Arxeolgiya yo’nalishi inson evolutsiyasi va old tarixi fanidan kurs ishi

II. bob Old tarix fanining boshqa fanlar bilan aloqalari va atamalar
2.1 Old tarix fanining boshqa fanlar bilan aloqalari
XIX asr boshlarida etnografiya yunalishida to'plangan materiallar evolyutsionizmning hozirgi kunga kelib kelmasliklarini va kamchiliklarini kuzatib boradi. Jumladan, evolyutsionizm tarafdorlari madaniyatdagi daqiqalar o'zgarishlardangina kelib chikib madaniyat va uning tarkibiy tarkibini qayta tiklash kelajagi haqidagi fikrlari bilan o'rtoqlashadi. Ular hatto bunga harakat ham saqlab qolganlar. Yangi etnografik ekspeditsiyalar materiallari portlashi evolyutsionist qarashlarni rad etgan va bu borada boshlanishiga e'tibor qaratildi. Shu bois yangi antievrizionist nazariyalar va maktablar ishtirok etgan. Evolyutsionizmdan hafsalasi pir bo'lgan ayrim etnolog va antropologlar xatto o'zlarining nazariy xulosalaridan ham voz kechib, haqiqat poprikasi tadbirkorlarga oid ma'lumotlar olib borganlar.
Diffuzionizm. XIX asr so'nggi choragiga kelib etnografiya taraqqiyotida yangi davr boshlangan. Agar ilgari bevosita etnografiya kuzatuvlar ortiq savdolar, missionerlar va sayyoxlar tomonidan bajarilgan bo'lsa, keyinchalik etnografiyaga oid umumiy maqsadlarni maxsus tayerlangan mutahassislar oldindan ishlashgan dasturllar asosida olib borganlar. Bu esa o'z navbatida fanda yangi qarashlar va nazariyalarning paydo bo'lishiga ham etnografiyada evolyutsionizmning yakkalik hukmronlik mavsumini kuzatishga olib kelgan. Qolaversa, bu davrda evolyutsion uslub asoslash mushkul bo'lgan qator muammolar yuzaga kelgan.
Evolyutsionizmning boshlanishi diffuzionist maktabni shakllantirishga olib keldi. Etnografiyadagi diffuzionistik g'oyalarning asosiy maqsadi madaniy yoki madaniy birining o'ziga xosligi shundaki, ularning soni tushib ketgan hududlarini aniqlash va turi hududlar bo'lib qolishi mumkin."Diffuziya "tushunchasi aslida fiziikadan o'tkazilgan bo'lib, fizikada mazkur ibora" eyilmoq"," kirib kelmoq " ma'nosini anglagan. Etnografiyada diffuziya deganda xalqlarning o'zaro aloqasi - savdo, ko'zish, bir xalqni ikkisini qurish yo'lida yetib borgan Madaniyni tark etishni rejalashtirgan. Diffuzionizm ilmiy yo'nalish tarzida diffuziyaning tarixiy jaraenlarining asosiy mazmunini madaniyatlarro o'zaro aloqalarnizhasida boshidan o'tkazish va ular bir kishidan ikkinchi o'rinni egallashini e'tirof etish. Evolyutsionist nazariya tarafdorlari tomondan o'tash madaniyatlarning o'zaro o'tshash sharoitlarda mustaqil yo'lda aybo bo'lish va rivojlanishga oid g'oyalariga qarshi diffuzionistlar ma'lumot geografik daqiqada madaniylarning soni ortib bormoqda oid o'ziga xos ilmiy yo'nalishdagi g'alabasini ilgari surgani bilan farg'onadi.
Diffuzionizmning mashhur vakillari
Fridrix Ratzel (F. Ratzel, 1844 — 1904) — asosiy ishi "Antropogeografiya" ("Antropogeografiya") nomli asari bylib u 1882 yilda chop etilg'an;
Erland Nordensheld (E. Nordenskiold, 1877 — 1938 yy) ning asosiy maqsadi" qadimiy etnografiya tadqiqot "("Comparative Ethnographical Studies") dir, u 1919 yilda qabul qilingan;
Robert Grebner (R. Graebner,1877-1934 yy) — Muhammad asari "etnografiya xizmati" ("Methode der Ethnologie") — 1905 yilda nashr etilgan;
Vilgelm Shmidt (W. Schmidt, 1868-1954yy) — V. Koppers (W. Koppers) bilan xammualliflikda nashr etgan " tarixiy madaniy metodlariga oid etnografiya tarixiy kitob "("Handbuch der Methode der kulturhistorischen Etnologie") -1937 yilda chop etilgan;
Leo Frobenius (L. Frobenius, 1873 — 1938 yy) ning asosiy asari "Madaniyat haqidagi tabiy-ilmiy sharh" ("Die naturwissenschaftliche Kulturlehre") bo'lib, u 1899 yil nashr etilgan.
G. Eliot-Smit (G. Elliot Smit) ning asosiy maqsadi - "Madaniyat" ("Madaniyat"). O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv Mazkur asar 1928 yilda a'lon kilingan.
Etnografiyada diffuzionizmning asoschisi sifatida Myunxen universiteti va professor Fridrix Ratzel eytirof etiladi. U ilk bora madaniyatlarini kuzatib boradi madaniyati hududlar va mamlakatlar bo'yicha mo'ljallangan qonunga kiritilgan. Evolyutsionistlarda" madaniy qarashlari maqom bo'lib, o'z-o'zidan aybo bo'ladi " - degan qorash ustuvor edi.¹
Ratsel o'z choralari "Antropogeografiya" (1882)," xalqshunoslik "(1885) va" yer va hayot " (1891) raqamli ko'p turar joylarda erkaklar. Jumladan, u "Antropogeografiya" asarida moddiy madaniyat namunalarini (etnografik buyumlar va ularning terminologiyasi) geografiyasini turi xalqlarda tarqalishi bilan bog'liq bo'lgan. Ratzelning fikri, tabiy Muhammad ta'limida shakllangan madaniyatlar o'rtasidagi o'zaro fark ushbu xalqlarning bir-birlari bilan qo'shimcha etnomadaniyalar vakillari ishtirokida asta-sekinlik bilan kuchayib boradi. Ratsel o'z taqdirida bir xalqni boshlaganda xalqdan chiqib ketish yoki bosim o'tkazish, turli irqlarning o'zaro birishi,etnomadaniy savdo aloqalari va ularning turi turlicha bo'lishiga e'tibor qaratilgan. Aynan mana shuday muloqotlar natijasidagina madaniyat keng hududlarga kelishi mumkin. Amalda esa bu til va irq hususiyatlardan murabbiy bo'lgan etnografik ashelarning kelajagi haqida ma'lum bo'ldi. Irqlar doyim o'zaro qo'li boradi va shuning uchun ham diyarli barchasida irqlar hozir bo'lish vaqtida yashashini kuzatish mumkin. O'z navbatida shuni ham alohida takidlab o'tish joizki, xalq holida til etnik ma'lum tarixda tarqalgan birmuncha mustaqil bo'lishadi, lekin vaqtlar o'ynashi bilan o'zaro etnomadaniyalar aloe natijasida u ham ma'lumot haqida gapiradi yoki bir til ikkinchisiga boradi. Moddiy madaniyat ashelari esa boshlang'ich madaniyatga qaramay, hozirda uning shakli va tarkalish hududini birmuncha ortiq bo'ladi. Ratzelning fikri, xalqlar hayotida sodiq qolgan turi xil etno-izhtimoy o'zgarishlar yuz bergan ketgan hozirda etnografik mavzular qanday qilib shunday qilib qoladi va shuning uchun ham madaniy ko'rinishda etnografik ko'rinishda o'tkaziladi.
Ratzelning sherigi bo'lgan Leo Frobenius etnolog, arxeolog va folklorshunos olim sifatida Shuhrat qozongan. U birinchi marta diffuzionizm nazariyasi asosida madaniyat morfologiyalari nomli kontseptsiyasini va madaniyalar bo'yicha nazariyalarni yaratgan olimdir. Leo Frobenius Afrika va boshqa mintalarda yashovchi xalqlar madaniyati bo'yicha mutahassis bo'lib, Afrika, Avstraliya va Okeaniya xalqlari madaniyatini o'rganish bo'yicha 12 ta marotabada ekspeditsiya o'tkazgan va olib borgan umumiy maqsadlari asosida Afrika etnik xaritasini yaratgan. O'z navbatida shuni ham ko'rib chiqish joizki, zarbur harita bugun kunda ham o'z mamlakatini yo'qotgan emas. Afrikashunos olim o'z ekspeditsiyasining materiallarini va ularning nazariy xulosalarini 1988 yilda nashr etilgan "Afrika madaniyatini rivojlantirish yo'lida" nomli monografiya baen qilingan. Uning fikri, madaniyati misli tirik organizm bo'lib, undagi o'yinlar uning umumiy qonunlari bilan chambarşa bog'liqdir. Olim tomonidan Afrika va Melaneziya xalqlarini madaniyatini o'zaro taqqoslab tashkil etish asnosida madaniyatdagilar orasida elementlarning tarqalishi natijasida emas, balki bir butun yaxlit madaniyatiga qaram bo'lishiga qaramasdan, ular mag'lubiyatga uchragan, ular qayta tiklangan elementlar emas, balki bir butunsiz bo'ladi", - degan hulosoga kelingan.
O'z vaqtida shuni ham unutmaslik kerak, mullifning madaniyatini kelib chikishga oid masalalarda ayrim mifologik qarashni ham ko'rish mumkin. Chunonchi, u madaniyani misoli tirik organizm tarkibida ko'rgazma qiladi va madaniyat ham edi tirik organizm kabi dunyoga keladi,turi yosh boshlig'ini urib, ortda qolib turadi. Bunda mulkdor madaniyat odamlar tomondan yaratilmaydi, balki o'z-o'zidan rivojlanib boradi degan g'alabasini ilgari suradi. Uning fikri, shaxsiyatini yaratuvchisi emas, balki uning mohiyati yoki miqdori aniqlanadi. Lekin madaniyat odamlar tomondan yaratilmasa-da u odamsiz yashay oladi va keng miqyosida ikkala ham mumkin emas deb hisoblaydi. Agar o'ynash joiz bo'lsa madaniyat misoli oyoqsiz kishi o'z xodimlarini yo'qotib qo'yadi. Uning ta'kidlashicha, insonlar xalq madaniyatini yaratuvchisi emas, balki o'zatuvchidir.
Fronbeniusning fikri, har bir madaniyatiga xos xususiyatga ega. Kolaversa, u madaniyani ijodidan tashqari tashqarida, mystik ko'rinish usulida talqinini oladi va uni ikkiga, yoMni erkak va ayelga to'laydi. O'z navbatida mashhur olim o'z qarashlarini ekspeditsiyalar issiqligida yorqin berdi materiallari orqada ishlashga harakat qiladi. Jumladan, olimning Afrikasida olim borgan maqsadlari yo'lida Afrika madaniyati ikkiga-telluruit-Efiopiya-patriarxal va xtonik-hamitik-matriarxatga aylandi.
Nemis tili xalqlar orasida diffuzionizmning ko'paygan yirik namoyandalardan biri Robert Grebner bo'lgan. Uning fikri, etnograf-evolyutsionistlar o'zlarining turi xalqlar madaniyatidagi uchrashuvlarning sabablarini elementar g'alabalar yoki tabiy sharoit bilan bog'liq bo'lganmi?- degani to'lovlarni amalga oshirish uchun zaruriy o'lchovni ishga tushirish. Shu bois Grebner uchun etnografiyaning asosiy muammosining tarixiy-madaniy aloqalari yoki mustaqil kelib chiqishiga oid metodlarni ishlab chiqishga jalb qilingan. U o'zining asosiy qarorini 1905 yilda nashr etilgan "etnografiya xizmati" nomi kitobda qatnashgan.
Frobenius va Ratsel qarashlari asosida Robert Grebner madaniyalar qarashlar doirasida butun ibtidoy jamoa davr tarixini global rekonstruksiya qilish davomchiga xos nazariyani yaratgan. U o'z faoliyatini tadqiq qilish haqida yer sharidagi barcha xalqlarining davlatchilik bo'yicha bilgan madaniyasini oltita yirik madaniy dori yoki madaniyatga ega bo'lgan. Grebner olib borgan ilmiy izlanishlari natijasida shaxsiy tarixda hech qanday qilib takrori himoyalar va bu bilan bog'liq bir qonuniyat maqbara emas albatta keldi. Madaniyatdagi etnik jaraenlarning takrorlanishi juda kam uchraydigan hakam. Shubhasiz bu o'rinda etnologlar to'plab o'tishshash tadbirkorlarga emas, balki yagona ziyorat qilish bilan shug'ullanadilar.
XIX asr oxirlarida etnografiya yoʻnalishida toʻplangan ilmiy materiallar evolyutsionizmning haqiqiy hayotga toʻgʻri kelmasligini va kamchiliklarini koʻrsata boshlagan. Jumladan, evolyutsionizm tarafdorlari madaniyatdagi miqdoriy oʻzgarishlardangina kelib chiqib madaniyat va uning tarkibiy qismlarini qayta tugʻilishi kelajakdagi paydo boʻladigan barcha madaniyatlarni insoniyat tarixining bosqichlari bilan bogʻlanishini taxmin qilgan holda tushuntirib bera olmadi. Ular hatto bunga harakat ham qilib koʻrmaganlar. Yangi etnografik ekspeditsiyalar materiallari koʻpincha evolyutsionistik qarashlarni rad etgan va bu borada boshqacha qarashlarga zarurat sezar edi. Shu bois yangi antievolyutsionistik nazariyalar va maktablar paydo boʻlgan. Evolyutsionizmdan hafsalasi pir boʻlgan ayrim etnolog va antropologlar hatto oʻzlarining nazariy xulosalaridan ham voz kechib, faqat eprik tadqiqotlargina olib borganlar.¹
Diffuzionizm. XIX asr soʻnggi choragiga kelib etnografiya taraqqiyotida yangi davr boshlangan. Agar oldinlari bevosita etnografik kuzatuvlar koʻproq savdogarlar, missionerlar va sayyohlar tomonidan bajarilgan boʻlsa, keyinchalik etnografiyaga oid amaliy tadqiqotlarni maxsus tayyorlangan mutaxassislar oldindan ishlab chiqilgan dasturlar asosida olib borganlar. Bu esa oʻz navbatida fanda yangi qarashlar va nazariyalarning paydo boʻlishiga hamda etnografiyada evolyutsionizmning yakka hukmronlik mavqeini susayishiga olib kelgan. Qolaversa, bu davrda evolyutsion metod asosida izohlash mushkul boʻlgan qator muammolar paydo boʻlgan.
Evolyutsionizmning inqirozi diffuzionistik maktabni shakllanishiga olib kelgan. Etnografiyadagi diffuzionistik gʻoyalarning asosiy maqsadi madaniyat yoki madaniyatning alohida koʻrinishlarini maʼlum bir makonda tarqalishi, ularning kelib chiqish hududlarini aniqlash va turli hududlar boʻylab yoyilish yoʻllarini hamda usullarini qayta tiklashni koʻrsatib berish hisoblangan."Diffuziya" tushunchasi aslida fizikadan oʻzlashtirilgan boʻlib, fizikada mazkur ibora "yoyilmoq", "kirib kelmoq" maʼnolarini anglatgan. Etnografiyada diffuziya deganda xalqlarning oʻzaro aloqasi-savdo, koʻchish, bir xalqni ikinchisini bosib olishi natijasida yuzaga keladigan madaniy koʻrinishlarni tarqalishi tushunilgan. Diffuzionizm ilmiy yoʻnalish tarzida diffuziyaning tarixiy jarayonlarining asosiy mazmunini madaniyatlararo oʻzaro aloqalar natijasida boshqalardan oʻzlashtirish va ular biridan ikkinchisiga koʻchishini eʼtirof etishidir. Evolyutsionistik nazariya tarafdorlari tomonidan oʻxshash madaniyatlarning oʻzaro oʻxshash sharoitlarda mustaqil tarzda paydo boʻlishi va rivojlanishiga oid gʻoyalariga qarshi diffuzionistlar maʼlum geografik mintaqalarda madaniy koʻrinishlarning paydo boʻlishi va bir markazdan boshqa hududlarga tarqalishiga oid oʻziga xos ilmiy qarashdagi gʻoyani ilgari surgani bilan farqlanadi.²
Diffuzionizmning mashhur vakillari
Fridrix Ratsel (F. Ratzel, 1844 — 1904 yy) — asosiy ishi “Antropogeografiya” (“Anthropogeographie”) nomli asari boʻlib u 1882 yilda chop etilgan;
Erland Nordensheld (E. Nordenskiold, 1877 — 1938 yy) ning asosiy tadqiqoti “Qiyosiy etnografik tadqiqot” (“Comparative Ethnographical Studies”) dir, u 1919 yilda eʼlon qilingan;
Robert Grebner (R. Graebner,1877-1934 yy) — muhim asari “Etnografiya uslubi” (“Methode der Ethnologie”) — 1905 yilda nashr etilgan;Vilgelm Shmidt (W. Schmidt, 1868-1954yy) — V. Koppersom (W. Koppers) bilan hammualliflikda nashr etilgan “Tarixiy madaniy etnografiya metodlariga oid muhim kitob” (“Handbuch der Methode der kulturhistorischen Ethnologie”) —1937 yilda chop etilgan;
Leo Frobenius (L. Frobenius, 1873 — 1938 yy) ning asosiy asari “Madaniyat haqidagi tabiiy-ilmiy taʼlimot” (“Die naturwissenschaftliche Kulturlehre”) boʻlib, u 1899 yili nashr etilgan. G. Eliot-Smit (G. Elliot Smith) ning asosiy tadqiqoti - “Madaniyat” (“Culture. The Diffusion controversy”) dir. Mazkur asar 1928 yilda eʼlon kilingan. Etnografiyada diffuzionizmning asoschisi sifatida Myunxen universiteti professori Fridrix Ratsel eʼtirof etiladi. U ilk bora madaniyat koʻrinishlarini turli madaniy hududlar va mamlakatlar boʻyicha tarqalish qonuniyatiga eʼtibor qaratgan. Evolyutsionistlarda «madaniyat koʻrinishlari mavhum boʻlib, oʻz-oʻzidan paydo boʻladi» - degan qarash ustuvor edi.
Ratsel oʻz qarashlari "Antropogeografiya" (1882), "Xalqshunoslik" (1885) va "Yer va hayot" (1891) nomli koʻp jildlik asarlarida mujassamlashtirdi. Jumladan, u "Antropogeografiya" asarida moddiy madaniyat namunalarini (etnografik buyumlar va ularning terminologiyasi) geografiyasini turli xalqlarda tarqalishi bilan bogʻlab tadqiq qilgan. Ratselning fikricha, tabiiy muhit taʼsirida shakllangan madaniyatlar oʻrtasidagi oʻzaro farq ushbu xalqlarning bir-birlari bilan doimiy etnomadaniy aloqalari taʼsiri natijasida asta-sekinlik bilan silliqlanib boradi. Ratsel oʻz tadqiqotlarida bir xalqni boshqa xalq tomonidan qoʻshib yoki bosib olinishi, turli irqlarning oʻzaro birikishi, etnomadaniy savdo aloqalari va ularning turli shakllariga alohida ahamiyat qaratgan va ularni batafsil tahlil qiladi. Aynan mana shunday aloqalar natijasidagina madaniyat keng hududlarga yoyilishi mumkin. Amaliyotda esa bu til va irq xususiyatlaridan muhimroq boʻlgan etnografik ashyolarning tarqalishi shaklida namoyon boʻladi. Irqlar doimo oʻzaro qoʻshilib boradi va shuning uchun ham deyarli barcha irqlar hozirda aralash holda yashashini kuzatish mumkin. Oʻz navbatida shuni ham alohida taʼkidlab oʻtish joizki, xalq hayotida til etnik belgi tarzida irqqa nisbatan birmuncha mustahkam hisoblanadi, lekin vaqtlar oʻtishi bilan oʻzaro etnomadaniy aloqalar natijasida u ham maʼlum maʼnoda oʻzgaradi yoki bir til ikkinchisiga oʻzaro yaqinlashadi. Moddiy madaniyat ashyolari esa boshqa madaniyat koʻrinishlariga qaraganda oʻzining shakli va tarqalish hududini birmuncha koʻproq namoyon etadi. Ratselning fikricha, xalqlar hayotida sodir boʻlgan turli xil etno-ijtimoiy oʻzgarishlar yoʻq boʻlib ketgan holda etnografik predmetlar qanday boʻlsa shundayligicha qoladi va shuning uchun ham madaniyatni ilmiy oʻrganishda etnografik ashyolarning oʻrni beqiyosdir.
Ratselning shogirdi hisoblangan Leo Frobenius etnolog, arxeolog va folklorshunos olim sifatida shuhrat qozongan. U birinchi marta diffuzionizm nazariyasi asosida madaniyat morfologiyasi nomli konsepsiyasini va madaniy doiralar nazariyasini yaratgan olimdir. Leo Frobenius Afrika va boshqa mintaqalarda yashovchi xalqlar madaniyati boʻyicha mutaxassis boʻlib, Afrika, Avstraliya va Okeaniya xalqlari madaniyatini tadqiq etish borasida 12 marotaba ekspeditsiya uyushtirgan va olib borgan ilmiy tadqiqotlari asosida Afrikaning etnik xaritasini yaratgan. Oʻz navbatida shuni ham uqdirib oʻtish joizki, mazkur xarita bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotgan emas. Afrikashunos olim oʻz ekspeditsiyalarining materiallarini va ularning nazariy xulosalarini 1988 yilda nashr etilgan «Afrika madaniyatini kelib chiqishi» nomli monografiyasida bayon qilgan. Uning fikricha, madaniyat misli tirik organizm boʻlib, undagi oʻzgarishlar hayotning umumiy qonunlari bilan chambarchas bogʻliqdir. Olim tomonidan Afrika va Melaneziya xalqlari madaniyatlarini oʻzaro taqqoslab oʻrganish asnosida madaniyatdagi oʻzgarishlar alohida elementlarning tarqalishi natijasida emas, balki bir butun yaxlit madaniyat koʻrinishlariga bogʻliq boʻlib, ular taxminiy birlashgan elementlar uyushmasi emas, balki bir butun yaxlit tizim hisoblanadi», - degan xulosoga kelingan.¹
Oʻz navbatida shuni ham unutmaslik kerakki, muallifning madaniyatni kelib chiqishiga oid mulohazalarida ayrim mifologik qarashlarni ham kuzatish mumkin. Chunonchi, u madaniyatni misoli tirik organizm tarzida tasavvur qiladi va madaniyat ham xuddi tirik organizm kabi dunyoga keladi, turli yosh bosqichlarini bosib oʻtib, oxir oqibatda umrini tugatib barham topadi degan gʻoyani ilgari surgan. Bunda muallif madaniyat odamlar tomonidan yaratilmaydi, balki oʻz-oʻzidan rivojlanib boradi degan gʻoyani ilgari suradi. Uning fikricha, insoniyat madaniyatni yaratuvchisi emas, balki uning mahsuli yoki obʼekti hisoblanadi. Lekin madaniyat insonlar tomonidan yaratilmasa-da u odamlarsiz yashay olmaydi va keng miqyosida tarqalishi ham mumkin emas deb hisoblaydi. Agar oʻxshatish joiz boʻlsa madaniyat misoli oyoqsiz kishi oʻtsak insonlarni oʻzini koʻchirib oʻtkazishga majbur qiladi. Uning taʼkidlashicha, insonlar xalq madaniyatni yaratuvchisi emas, balki uzatuvchidir.
Fronbeniusning fikricha, har bir madaniyat oʻziga xos xususiyatga egadir. Qolaversa, u madaniyatni ijtimoiy muhitdan tashqarida, mistik koʻrinish tarzida talqin qiladi va uni ikkiga, yaʼni erkak va ayolga boʻladi. Oʻz navbatida mashhur olim oʻz qarashlarini ekspeditsiyalar jarayonida yiqqan dala materiallari orqali isbotlashga harakat qiladi. Jumladan, olimning Afrikada olib borgan tadqiqotlari natijasida Afrika madaniyatini ikkiga-telluruit-efiopiya-patriarxal va xtonik-xamitik-matriarxatga boʻladi.
Nemis tilli xalqlar orasida diffuzionizmning koʻzga koʻringan yirik namoyandalaridan biri Robert Grebner boʻlgan. Uning fikricha, etnograf-evolyutsionistlar oʻzlarining turli xalqlar madaniyatlaridagi oʻxshash xususiyatlarning sabablarini elementar gʻoyalar yoki tabiiy sharoit bilan bogʻliq boʻlganmi?- degan qarashni isbotlash uchun zaruriy meʼyoriy asoslarni ishlab chiqmagan. Shu bois Grebner uchun etnografiyaning asosiy muammosi madaniyatni tarixiy-madaniy aloqalari yoki mustaqil kelib chiqishiga oid tadqiqotlar metodini ishlab chiqishga qaratgan. U oʻzining asosiy qarashlarini 1905 yilda nashr etilgan «Etnografiya uslubi» nomli kitobida mujassamlashtirgan
Frobenius va Ratsel qarashlari asosida Robert Grebner madaniy qarashlar doirasida butun ibtidoiy jamoa davri tarixini global rekonstruksiya qiluvchi oʻziga xos nazariyani yaratgan. U oʻz qarashlarini isbotlash maqsadida Yer sharidagi barcha xalqlarning davlatchilikkacha boʻlgan madaniyatini oltita yirik madaniy doira yoki madaniy guruhlarga boʻlib chiqqan. Grebner olib borgan ilmiy izlanishlari natijasida insoniyat tarixida hech qanday takroriy holatlar va bu bilan bogʻliq biror bir qonuniyat mavjud emas degan xulosaga kelgan. Madaniyatdagi etnik jarayonlarning takrorlanishi juda kam uchraydigan holatdir. Shubhasiz bu oʻrinda etnologlar koʻplab oʻxshash holatlarga emas, balki yagona koʻrinish bilangina toʻqnashadilar.
Diffuzionizmga oid mulohazalarni yakunlar ekanmiz xulosa tarzida shuni taʼkidlash kerakki, mazkur oqim turli mamlakatlarda turlicha taraqqiy etganiga qaramay, ularni umumlashtiruvchi umumiy jihatlarga ega boʻlgan va biz umumiy jihatlar tarzida quyidagilarni eʼtirof etish mumkin: Madaniyat maʼlum bir geografik hududda paydo boʻladigan va keyinchalik boshqa mintaqalarga tarqaluvchi misoli tirik organizm tarzida tasavvur etiladi.
Har bir madaniyat oʻzining paydo boʻlish hududiga va tarqalish mintaqasiga egadir. Ushbu madaniyat markazlarini izlab topish va ularni tadqiq qilish etnografiyaning asosiy vazifasidir. Madaniyat rivojlanishining asosiy omillari oʻzlashtirilgan xususiyatlar va aralash madaniy elementlar hisoblanadi. Oʻzaro qorishgan madaniyatlar nafaqat moddiy madaniyatni, balki maʼnaviy madaniyat koʻrinishlari hisoblangan miflar, eʼtiqodlar, odatlar va boshqa shu kabilarni ham jalb etadi.
Har bir madaniyat koʻrinishi bir marta paydo boʻladi; uning tarqalish manzarasini tasavvur qilish orqali uning har bir koʻrinishini, dastlabki paydo boʻlgan hududini aniqlash mumkin. Diffuzionizmning asosiy gʻoyasi - madaniyatning oʻzlashtiri¬lishi va kirib kelishi gʻoyasi qonuniy va natijali boʻlgan. Evolyutsionistlarning madaniyatni abstrak tahliliga oid evolyutsionistik talqinidan farqli tarzda diffuzionistlar turli xalqlar madaniyatlarning geografik aniqliligi hamda aloqadorligi toʻgʻrisidagi qarashni ilgari suradilar. Bu borada turli madaniyatlarni taqqoslab tahlil etuvchi yoʻlni mukammal yoʻl tarzdaa bayon qilganlar.¹
Sotsiologiya maktabi va funksionalizm.Yevropa mamlakatlari etnografiya fanida diffuzionizm maktabi bilan bir vaqtda sotsiologiya maktabi shakllangan va bu maktab ilmiy jihatdan qaraganda diffuzionizmga nisbatan birmuncha sermahsul boʻlgan. Agar evolyutsionizm asoschilari etnografiyaning asosini insonda, diffuzionistlar esa madaniyatda deb bilgan boʻlsalar, sotsiologiya maktabi vakillari jamiyatda deb hisoblaganlar. Ushbu yoʻnalish vakillarining bunday xulosaga kelishlarining boisi ular orasida «jamiyatni oddiy individlarga kiritib boʻlmaydi», - degan qarash ustuvor edi. Sotsiologiya maktabi vakillarining taʼkidlashlaricha, jamiyat odamlar orasidagi oʻzaro ongli aloqalari natijasida tashkil topgan.
E. Dyurkgeym (1858-1917yy). Etnografiya fanida sotsiologiya fanining vatani Fransiya boʻlgan boʻlsa, ushbu yoʻnalishning eng mashhur namoyandalaridan biri Emil Dyurkgeymdir. U XIX asrning oxirgi oʻn yilligida etnografiyada yangi yoʻnalish-sotsiologiya maktabiga asos soldi. Evolyutsionistlarga qarshi oʻlaroq Dyurgeym jamiyatni insonlarni oʻrab turgan olamga moslashishi tarzida emas, balki yopiq statik tizim tarzda talqin qilgan. U jamiyatni sotsiologik faktlar orqali tadqiq qilish gʻoyasini ilk marotoba taklif etgan va fanga ijtimoiy tur terminini olib kirgan tadqiqotchidir. Oʻz navbatida Dyurkgeym madaniyatni tasniflashda eng sodda jamoa-ibtidoiy jamoani asos qilib oladi. Olimning fikricha, mazkur jamoa oʻz taraqqiyoti davomida murakkab jamoaviy tizimni bosib oʻtib urugʻga aylanadi. Keyinchalik undan qator jamoa, elat, xalq kabi yangi jamoa va uyushmalar paydo boʻladi. Shunday qilib Dyurkgeymning mulohazalariga koʻra har qanday jamoa ibtidoiy jamoaning murakkablashgan shakli hisoblanadi. Dyurkgeym gʻoyalari uning qator shogirdlari tomonidan davom ettirilgan boʻlib, ularning ichida eng mashhurlari tarzida M.Mosso, K.Levi Stross, M.Grene, L.Levi-Bryul tadqiqotlarni alohida koʻrsatib oʻtmoq zarur.
L.Levi-Bryul (1857-1939yy). Etnografiyadagi fransuz sotsiologiya maktabi vakillari orasida Lyusen Levi-Bryul gʻoyalari alohida diqqatga sazovor boʻlgan gʻoyalardan biri hisoblanadi. U oʻz qarashlarini «Ibtidoiy tafakkur» (1930) nomli asarida batafsil izohlashga harakat qilgan. U Dyurkgeymdan farqli tarzda «ibtidoiy xalqlarning mantiqqacha boʻlgan tafakkuri» nomli nazariyani yaratgan.
Umuman olganda sotsiologiya maktabining asosiy gʻoyalari asosan quyidagilarda aks etgan:Xar bir jamiyatda mazkur jamiyatning muhim asosini tashkil etuvchi «jamoaviy tasavvurlar» mavjud;Madaniyatning funksiyasi jamiyatni erkinlashtirish va odamlarni yaqinlashtirishdan iborat; Bir jamiyatdan ikkinchisiga oʻtish qiyin bir jarayon boʻlib bu ravon tekis tarzda emas, balki sakrash yoʻli bilan amalga oshadi. Funksionalizm. Etnografiyada sotsiologiya maktabi gʻoyalari taraqqiyotining mantiqiy davomi tarzida funksionalizm shakllangan. Agar diffuzionizmning vatani Germaniya, sotsiologiya maktabining vatani Fransiya boʻlsa, funksionalizm Angliyada paydo boʻlgan va XX asrning 20-yillariga kelib etnografiyadagi yetakchi oqimlardan biriga aylangan.Funksionalizmning mashhur namoyandalari
R. Turnvald (R. Thurnwald, 1869-1954yy) — asosiy kitobi- “Kishilik jamoasining ijtimoiy asosi” (“Die menschliche Geselschaft in ihren soziologische Grunlagen”) boʻlib, 1931 yilda nashr etilgan.
B. Malinovskiy (B. Malinovski, 1884 — 1942yy) — asosiy asari “Madaniyatning ilmiy nazariyasi” (“A Scientific Theory of Culture”) deb nomlanib, u 1944 yilda chop etilgan. A. Radkliff-Braun (A. Radcliff-Brawn, 1881 — 1955yy) — asosiy tadqiqoti - “Primitiv jamoaning tuzilishi va funksiyasi” (“Structure and Function in Primitive Society”) — 1952 yilda nashr etilgan.
Ilk marotoba funksionalistik nazariya nemis etnologi Rixard Turnvald tomonidan yaratilgan. Biroq, Germaniyada funksionalizm keng ommalashmagan va Germaniyaga qoʻshni boʻlgan Angliyada mashhur ilmiy maktab tarzida shakllangan hamda ijtimoiy va madaniy antropologiya taraqqiyotida oʻziga xos oʻringa ega boʻlgan. Shubhasiz, mazkur yoʻnalishning yirik namoyandalaridan biri Bronislav Malinovskiydir.
Etnik jarayonlarni tadqiq qilishda funksionalizmni farqli xususiyati shundan iboratki, mazkur yoʻnalish tarafdorlari madaniyatni oʻzaro aloqador umumlashgan xususiyatlardan tashkil topgan deb hisoblaydilar. Oʻz navbatida shuni ham alohida taʼkidlab oʻtish joizki, funksionalizm tarafdorlari uchun madaniyatning tarixiy oʻzgarishi muammosi muhim ahamiyat kasb etmagan. Ular uchun madaniyat qanday harakatlanadi? Qanday vazifalarni bajaradi? Va qanday tarzda mahsulot beradi?- degan muammolarni hal etish dolzarb hisoblangan.
B.Malinovskiy (1884-1942yy). Bronislav Malinovskiy etnografiyadagi mashhur klassik olimlardan biri. U Krakova shahrida tugʻilgan va tahsil olgan. Yangi Gvineya va Malaneziyada dala etnografik tadqiqotlarini olib borgan.1927-1938 yillar mobaynida London iqtisodiyot maktabida ishlagan, 1938 yil AQShga immigrant boʻlib ketgan va umrining oxiri (1942 yil) gacha Yel universitetida ishlagan.
Malinovskiy madaniyatga oid emprik nazariyasini yaratgan. Tadqiqotchi olim oʻzining nazariyasini yaratish jarayonida oldingi tadqiqotchilarni dala-etnografik ekspeditsiyalar oʻtkazmaganlikda va faqatgina muzey materiallarini oʻrganish bilan chegaralanib qolganlikda tanqid qilgan. Shubhasiz u olib borgan dala-tadqiqotlari jarayonida juda ham qiziqarli ilmiy xulosalarga kelgan. Malinovskiyning kuzatishicha, etnografiya koʻpincha qandaydir psixologik gipoteza, yoki faqatgina biror buyum-yoki predmetni tavsif qilish bilangina cheklanib qolmasligi lozim. Uning fikricha, tashqi kuzatuv koʻpincha anglashilmovchilikka olib kelishi mumkin. Shu bois ichki xususiyatlarni chuqur anglamasdan turib madaniyatni yaxlit tarzda tushunib boʻlmaydi. . Bu oʻrinda maʼlum bir buyumni nafaqat tavsiflash, balki u qanday yaratilgan, qay tarzda va qanday vaziyatda ishlatish mumkin, ushbu ashyo kimga tegishli va kim tomonidan ishlatilishini ham tadqiqotchi anglay bilishi lozim. Mashhur ingliz tadqiqotchisi etnografiya fanining tavsifiy, faktologik xususiyatiga qarshi boʻlib, bu faqatgina madaniyatning ayrim xususiyatlarinigina aks ettiradi, degan xulosoga kelgan.
Malinovskiy madaniyat nazariyasiga oid oʻz qarashlarini 1944 yilda ingliz tilida nashr etilgan «Madaniyatning ilmiy nazariyasi» nomli kitobida bayon qilgan. Uning fikricha, madaniyat faqatgina insonlarga xos biologik xususiyat boʻlsa-da, insonlar ham tirik jonzotlar hisoblanadi. Shu bois u oʻzining biologik ehtiyojini qondirish maqsadida oziq-ovqat, yonilgʻi kabi kundalik ehtiyoj buyumlarini qidirib topadi, uy-joylar quradi va kiyim-kechaklarni tikib kiyadi. Demak, u mazkur amallari orqali oʻz atrofida ishlab chiqarish munosabatlarini shakllantiradi va bu fanda madaniyat deb yuritiladi. Turli madaniyatlar orasidagi oʻzaro farq insonlarning turfa xildagi oddiy ehtiyojlarini qondirish usullari bilan izohlash mumkin. Shu bois ham madaniyat moddiy va maʼnaviy madaniyatga boʻlinadi.
Oʻz navbatida B.Malinovskiy antropologiya va etnografiyaning muhim vazifalarini, jumladan, dunyo madaniyatlarini tadqiq qilishni asos qilib olgan dastlabki etnologik maktab vakillari qarashlari borasida ham oʻzining munosabatini bildirib oʻtgan. Ayniqsa, u mashhur olim E.Taylorning «qoldiqlar metodi»ni jiddiy tanqid ostiga olgan. Uning fikricha, ushbu uslub asosida tadqiqotlar olib borgan koʻpgina olimlar har bir narsa yoki koʻrinishdan qoldiqiy xususiyatlarni izlaganlar. Aslida esa har doim ham qoldiqiy koʻrinishlar emas, balki madaniyat koʻrinishlari boʻlib, undagi eski koʻrinishlar oʻrnini yangilari egallagan. Malinovskiyning fikricha, qoldiqiy koʻrinishlar etnografiya faniga jiddiy zarar yetkazgan va u madaniyat koʻrinishlarining oʻzaro funksional bogʻliqligi munosabatlariga ziddir. Mashhur olimning tasdiqlashicha, madaniyatda hech qanday ortiqcha, tasodifiy yoki qoldiqiy koʻrinish boʻlmaydi. Madaniyatdagi barcha koʻrinish yoki holat maʼlum bir funksiyani bajaradi. Agar bunday boʻlmaganda edi bunday koʻrinishlar allaqachonlar isteʼmoldan chiqib ketgan boʻlar edi. Jumladan, qandaydir bir urf-odat qandaydir bir jarayonda qoʻllanilar ekan, demak u nimagadir zarurdir. Qolaversa B. Malinovskiy diffuzionistlarni ham tanqid ostiga oladi va uning fikricha, diffuzionistlarning katta xatolaridan biri mazkur oqim tarafdorlari madaniyatni tirik bir organizm tarzida emas, balki jonsiz buyumlar majmuidan iborat deb hisoblaganliklaridir. A.Radkliff-Braun (1881-1955yy). Alfred Radkliff Braun Kembridj universitetida oʻqigan. Universitetdagi oʻqishni tugatgandan soʻng Avstraliyadagi Andaman orollaridagi aborigenlar orasida va Afrikada dala tadqiqotlari olib borgan. Kapshtadta, Sidney universitetlarida ishlagan. Ilmiy faoliyatining oxirgi 20 yilida Oksfordda tadqiqotlar olib borgan. 30-yillar oxiridan boshlab Buyuk Britaniya Qirolligi etnografiyasi instituti prezidenti boʻlgan. Etnografiyadagi funksionalizm oqimining yana bir yirik namoyandalaridan biri Alfred Radkliff Braun Riversning shogirdi boʻlib, fanda ingliz struktrializmi yoki strukturaviy funksionalizm degan yangi yoʻnalishni olib kirgan. Bu yoʻnalishning oʻziga xosligi shundaki, mazkur nazariyada jamiyat hayotini, odamlar ongi va munosabatlari hamda madaniyatini funksional va strukturaviy tahliliga oid qarashlari umumlashtiradi. Radkliff Braun oʻzining asosiy qarashlarini 1950 yilda chop etilgan «Etnografiya va sotsial antropologiya metodi» va 1952 yilda eʼlon qilingan «Madaniyatning tarixiy va funksional talqini» hamda «Primitiv jamoaning tuzilishi va funksiyasi» nomli kitoblarida ifoda etgan.
Radkliff Braun qarashlariga koʻra, insonni oʻrganuvchi asosiy fan antropologiya boʻlib, uch asosiy yoʻnalishga-odam biologiyasi, qadimiy arxeologiya va etnografiyaga boʻlinadi. Etnografiya esa oʻz navbatida etnografiya va sotsial antropologiyaga boʻlinadi va ularning har bir oʻziga xos maxsus uslublariga egadir.
U etnografiya deb alohida xalqlarni aniq tarixiylik prnsiplari asosida oʻrganuvchi, ularning ichki taraqqiyoti, oʻzaro madaniy aloqalarini tahlil etuvchi fanga nisbatan qoʻllashni tavsiya etgan.
Muallifning fikricha, etnografiyaning asosiy metodi yozma manbalar asosida insoniyat madaniyatini tarixiy rekonstruksiya qilishdir. Ijtimoiy antropologiya uning fikricha, insoniyat madaniyati oʻrganishda umuman boshqacha yoʻnalishni aks ettiradi. Uning vazifasi aniq bir xalqlar madaniyatini rekonstruksiya qilish emas, balki xalqlarning ijtimoiy va madaniy taraqqiyotidagi umumiy qonuniyatlarni izlab topishdir. Ushbu fan tabiiy fanlarning induktiv va anologik metodlaridan foydalanadi. Induktiv metodning mohiyati materiallarni ajratib tanlab olish va umumlashtirish boʻlib, bu madaniy koʻrinishlarni oʻrganishga taalluqlidir.¹
Etnopsixologiya maktabining shakllanishi. Maʼlumki, XX asrning 30 - yillarigacha Amerikada etnografiya mashhur olim Frans Baos maktabi taʼsirida rivojlangan. Frans Boas (Frenz Boas, 1858 — 1942) gʻoyalari bir necha oʻn yillar oldin nafaqat psixologik antropologiya, balki madaniy antropologiyaning qator dastlabki asosiy magistral yoʻnalishlari uchun asosiy pillapoya boʻlib xizmat qilgan. Baosni tadqiqotchilar zamonaviy etnografiyaning meʼmori deb hisoblaydilar. U avvalo evolyutsionistlarning kishilik jamoasi, ijtimoiy institutlar, madaniy quyidan yuqoriga qarab taraqqiy etib boradi degan taʼlimotiga keskin qarshi chiqdi. Baos oʻzidan oldingi oʻtgan tadqiqotchilar mavhum yoki notoʻgʻri xulosalarga kelgan va shu bois etnografiyani yangidan yaratmoq zarur degan xulosaga kelgan. U yangidan etnografik materiallar yigʻish uchun oldingi tadqiqotchilardan koʻproq dala ekspeditsiyalari tashkil etish va ular asosida yangi metodlar va konsepsiyalar yaratish zarur deb hisoblagan. Bu borada Amerika maktabining vakillari oʻzlarining dala tadqiqotlarini oʻtkazish jarayonida koʻplab psixologik va psixatrik uslublardan foydalangan. Natijada psixologik antropologiyaga oid koʻplab maʼlumot yigʻishga muyassar boʻlingan. Psixiantropologik nazariyaga boʻlgan ehtiyoj natijasida etnopsixologik maktab taraqqiy etadi.
Oʻz navbatida psixologiya va etnopsixologiya maktabi terminlariga oid kichik bir terminologik sharh berib oʻtish joiz. Etnografiyada psixologik yoʻnalish oʻzining taraqqiyoti jarayonida oʻzining konseptual vorisligini saqlagan holda bir necha marotoba nomini almashtirgan. Mazkur yoʻnalish dastlab Frans Baosning tarixiy maktabi, keyinchalik, Shaxs va Madaniyat maktabi, undan keyin «milliy xarakter»ni tadqiq qilish, XX asrning 60 yillaridan boshlab to hozirgi kungacha esa –psixologik antropologiya, yoki koʻpincha etnopsixologiya nomi bilan yuritiladi.
Etnopsixologiya maktabi namoyandalarining taʼkidlashlaricha, «madaniyat» mavhum tushunchadan koʻra kengroqdir, lekin bu borada birinchi oʻrinda individ, shaxs turadi. Shu bois, ularning fikricha, har bir xalq madaniyatini tadqiq qilishda individ va shaxsni oʻrganishdan boshlamoq joiz.
Dastlabki etnopsixologik konsepsiya etnolog olimlar tomonidan emas, balki psixolog olim, aniqroq qilib aytadigan boʻlsak, Abram Kardiner (1891-1981) tomonidan yaratilgan. U oʻz qarashlarini «Individ va uning jamoasi»(1937) va «Jamiyatning psixologik chegarasi» nomli asarlarida etnopsixologiya maktabining asosiy gʻoyalarini bayon qilgan. Uning tasavvuriga koʻra, insonning shaxsiy xususiyatlari u tugʻilgandan keyingi dastlabki paytlardanoq shakllana boshlaydi. Bu shakllanish tashqi taʼsirlar va ayniqsa har bir jamiyatdagi oʻziga xos bola parvarishlash usullari: ovqatlantirish, yoʻrgaklash, koʻtarish, keyinroq esa yurishga, gapirishga va ozodalikka oʻrgatish kabilar orqali amalga oshadi. Shuning uchun ham inson ruhiyatining shakl¬lanishi asosan 4-5 yoshgacha davom etadi va undan keyin mustah¬kamlanadi va butun umr deyarli oʻzgarishsiz qoladi. Kardinerning bosh gʻoyasida «asosiy shaxslar» tushunchasiga urgʻu beri¬ladi.
Umuman nafaqat Kardiner balki AQSh etnopsixologiya maktabining R.Linton, E.Sepir, R.Benedikt, M.Mid, A.Kardiner kabi asoschilari ham etnik farqlanish va madaniyatlar dinamikasini «muhim shaxslar tarkibi» nazariyasi bilan bogʻlab tushuntirishga harakat qilganlar. Jumladan atoqli etnolog Rut Benidikt oʻzining «Madaniyat namunalari» (1934), «Janubiy Gʻarb madaniyatining psixologik tiplari» (1928), «Shimoliy Amerikadagi madaniyatlarning konfiguratsiyasi» (1932) kabi asarlarida turli madaniyatlarda oʻziga xos maxsus shaxslar jamoasi mavjudligi haqidagi qarashlarini bayon etgan. Kardiner tasavvuriga koʻra, inson shaxsiy qarashlari u tugʻilgandan keyingi dastlabki kunlardanoq shakllana boshlaydi. Bu bevosita unga tevarak - atrofdagilarning munosabatlari asosida shakllanadi. Bolalik davrida boʻlgan munosabat uning kelgusidagi hayot faoliyatida oʻziga xos iz qoldiradi.
Sobiq sovet tuzumi davrida etnopsixologiya «burjua fani» hisoblanib, mazkur fanni oʻrganishga eʼtibor berilmagan. Mafkuraviy qarama-qarshiliklar mavjud boʻlganligi uchun Yu.V.Bromley, N.D.Jandildin, S.I.Korolyov, S.A.Tokarev kabi taniqli etnograf olimlar ham Gʻarbiy Yevropa va AQShdagi etnopsixologiya sohasiga doir nazariyalarni faqat bir tomonlama, yaʼni «burjua sotsial psixologlari qarashlarining tanqidi» sifatida oʻrganishga majbur boʻlganlar.
Etnopsixologiya maktabining nazariy-metodologik yoʻnalishi madaniyat va shaxsning oʻzaro taʼsirini aniqlashdan iborat boʻlgan. Ularning nazariyasiga koʻra har bir madaniyat oʻziga xos shaxslar tipining egasidir va bolalar tarbiyasini oʻrganish shaxs va madaniyat oʻrtasidagi munosabatlar orqali shakllanadigan milliy xarakterni ochib berishda muhim vosita hisoblanadi.