Жети асырым» 
намасы болып, бул нама Мууса баксы тэрепинен шыгарылган. Халык аузынан алынган маглыуматларга 
Караганда, баксы Хийуа ханынын шакырыгы менен хан сарайына баратырган жолында жети тебешик, ягный 
«Жети кум» болса керек, мине усы жети кум тебешиктен Мууса баксы астындагы аты менен шаршап зорга 
кумнан асып етеди. Усы кыйыншылыкка байланыслы баксы езинин «Жети асырым» намасын шыгарады. 
Наманын жети ыргагы болып, оньщ хэр бири жолдын бир тебешик кумларын еслетеди екен. Нама тийкарында 
кайгылы болып деретилгенликтен, баксылар дэстанлардагы кайгылы косыкларды усы «Жети асырым» 
намасына салып аткарып келген. Хэзирги уакытта «Жети асырым» намасына шайыр Аяпберген Мусаев сезине 
жазылган «Каракалпакта^цй» косыгы айтылып киятыр.
Каракалпак халык намаларында «Илме Султан» деген нама бар. Бул наманын келип шыгыуына дыккат 
аударсак, ерте дэуирде кызлар женгелери менен жыйналысып бир уйде кесте тигип отырады екен. Сол жерде 
уйленбеген ауыл жигитлери хармасынга барганда олардын арасында Султан деген жигит болып, кызлар онын 
шапанына сабак илип жибереди. Султан ези жудэ сазенде жигит болганльщтан, кызлардын шапан хэм такыя 
тигиу усылларын сазга тусирип шертип берген екен. Соннан «Илме Султан» намасы болып тарийхта калган. 
Бул нама Арзы хэм Кэдиримбет баксылардьщ заманында пайда болып, Кэдиримбетгин шэкирти Курбан, 
Курбанньщ шэкирти Каражан, оньщ шэкирти Айтжан хэм Генжебай баксылар аркалы бугунги кунимизге 
жетип келген.